Аңыз әңгімелер

 

«Ниетің құбыла болмаса» аңыз әңгімесіндегі оқиға Бекет атаның әулиелігінің тағы бір айқын  көрінісі  іспетті. Аз уақытқа  атамекенін аңсап  келген Канадалық қазақтар Маңғыстаудың  жерінде болып бірнеше мазар  — ескерткіштерді зиярет етеді. Ата  басына арнайы бара алмаған  жерлестеріміз, аттанар алдында «Асығыс болсақ та Бекет ата басына соға кетелік  » деп  түйген олар өз ұшақтарымен  Оғланды тауының  үстімен ұшып бара жатып жерге қонуға әрекет жасайды. Алайда алапат дауыл көтеріліп, көз  көрсетпес құм дауыл боран  болып, көз алдарын көрсетпей , көп  әуреге түсіреді. Бұл аңыз талай  уақыт өтсе де Атаның текті, қасиетті күш  иесі екенін көрсетіп тұрғандай. Арнайы келмей атүсті қабылдап саяхат көріп, жөнді- жосықсыз келе салғанды Ата  әруағы қабылдамаса керек .Бекет  ата әруағының жаман ырым бастап жақтырмағанын сезінген қандастарымыз  аттарының басын елдеріне қарай  бұрса керек. Бұндай оқиғалар қазір  де кездесіп жатыр. Ата басын ермек  етіп көру зияратке жатпайды. Ата басына баратын жалғыз айдау соқпақ қана бар. Төрт құбыласы түгел адам болмаса  да, ең қиын жағдайда  барарға жері басарға тауы қалмай, соңғы үмітпен  ниетпен барған адам ғана шипасын  алып ауруынан құлан таза  айығып, күш- қуат алып  кетері сөзсіз. «Атаның  қасиеті не үстінен, не жанынан қарекет  жасағандарды қасиет иесі қабыл алмайды» деген қағиданы растай түссе керек. Сөзімізді түйіндей келе Түрік халқының перезенті ғалым Фетхуллах Гүленнің : «Әулие хикмет даналық иесі…. Қарапайым  адамдардың түйсігі жете бермейтін  ерекше сый алған бұл ұлы тұлғалар пайғамбарлық ақиқатының  көлеңкесі  сияқты. Міне біз бен олардың айырмашылығы.»[2,]

 

«Өсиет»  аңыз әңгімесінде  атаның тағы бір ерекше қасиеті көрініп  тұрғандай . көзі тірісінде көпшілік ықыласына бөленіп,  бүкіл бір  рудың  әрі пірі, әрі ұранына  айналған Бекет Ата пайғамбар  жасына жетіп, алпыс үш жасында дүниеден озыпты.  Өлер алдындағы өсиетінде  өзін Оғландыға жерлеуді тапсырып Бекет  Ата былай депті:

 

-Қарқараға жандарың келіп,  қашан қиын жағдайда қалғанша  атымды атамаңдар. Ондай ауыр  халде ауыздарыңа алсаңдар, әруағым  жар болып жүрер, — деп көз  жұмса керек. Шындығында  Бекет  атаның мына өсиет аңызында  қадап айтқандай  жанымыз алқымға  тығылғанда, әлсізге медет  іздеп,  зарыққанға жебеу іздеп жетер  жеріміз екенін ескерсе керек.  Ақын Фариза Оңғарсынова апамыз  айтқандай: 

 

 Түн құшып жатыр  бұл маңда…

 Жарқ етер екен таң  қашан?

 Сенімсіз түнде үмітімді немен жалғасам?

 Ал , менің әлі сапарым  қанша алдымда,

 

 күш құяр жанға жолымды сәуле- барма шам?

