Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы

Мысалы, инфляция дағдарыс факторы  болып табылады, ал инфляция себеп-тері мемлекеттің үлкен қарыздары және оны белгілі уақыт кезеңінде өтей ал-мауымен байланысты ақша массасының көбеюі болып табылады. Дағдарыс симтпомы болып, мысалы, есеп айырысу операцияларында долларды қолдану, еңбек ақының ақтаусыз және өлшеусіз өсуі, бағаның өсуі және басқалар.

Ұйымдағы дағдарыс факторлары ретінде өнім сапасының төмендігін, тех-нологиялық тәртіптің бүзылуын, техникалық қүралдардың ескіруін, үлкен көлемдегі несиелік қарыздарды қарастыруға болады. Оның себептері болып, қаржы-экономикалық қателіктер, жалпы экономика жағдайы, персоналдардың төмен дәрежелігі, ынталандыру жүйесінің жетіспеушілігі. Дағдарыс симптом-дары - жағымсыз тенденциялар пайда болуының алғашқы қөрінісі, бүл тенден-циялардың қалыптылығы, іскерлік қақтығыстар, қаржы мәселелерінің көбеюі және басқалар.

Ұйымдағы дағдарыс проблемаларының пайда болу мәселелерін жүйелілік тұрғыдан қарастыруға болады. Әр бір үйым жүйе болып табылады, өйткені бір-бірімен байланысты элементтерден, бөлімдерден, компоненттерден және басқалардан түрады және бір бүтінді қүрайды. Бүл жерде үйым дамуы, тіпті оның сандық өсімінде де, оның бүтіндігінің жалпы сипаты өзгермейді, егер ол таратылмаса.

Жүйе  өзінің өміршеңдігі процесінде қалыпты  немесе қалыпсыз жағдайда болуы мүмкін. Статикалық және динамикалық қалыптылық болады. Жүйенің қалыптылығына әсер ететін факторлар сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Егер қалыптылық сыртқы факторлар әсерінен болса, онда оны  сыртқы деп, ал ішкі факторлар әсерінен болса, онда ішкі деп атау керек.

Жоспарлы  шаруашылық жүргізу жүйесі жағдайында өндірістік-экономикалық қүрылым қальштылығы  негізінен ішкі факторлармен жетті, яғни барлық түрақсыздық процестері сыртқа шықпай өшіріліп отырылады.  Жүйенің тұрақты немесе квазитүрақты жағдайға келтіру механизмі әр-түрлі болуы мүмкін: қосымша экономикалық қолдау, директорды ауыстыру, жос-парды түзету, өндірісті әкімшілік қайта үйымдастыру және басқалар.

Нарықтық  экономикада үйым дамуы мен өмір сүруі қалыптылығын қамтамасыз ету  үшін сыртқымен қоса Іппсі механизмдерді  де талап етеді. Бүл, басқалармен  бірге өзі үйымдастырылатын жүйе қалыптасуының принципі. Бұл жағдайда ұйымды басқару сыртқы ортадағы іс-әрекетін талдау негізінде (сыртқы орта бұл жерде  кең мағынада - бұл кәсіпорын орналасқан аймақтағы нарық, аймақтық әкімшілік  және технологиялық қалдықтар әсер ететін табиғат және тағы басқалар). Кері байланыс принципі макромасштаб-тағы басқаруда да және микробасқаруда да бірдей маңызды.

Жүйедегі  қалыпты жағдай өз кезегінде тұрақты  және квазитұрақты болуы мүмкін. Жүйенің қалыпты түрақты жағдайы мынадай жағдаймен түсіндіріледі, оның бір де бір қүрылымдық қүрамы өтпелі кезеңде түрған жоқ, немесе басқа сөзбен айтқанда, барлық құрылымдық құрамы (өміршеңдік процесінде) қалыпты өмір сүруде. Квазитүрақты жағдай, жүйедегі мына жағдаймен түсіндіріледі, оның кем дегенде бір қүрылымдық құрамы өтнелі кезеңде түруы, бірақ бұл жүйенің жағдайына әсер етпейді немесе азғана әсер етеді, жүйе мақсатын қарастырғанда бүны ескермеуте де болады. Жүйелілікте мынадай жағдай қалыптасқан, күрделі жүйе әрқашан квазитүрақты жағдайда болады.

Әлеуметтік-экономикалық жүйе - бүл суперқиын жүйе, сондықтан  бүған қальгаты жүйе іс-әрекетімен байланысты заңдар жүрмейді.

