Қазақстандағы бағалы қағаздардың инвестициялық портфелін бағалаудың нарықтық экономикадағы жағдайын жетілдіру

Әлеуметтік  тиімділіктің түрлері мен оларды жүзеге асыру айасы. Инвестициялық  жобаның әлеуметтің тиімділігін  бағалау барысында оның тура және жанама түрлерін ажырата білу қажет. Тиімділіктің тура әсері инвестициялық  жобаның жүзеге асуымен тікелей  байланысты – жобасы жасалатын объектердің  құрылысы және оларды пайдалану. Жанама әсер салықтық түсілімдер, қосымша  инвестициялар, өндірістің дамуына  пайда болады. Нәтижесінде тікелей  жобаға салынған инвестициялар экономиканың әртүрлі саласында басқа да инвестициялардың өсуін индуциялайды. Жобаны жүзеге асырудағы жанама әлеуметтік тиімділік  жүзеге асады және үнемі артып  отырады. Қосымша инвестициялардан түскен қайтадан реинвестицияланады, халқтың табысының артуы ішкі төлемге қабілеттілік сұранысының  артқандығын көрсетеді. Жұмыс орындарын  ашу, салықтық төлемдердің түсуінің артуы экономикалық дамуға әсер ететін қосымша факторлар болып табылады.

Әлеуметтік  тиімділік әмбебап және спецификалық болып келеді. Әмбебап әлеуметті  тиімділік  кез келген инвестициялық  жобаны жүзеге асыруда пайда болады, ал арнайы әлеуметті тиімділік  аумақтар ерекшеліктері мен жобалардың типіне, жоба жүзеге асатын территорияға байланысты болады. Сонымен қатар әлеуметті  тиімділік  жағымды және жағымсыз болуда мүмкін.

Әртүрлі жағымды (оң) әлеуметтік әсерлердің пайда  болу механизм қарастырамыз.

Жұмыс оырндарын  салу. Жаңа жұмыс орындару жобаланатын  объектерде, сонымен қатар құрылыс  барысында құрылыс – монтаждау  кезінде де пайда болады. Бұнымен  қатар жобаларды жүзеге асыруда  жобаның типіне және бағытына қарай  жұмыс түрлерінің көптереген түрінің  пайда болуына әсерін тигізеді (мысалы, құрылыс индустриясында, машина жасауда, көлікте, өндірістік және өндірістік емес инфрақұрылымда). Экономикада реинвестицияланатын, пайда түрінде алынатын нақты  жобаның жүзеге асу тиімділігі мултипоикативті  әсерді тудырады. Объетілер құрылысымен  олады пайдалануға беру экономика  саласында жаңа және оған дейін болған жүмыс орындарының ұзақ мерзімді жұмыс жасауына әсерін тигізеді.

Жұмыс орындарын  салудың оң тиімді әсері ең біріншіден жұмыссыздықтың азаюында көрініс табады. Жұмыс орындарн жаңартудың тиімділігі еңбек ету жағдайын жақсартуда, денсаулықты  жақсартуға, жалпы және мамандандырылған аурулардың азаюына, өндірістік жарақаттануды, халықтың мүгедек болуын азайтуға, кенеттен болған өлімді азайтып, орташа өмір сүру мерзімін ұзартуға бағытталады.

Халықтың  өмір сүру денгйін жақсарту. Халықтың табысының артуы мен төлемге  қабілеттілік артуы жоспарланған объектердегі жұмыс орындарында жұмыс жасайтындардың еңбек ақысының көрсеткіші.

Жобаның жүзеге асуынан түсетін салықтық түсімдер мен өнімнің реинвестициялануының нәтижесінде өндірістің дамуынан түсетін  салықтық түсімдер. Қосымша салықтық түсімдер білім беруді, денсаулық сақтауды, мәдениетті, әлеуметтік саясатты, бюджетті қаржыландыруды арттыруға мүмкіндік береді. Осылайша бюджетті секторлардағылардың айлығы жоғарылайды, әлеуметтік сферада жаға жұмыс орындару пайда болады, бұлар халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасына әсер етеді, еңбек нарығындағы жағдай жақсарады, кіріс көбейеді, әлеуметтік сферадағы қызмет көрсетудің қол жетімділігі мен спасы арта түседі.

Халыққа денсаулығы мен демографиялық жағдайды жақсарту(уақыттан ерте кездейсоқ өлімнің  алдын алу, туу көрсеткішін жоғарлату  мен орташа өмір сүру көрсеткішін  ұзарту). Бұл ұзақ мерзімді әсерлер  – еңбек еті жағдайының жіне экологиялық  жағдайдың жақсаруының, өмір сүру денгейінің артуының, әлеуметтік инфрақұрылымның  дамуының, денсаулық сақтау саласына инновацияны енгізудің жалпы  нәтижесі. Жұмыс күшінің білімді  және мамандандырылған деңгейін арттыру, мамандырылмаған еңбек түрін  пайдалану ауқымын қысқарту. Бұл  әсер әсіресе ұлттық инновациялық жүйе элементтерін жасауға бағытталған  талаптың артуы арнайы мамандар дайындайтын  білім берудың дамуына себепкер болады.