 Әлі де біраз жолым  болмайтын секілді – ау,

 

 Оғланды тауда бір  түнеп қуат алмасам – дегендей  жалпы Ата әруағын осындай  қиын қыстауда болмаса мазалай  берудің дұрыс еместігін көруге  болғандай. Бұл аңызда қазақ  халқының ежелден ата- баба  әруағын құрмет тұтқаны , ел  тыныштығын сиыну арқылы сақтағаны,  дінімізге берік болғанымызды  дәлелдегендей. Заманының ұлы  ұстазы атанған  Ибн- аль-  Араби «Әулелер жатқан жерде  ерекше энергия болатынын» айтады, ал Ашраф  Джахангир Симнани   «Қайда жүрсең де  әуелі   әулиелердің басына барып зират  етіп,  дұға оқы », деп жазады.[-51]Маңғыстаулық  ақын Ғалым Әріптің:

 

 О, әруақ, демей гөр,

О, Бекет желеп- жебей гөр!

 Оғландының басында  -

 Ордабасын тіккен кемеңгер!- деп халық сеніміне айналған  Пір  Атаның қасиеттері керемет  болып, өзге ұлт өкілдерін де  таңдай қаққызғаны барша жұртқа  аян. Жастайынан ел сенімін  алып Ахмет  есімін иеленген  пір әулие даналығы мен даралығын  , ақылы мен парасатын жұмсайтын  кемеңгер күш  иесі еді. Атаның  басқа да ел аузында жүрген  бірнеше аңыз әңгімелері бар.

 

Татулық тағлымы атты аңызында  бекет Ата  Хорезімдегі намазға  Оғландыдан ұшып барады екен. Ата кемпірі  екеуі сәл нәрсеге келіспей қалса  керек. Кемпірі:

 

Сенің таң намазына үлгеріп  жүргенің  менің арқам, бойыңды  тазалап жіберген менмін ,- дейді. Сонда :

 

Қолыңнан келсе жібермей гөр!- деген Бекет Ата дәретін  алып, ұшайын десе дәрмені жоқ. Қалжыңға бола ұстазынан ұятты болған  Ата кемпіріне ренжісе керек.  Кемпірі тазалық жасап, Бекет  Ата Хорезімдегі сәске намазға  үлгерген деседі.[39] Бұл аңызда адам санасы жете бермейтін рухани бір  құбылыс байқалады. Ф.Гүленнің бұл  туралы нақты ойы былай өріледі: «Рухтың елес денесі кәдімгі дененің  бейнесіне ұқсайды. Әулие кісілер  бір мезетте әр түрлі жерлерде осы елес денесімен көріне береді. Мәселен, олар түрмеде отырса да, таңғы  намазда мешітте, әрі дәл бір  мезгілде қағбада да бола алады. Хазірет  Абдулхамид қажылыққа еш бармаған, бірақ, қажылықта көргенін ант етіп отырып айтқандар бар.Тіпті, «келіп мына үйге түсіпті» дегендерді де көрдік. Ел арасында «Пәлен соғыста пәлен  деген әулие кісі әскерлерге көмектесіпті»  деген көптеген оқиғалар айтылады. Алысқа барудың қажеті жоқ, Кипр шайқасында бір әулие кісі ұшқыштың жанында  отырып «Балам, бомбаларды анда таста: мұнда таста» деп жол көрсеткенін  айтқандар бар. Олардың кәдуілгі денелері жерленген қалпында жатқанымен, рухани болымысы әр жерде болу қабілетіне ие», - деп жазады. Сондай – ақ отбасындағы татулықтың  да маңызы ерекше екенін көрсетіп, рухани байлықтың кемелденуіне де жол ашса керек.

 

Бекет ата аңыз әңгімелерін  оқи отырып,  оның рухани кемелденген  биік жан екенін дәлелдесе, болашақ  ұрпақтың  білімді , ғылымды игеруіне зор көңіл бөліп, болашақ қамын  ойлаған Ұлы ұстаз ретінде  бағалауға болады.  Сөзімізді  түйіндей келе Ресей  жаратылыстану  ғылымдар академиясының мүшесі , Құранды  орыс тіліне тәржімалаған аудармашы  имам Валерия  Прохорованың Бекет  Атаның мерейтойына айтылған сөздерінен  сыр шертелік: « Бекет Ата ерекше жаратылыс. Ол рухты тәрбиелеуші. Бәрімізге  белгілі , бір кездері әруақты  сыйлауға , сыйынуға, тіпті дінге  тыйым салынды. Бұл қате көзқарастар  бізді біраз рухани тоқырауға  әкелді. Әйтсе де қазіргі Атаны  қайта танып, дінді қайта мойындауымыз қуантады. Сондықтан әруақ сыйлауды, сенуді жастарға үйрете түсуіміз қажет.  Ұрпақ адаспауы тиіс,» — деген  өзге ұлт өкілінің жылы лебізі таңдай қаққызып, қайран қалдырары  сөзсіз.