Тұрақты және квазитүрақты жағдайды анықтау барысында «өтпелі ке-зең» түсінігі қолданылады.

Өтпелі  кезең түсінігі бұл жүйе немесе оның белгілі көрсеткішінің сапалы түрде  өзгеруі. Бүл анықтама, әрине жалпы үғым, бірақ алда ол нақтыланып түсіндіріледі.

Әрине, өтпелі кезең жүйеге жағымды немесе жағымсыз әсер етуі мүмкін, яғни, жағдай жақсарады  немесе нашарлайды. Мәселе жақсару немесе нашар-лау туралы болғандықтан, бүндай бағалау ерікті немесе еріксіз субъективті дәрежеде болады. Ары қарай жүйе жағдайына өтпелі кезеңнің объективті бағасы негізделген критерийлер нұсқасы қарастырылады.

Өтпелі  кезең критерилері келесі түсініктерді  қолдануды үсынады:

• Бейімделу (адаптация) процесі (А), жүйенің қоршаған ортада және өзінде болып жатқан өзгерістерге машықтануын көрсетеді (И);
• Құрылымдық өзгеріс процесі (Д), жүйе өзінің күрделілігін төмендетуді кврсетеді.

• Синерго  қүрылым  немесе  синергетикалық  процесс  (С),  жүйе  өзінің 
күрделенуін көрсетеді.

Өтпелілік процестері деңгейін сипаттау үшін тек  критерилердің абсолютті белгілері  А, И, Д, және С, ғана емес, сонымен бірге  олардың өзгеріс жыл-дамдығы және жылдамдық ара қатынасы да керек. Осы тұрғыда, өтпелі ке-зеңнің математикалық модельі келесі көрсеткіштерден тұрады:

А; И; Д; С;    Аv=dА/dt;   И_v=dИ/dt;    Дv= dД/ dt;

Сv=dС/ dt;   К_А=Аv/Иv;    Кс=Сv/Дv.

Көрсетілген көрсеткіш номенклатураларын екі: бейімделу коэффициенті - К_А   және синергия коэффициенті - Кс  қолданамыз.   Өтпелі кезең бағыты мәнінің өзгеру коэффициенті әр денгей үшін өзінікі болады.

Өтпелі  кезеңді талдау, өзгеріс дәрежесіне байланысты, берілген уақыт аралығындағы барлық өтпелі кезец үш деңгейде жіктелуге  болатындығын көрсетеді.

Бірінші деңгей, ары қарай оны гомеостатикалық  деп атаймыз, ол мына-дай өзгерістерге байланысты, тек жүйенің жүріс-түрысын  сипаттайды, бірақ оның қүрылымын  және элементті қүрамын өзгертпейді. Бүған өзгеріс бағытына тәуелді: - өзгеріс жағдайы көрсеткішіне жағымсыз әсер ететін өзгеріс,

Қа=і;   Кс=1

Егер  зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы  тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе қайта қ^рылымдық немесе қыирау кезеңінде  деп есептейміз;

- жүйе жағдайы көрсеткішіне жағымды әсер ететін өзгеріс,

Қа=і;   Кс>і

Егер  зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы  тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе қайтақұрушы кезеңінде деп айтамыз.

Екінші  деңгей, ары қарай оны инновациялы деп атаймыз, жүйе құрылымына және элементтер қүрамына әсер ететін өзгерістерге байланы-сты. Бұл берілген өтпелі кезең және коэффициенттер мәні өзгеру бағыты деңгейі болып:

- жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымсыз әсер ету өзгерісі,

К_А<1; Кс<1.

Егер  зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы  тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе дағдарысты кезеңде түр, немесе дағдарыста;

- жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымды әсер ететін өзгеріс,

К_А>1;      Кс>1.

Егер  зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы  тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе комфортты (жайлы) кезеңде.

Үшінші  деңгей, ары қарай бифуркационды  деп атаймыз, ол мына өзгерістерге байланысты, жүйе қүрылымына және элементтер қүрамына аздап әсер ететін озгеріс. Бүл берілген өтпелі кезең деңгейі және коэффи-циент мәнінің өзгеру бағыты больш :

- жүйе көрсеткіштері жағдайына жағымсыз әсер ету өзгерісі,

К_А^1 ; Кс«1.