Миграциялық ағымды оптимизацияландыру. Кейбңр жағдайларда  инвестициялық жобаны жұмыс күшімен  қамтамасыз ету үшін басқа аудандардан  қызметкерлерді шақырады. Ауданда жаңа жұмыс орындарын ашу мен өмір сүру денгейін жоғарлатуды басқа  аудандардан, оның ішінде еңбекке мұқтаж аудандардан қосымша миграцияланған жұмыс ағымы стимулдейді.

Қоғамда әлеуметтік шиеленңсудің төмендеуі, әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Жоғарыда  айтылғандай әлеуметтік тиімділік  оң (жағымды) және теріс (жағымсыз) болуы  мүмкін.  Инвестициялық жобаларды  жүзеге асыруда мүмкін болатын теріс, жағымсыз әлеуметтік нәтижелердің ішінен мыналарды атап өтуге болады:

Жұмыс жасап  тұрған өндірісті модернизациялау  нәтижесінде жұмыс орнының қысқаруы;

Бәсекелес өндірістердің құлдырауы, нарықтан арзан тауарлар мен қызмет көрсетулерді ығыстыру;

Қөршіліес аумақтарға жұмыс күшінің кетуінен, жұмыс күшінің локальды жетімсіздігінің  пайда болуы;

Экологиялық жағадайдың нашарлануы;

Әлеуметтік  шиеленіскен жағдайдың пайда  болуы, тығыз орналасқан аумақтарға миграция, өмір сүру денгейі төмен  аймақтарда жалақысы жоғары еңбек орындарының  ашылуы әсерінен еңбек нарығының  сегментациясы пайда болады және әлеуметтік жағдай шиеленісе түседі.

Әлеуметтік  тиімділікті бағалау. Әлеуметтік тиімділіктітің кейбірін нақты өлшеуге болады, ал кей жағдайларда тек сапалық  бағалау мен қорытынды жасау  ғана мүмкін болады.

Әлеуметтік  әсерді бағалау барысында оның макроэкономикалық  жіне аумақтық көрінісін ескеру керек.  Аумақтық деңгейде жүзеге асқан әлеуметтік әсердің ауқымы тек қана абсолютті  көрсеткіштермен ғана емес, сонымен  қатар аумақтың әлеуметтік-экономикалық сипаттайтын салыстырмалы көрсеткіштермен де сипатталады. Осылайша әлеуметтік әсердің көлемі аумақтың әлеуметтік-экономикалықжағдайынмен анықталады. Жағадан енгізілген жұмыс орындарының түрі осы уақтқа дейінгі аумақта бар жұмыс орындарының пайыздық үлесі арқылы және еңбек нарығындағы жағдайға байланысты анықталады. 

Әлеуметтік  әсерді бағалау келесі кезеңдерді қамтуы тиіс.

1 кезең. Макро және аумақтық  деңгейде байқалатын әсерлер  арақатынасын анықтау, жобаның  әсеріне тікелей қатысты әр  аймақтарды анықтау.

Кей жағдайларда  инвестициялық жоба бір немесе бірнеше  аймақтар территориясында жүзеге асырылады, осыған сай жұмыс оырндарын жасау  мен оған жалақы төлейдің, салықтық түсімдердің алғашқы әсері бірінші  орында аймақтық деңгейде байқалады, ал жанама әсерлер макро деңгейде бөлінеді. Жобада қарастырылған өнімді өндіру тиімділігі, жобаның көлеміне байланысты аумақта және макродеңгейде де байқалуы мүмкін.

Ірі фармоэкологиялық өндірісті салуда тұтыну нарығына түсетін  өнімнің тиімділігі макродеңгейде  байқалады, ал жаңа жұмыс орындардың тиімділігі сәйкесінше аумақтық деңгейде көрінеді, салықтық түсімдердің тиімділігі аумақтық және жергілікті бюджетке пропорционалды түрде болады.

2 кезең. Аумақтардағы әлеуметтік  саланың және еңбек нарығының  аннлизі және инвестициялық жобаның  әсерінсіз, олардың дамуының тенденциясының  болжамы.

Аумақтық  әлеуметтік тиімділік тек жобаның  типіне ғана емес, сонымен қатар  аумақтың әлеуметтік-экономикалық деңгейіне  тәуелді болмағандықтан, әлеуметтік саланың дағдайының сипаттамасы  мен болжамы инвестициялық жобаңы бағалаудың пункті болып табылады.