 

«Өзіңді тану — өмірді тану»

 

Мақсаты: Оқушылардың адам өмір жолының маңызды құрамдасы  ретіндегі өзін-өзі тану туралы түсініктерін кеңейту.

 Міндеттері:

 Оқушылардың «Өзін-өзі  тану» пәні бойынша алған білімдерін  пысықтай отырып,өзін-өзі танудың  үздіксіз үдеріс екендігін ұғындыру;

 Оқушылардың өмірдегі  ұстанымын, болашағын анықтауына  оқу материалдары арқылы ықпал  ете отырып, адамның қайталанбас  тұлға екендігі туралы түсініктерін  дамыту;

 әр адамның қайталанбас  тұлға екендігін есте тұта  отырып, өзін-өзі түсіну, өзін-өзі  бағалай білу және өзін-өзі  тәрбиелеу туралы халық даналығымен  таныстыру;

 өзін-өзі тәрбиелеу  үрдісінде рухани құндылықтардың  қайнар көзі – халықтық тағылымдардың  тәжірибесінен тәлім ала білуге  баулу.

 Түрі: тренинг-сабақ

 Көрнекіліктер: мультимедия,дәйексөз,шығармашылық  жұмысқа қажетті құралдар

(түрлі-түсті қағаз, қайшы,желім),жүрекшелер.

 Шаттық шеңбері:

 

Мұғалім: Қайырлы күн балалар! Әр күніміз қуаныш пен сүйіспеншілікке  толы болсын! Бүгін өздеріңмен көріскеніме  ризамын!

 Оқушылар: қайырлы күн,  мұғалім!

 Оқушылар шеңберге  жиналып, Ж.Қалжанованың өлеңін  хормен орындау.

 Өз-өзіңмен, балашым,

 Жаның тапсын жарасым.

 Теңдесі жоқ ешкімге,

 Бұл өмірде дарасың.

 Желден жүйрік көңіл-күй,

 Есті сөзді ойға  түй.

 Жылуына бөлеген,

 Жаным, жарық күнді  сүй.

 Тарихты біл, тілді  сүй,

 Төрт түлігің –  төлді сүй.

 Орманды сүй, белді  сүй,

 Айдын шалқар көлді  сүй.

 Халқыңды сүй, елді  сүй,

 Ел басқарған ерді  сүй.

 Қасиетті мекенің –

 Туып өскен жерді  сүй…

 

Ой қозғау: Өмірге келген әр балаға деген анасының тілектері: «өз-өзімен жарастықта  болуы», «өмірдегі  даралығы», «дана сөздерді ұғына  білуі», «өз тарихын, тілін, табиғатын, туған жерін сүйе білуі» сияқты талаптардың  маңызы туралы ой қозғау.

 Оқушыларға сұрақ қою:  «Осындай ана тілектеріне сай  болу үшін не істеу керек?»

 Оқушылар пікірін тыңдау.

 Ойын: «Таныс болайық»

 Ойынның мақсаты: әр  баланың өмірде өз жолы,өз тағдыры,  өз таңдауы бар екендігіне  көңіл аудару.

 Шарты:шеңберде тұрған  әр бала өз есімін атайды  да, оның немен байланысты қойылғаны  жөнінде мәлімет береді. Мысалы, Асыл есімі-жаны сұлу,таза,ақылды  болсын;

 Болат – ержүрек,  қайратты, елін қорғайтын азамат  болсын т.б.

 Әңгімелесу:

1. Біз «Өзін-өзі тану»  пәнінен не үйрендік?

2. Өзін-өзі танудың адам  өміріндегі маңызы қандай?

3. Өзін-өзі тануды «сарқылмас  қазына» деуге бола ма?Неліктен?