Егер зерттеліп жатқан жүйе кезеңі осы тәуелділікке сәйкес келсе, онда жүйе катастрофалық (апатты) жағдай кезеңінде;

-   жүйе жағдайы көрсеткіштеріне  жағымды әсер ететін өзгеріс,

 Күрделі жүйені талдауда өтпелі кезең  оның қүрылымындағы қүрамдас бөліктерге оның жағдайына әр түрлі ықпал етеді. Мысалы 1991 жылы ССРО тарауын критерилі бағалау бойынша оны апатты оқиғаға жатқызуға болады (ССРО жалпы жүйе ретінде), сол уақытта оньщ қүрамдас саяси және экономикалық элиталарға ( бүл жағдайда жүйеішілік деңгейде құрылымдық   қүрамдары   бөлінген   республикалар   болды ) тарау   жайлы (ыңғайлы) кезең болды (тарау кезінде емес, одан кейнірек кейбір элита-лар дағдарыс жағдайьша тап болды) .

Әрине, үсынылған  объективті процестерге субъективті  факторлардың да әсері болуы мүмкін, қабылданғаннан өзгешеленген жағдайға байланысты. Мысалы, алғашында жүйе сыртқы өзгерістер әсерінен кокиридті кезеңге түсті және біраз уақыт қалыпты өмір сүрді, яғни, К_А>1; Кс»1, критери-леріне сәйкес келді, бірақ кейін жүйе бүндай өзгерістерге дайын еместіғінен, критерилер мәні мынадай Кд<1; К_с»1, яғни, жүйе аздап дагдарыс кезеңіне тап болды.

Нәтижесінде жүйе өмірінде өзгерістер болады. Жүйе өміріндегі тенден-циялардың өзгеру кезеңінде нәтижесінде жүйенің  ішкі мүмкіндіктері (жүйе потенциалы ) таусылғанда немесе сыртқы факторлардың әсерінен, олар өтпелі кезеңдер немесе, қабылданған классификацияға сәйкес, кей жағдайда дағдарыстарға үшырау. Осыған байланысты циклдық модель өміршеңдігін сипаттау кезіндегі тенденциялар өзгерісіне байланысты, өтпелі кезең классификациясына  сүйену қажет.

 

3.2. «Тас - құм» АҚ сипаттамасы және оның қаржылық - экономикалық жағдайын талдау

Қазақ ССР  Министрлер Кеңесінің келісімімен 1957 жылы 31 тамызда Тас-тақ ДСФ базасында Алматы қаласы мен Алматы обылысын қүм және щебень-мен толық қамтамассыз ету мақсатында Алматы рудаемес комбинаты (АКНМ) құрылды. Алғашқы мерзімде табиғи қүм Бурундай мен Дмитриевкада алынған, бірақ құм қорының азаюымен байланысты Қапшағай (табиғи құм) және Николаевка (жуылған құм) карьерлерін игере бастады. 1964 жылы 2 карьер да жобалық қуатқа шыға бастады. Осы мерзімде Ақсай карьері игеріле бастады (щебень). ПДУ-дан стационарлы заводқа ауысып бір мезгілде Тастақ ДСФ-сін іске асы-рады.

Материалдарды түтыну көлемінің өсуіне байланысты 1957 жылы қуатты Новоалексеевка ДСФ-сінің  қүрылысы басталды, оның бірінші линиясы 1969 жылы іске қосылды. Дәл осы уақытта Қотыр-Бүлақ базасындағы кен орыны шет елдік (неміс) қондырғысымен салына бастады. Щебзавод ол бүрғылау-жару жүмыстарын қолдану арқылы жылына 400 000м³ щебень өндіру қуаты бар, ол 1972 жылы аяқталды. 1968 жылы АКНМ қүрамына Талдықорған ДСФ-сі кірді. Осылай мекеме қүрылымы 4 аудан территориясында қүрылды. Бір мезгілде     жаңа     карьер     қүрылысымен     механикалық     цехты     әр-түрлі қондырғылармен жабдықталған техникаларды жөндеу ңехтары бар.

1987 жылы  рудаемес материалдарды өндіру  мен өңдеу жылына Змлн. м жетті. Бүл комбинат Республика мен Алматы қаласына инерттік матариалдарды жеткізуші ірі мекеменің бірі бола бастады.

Комбинат  материалдарын қолданып (пайдаланьш) ерекше қүрылыстар са-лынды. Мысалы: «Медеу»  мүз айдыны, «Қазақстан» (25этажды) қонақ  үйі, Рес-публика сарайы, ракета полигондары  және басқа көптеген ғимараттар.

1991 жылы  «Алматынеруд» мемлекеттік мекемеден  коллективті мекемеге одан кейін  1993 жылы «Тас-Қүм» акционерлік  қоғамы болып қүрылды.

«Тас-Қүм» акционерлік қоғамы щебень, қүм, қүм-топырақ  аралас материал-дар өндірумен маманданған, олар қүрылыс және жол жөндеу жүмыстары  үшін қолданылады.

«Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 4 цехтан түрады.

1. Қотыр-Бүлақ цехы
2. Ақсайцехы
3. Первомайский цехы
4. Қапшағай цехы.

Өндірілетін өнім номенклатурасы

1. Қотыр-Бүлақ цехы 5x10 мм, 5x15 мм, 10x20 мм. Фракциядағы щебень және үнтақталған отсев шығарады.
2. Ақсай цехы гравиден 5x20 мм фракциядағы щебень және үнтақталған отцев.
3. Құм цехтары (первомайский және қапшағай) табиғи қүм шығарады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының үйымдастыру қүрылымы. Президентті сайлайтын директорлар кеңесінен түрады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының президенті Шакиров Шавхат Галеевич. Президенттің екі вице-президенті бар. Бірінші вице-президент және бас инженері Цымбал П.Т. Бірінші вице-президентке өндірістік - техникалық бөлім, энергетика қызметі, механикалық цех, таулы цех, жаңа технологиялық цех, зертханалар, Қотыр-Бүлақ цехы, Ақсай цехы, Первомайский цехы, Қапшағай цехы бағынады.

         «Тас-Қүм» акционерлік қоғамы 1994 жылдан бастап «анхық» түрдегі қоғам болып саналады. Алматы обылысының, Талғар ауданындағы, Бесағаш ауылын-да орналасқан. Талғар ауданындағы ең ірі өндіріс орны болып саналады. 1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап «Тас-Қүм» акционерлік қоғамының ішінен мынадай негізгі және қосымша өндірістер кіреді.

1. Ақсай цехы
2. Қотыр-Бүлақ цехы
3. Қапшағай цехы
4. Первомайский цехы
5. Механикалық цех
6. автотранспорт цехы
7. Электроцех.

Шикізат пен материалдардың экономиясы бөлімінде  өндірістің механика-лық цехында  автотранспорттық цех үшін жалпы  қор бөлігінің 20%-ы жаб-дықтарды ауыстыруға, 80% өз күштерімен негізгі өндіріске  қор бөліктері мен жабдықтарға  кетеді. Өткен жылға 30 мың квт сағат электр энергиясы эконом-далған. Электр экономиясын экономдау қолда бар қуаттарды рационалды пай-далану есебінен жеткізілген, яғни ІСИД-ні жоғарлату, жаңа техниканы енгізу есебінен электр жабдықтарының бірлік қуатын төмендетуден, алмастыратын құралдарды пайдалану.

3 – кесте, – «Тас-құм» акционерлік қоғамының технико – экономикалық

көрсеткіштері.

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2004	2005	2004ж салыстыру  2005ж өзгеруі (+;-)
				өлшем бірлігі	%-бен
1	2	3	4	5	6
Активтердің орташа құны	Мың. тг	4213	14510	+10297	+244
Негізгі қорлардың орташа құны	Мың. тг	2666	3854,5	+1188,5	+45,1
Өндірілген өнім көлемі	Мың. тг	15059	282707	+207648	276,7
Өнімді өткізуден түскен табыс(ӨӨТТ)	Мың. тг	74768	280707	+205939	+275,4
Өндірілген өнімнің өзіндік құны	Мың. тг	72808	278428	+205620	+28204
Жиынтық табыс	Мың. тг	1960	2279	+319	16,3
Кезең шығындары	Мың. тг	2498	3036	+5,38	+121,54
Таза табыс(зиян)	Мың. тг	(-538)	(-757)	+219	+41
Өнеркәсіптік өндірістік персонал саны соның ішінде: жұмысшылар жұмыскерлер	Адам	28   23 15	48   35 13	Х   Х Х	Х   Х Х
Еңбекақы қоры	Мың.тг	2637	5027	+2390	+91
Орташа айлық еңбекақы	Теңге	7848	8272	+879	+111,34
Қор қайтарымы	Теңге	28,154	72,619	+44,465	+157,9
Қор сыйымдылығы	Теңге	0,036	0,014	-0,02	-38,89
Материал қайтарымы	Теңге	1,092	1,271	+0,18	+116,39
Материал сыйымдылығы	Теңге	0,916	0,787	-0,13	+85,92