 

Мәтінмен жұмыс:

 Оқулықтағы «Таным  тағылымы» атты аңыз әңгімені  оқушыларға оқытып, талдау.

 Сұрақтары:

 Алыстан көруге үйренді  дегенді қалай түсінесіңдер?

 Сендер танымның қай  жолын таңдап алар едіңдер?

 Қай данышпанның тағылымы  табандылыққа, болашақты болжауға  үйретеді?Неліктен?

 Оқушылардың ой-пікірін  тыңдау, түйіндеу.

 Оқушыларға ой тастау:

 Тәрбие – үздіксіз  процесс.Адам ғұмыр бойы өзі  көріп, естіп-білгендерін ой елегінен  өткізіп, жақсысын өз бойына  дарытуға тырысады. Кез-келген шығарманы  немесе өмірде кездескен жаңалықтарды  зерделей отырып, адам өз-өзін салыстырып талдау жасайды. Әсіресе бала кезінде жаңалыққа құмар, әсершіл келеді.Тек жақсы мен жаманды айыра білу керек.

 Абайдың адамның өзін-өзі  тәрбиелеуі туралы үзіндісі:

 «адам ата-анадан туғанда  есті болмайды:естіп, көріп, ұстап,  татып білсе, дүниедегі жақсы  мен жаманды таниды.Сондықтан  білгені, көргені көп адам есті  болады…

 …егер де есті кісілердің  қатарында болғың келсе, күніне  бір рет, болмаса жұмасында  бір рет, ең болмаса айына  бір рет өзіңнен өзің есеп  ал!

 Оқушыларға сұрақ:

 Абай атамыздың «Өзіңнен  өзің әр күн сайын есеп ал»  деген сөзін қалай түсінесіңдер?

 Есті болу үшін адамға  қандай қасиеттер керек деп  ойлайсыңдар?

 Оқушылар пікірін тыңдау, ой қорыту: адам өмірде өз сезімдері,  эмоциясы және әрекеттерін үнемі  қадағалап, кемшін тұстарын жою  барысында жұмыс істеу керек.

 

Дәйексөз:

 «Дүниедегі ең оңай  нәрсе – біреуге ақыл айту,

   ең қиын нәрсе  — өзіңді-өзің түсіну»

 Әл – фараби

 Нақыл сөздің мағынасын  қалай түсінесіңдер?

 Тапсырма:

 Шығыс философы әл-Машанидың  өлеңін оқып, даналыққа қол жеткізудің  басты шарты – адамның өзін-өзі  тануы деген бағытта әңгіме  жүргізіледі.

 Адам ғалам, ғажайып  жеке-дара,

 Жан құмары – ізденген  мәңгі сана.

 Өзіңді-өзің танысаң  – істің басы,

 Түзеген өз ғаламын  болған дана.

 

Әл-Машани

 

Түйіндеме: Адамның бүкіл ғұмыры бойына жалғасып отырады

                   Өзін-өзі тәрбиелеуге, жетілдіруге мүмкіндік береді.

                    Өзін-өзі тану

                    Өзгелерді түсініп, бағалауға негіз болады

                     Өмірден өз орнын табуға көмектеседі.

 Жүректен – жүрекке:  Балалар шеңберге тұрып бір-біріне  тілектерін жазып жүрекшені тарту  етеді.

 Ә.Орманшинаның «Мен  дне өсіп келемін» өлеңін хормен орындайды.

 Өміршеңдік ережесімен  сабақты аяқтау:

    Әр адамның  ережесі-өз жүрек қалауымен жүру  және батыл әрекет жасау. Сол  сияқты иығыңды тіктеп, жарқын  көңілмен іштей табысқа жетуге  талаптанып, өміршеңдік ережелерін  айтып, өздері қағаздан жасаған  күнге жапсырады.

1. Жігер деген – Мен

2. Күш деген – Мен

3. Махаббат деген –  Мен

4. Кешірім деген –  Мен

5. Құдірет деген –  Мен

6. Жасөспірім деген –  Мен

7. Жастық шақ деген  – Мен

8. Денсаулық деген –  Мен

9. Жарқындық  деген  – Мен

10. Адалдық деген –  Мен

11. Бар ғажайып деген  – Мен