Ол үшін мемлекеттік статистикалық мәліметтерге сүйену қажет, олар мынаны сипаттайды:

Еңбек нарығының  жағдайы (еңбекпен қамту деңгейі, жалпы  жұмыссыздық деңгейі, жұмыссыздар  пайызы, 12ай және одан көп мерзімде жұмыс іздеушілер, тіркелген жұмыссыздар  саны, санитарлық-гигиеналық талаптарға сай емес жағдайда жұмыс жасайтындар  сан);

Халықтың  тіршілік ету деңгейі (орташа ақшалай  кіріс, орта және минималды табыс, күнделікті минимумнан аз табатын хылық саны, бір айдың орташа жалақысы);

Әлеуметтік  саланың дамуы (нормативтермен салыстыру, халықтың тұрғын үй көрсеткіштері, халықтың амбулаторлық және ауруханалық көмекпен, білім мен мәдениет үйімен, көлік  пен байланыс құралдарымен қамтамасыз етілуі);

Демографиялық жағдайы (туу және өлім көрсеткіші, табиғи көбею, халықтың миграциялық  көбеюі, халықтың жас пен жынысына байланысты құрылымы, орташа тіршілік ету ұзақтығы);

Аумақтық  экологиялық жағдайы

Инвестициялық жобалар мен аумақтарға қатысты  басқа да көрсеткіштер.

3кезең.  Әлеуметтік ісер түріне байланысты  есептеулерді орындау, қорытынды  болжамды аумақтық көрсеткіштерді  салыстыру, егер ісердің ауқымы  үлкен болса мемлекеттік деңгейде  салыстыру.

Әлеуметтік  әсердің байқалуын макроэкономикалық  және аумақтыққа бөлгеннен кейін  жобаның негізгі ісер ететін аумақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайына  және даму тенденциясына анализ жасағаннан кейін, әлеуметтік әсердің көптеген түрлерін сапалық және сандық бағалауға  кіріседі.

Жұмыс орындарын  салу. Тікелей әсер. Салынатын, модернизацияланатын  жұмыс орындарының саны инвестициялық  жобаның негізінде көрсетілуі тиіс . егер мұндай мұндай болмаған жағдайда, жоспарланатын объекттердегі тіркелген  қызметкерлер саны, жұмыс жасап тұрған нормалық салалар бойынша анықталады.

Жанама  әсер. Жобаға байланысты жұмыс орындарының  саны формула бойыша есептеледі:

 

                             P=(Ихd)\C                                                                          (15)

 

Мұндағы:

P-салынатын  жұмыс орындары;

И-инвестиция көлемі;

d-жұмыс  орындарын салуға жұмсалатын  инвестиция бөлігі

C-жұмыс  орнын енгізудің ораша құны.

Еңбекпен  қамтуды жаңа жұмыс орындарын  салу арқылы артыру аумақтағы еңбекпен қамтылғандар мен жаңадан қамтылғандар арақатынасымен есептелінеді.

Жұмыссықдық деңгейін қысқартуды есептеуді экспертік  жолмен жасаған дүрыс, жаңадан салынған жұмыс орындарының қанша пайызына маманданған, жасы қолайлы жұмыссыздарды  жұмыспен қамтуға болатынын есептеу  керек. Содан кейін жұмыссыздар  мен жұмыссыздықтың қысқаруы туралы есептеулер жүргізеді.

Өндірістің  құлдыруы салдарынан қызметкерлердің  жұмыссыз қалып, жұмыссыздықтың артуында экспертті жолымен, жұмыссыз қалған еңбекке жарамды қызметкерлердің  жаңа жоспарланып отырған объектке қайта жұмысқа алыну мүмкіндігін  ескере отырып есептеулер жасайды.

Еңбек ету  ортасы жақсартылған жұмыс орындары жобада көрсетіледі немесе эксперті жолымен анықталады.

Халықтың  өмір сүру деңгейін жоғарлату. Тікелей  әсері. Жасалынатын жұмыс орындарында  орташа жалақының көлемі жоба негізінде  көрсетіледі немесе орташа жалақыны есепке ала отырып, экспертті жолымен  анықталады.

Одан  әрі жобадағы және аумақтағы орташа жалақы салыстырылады, қызметкерлердің  жылдық табысы есептелінеді, оларды аумақтық деңгейдегі табыспен салыстырады, халықтың төлемге қабілеттілігінің артуы  есептелінеді. Қызметкерлердің бір  жылдық табысы формула бойынша есептелінеді:

 

                          Д=∑ЗixЧix12                                                                        (16)      

 

Мұндағы:

Д-қызметкерлердің  жылдық табысы;

Зi-орташа бір айлық жалақы;

i-қызметкерлер  категориясы;

Чi-бірінші  категориялық қызметкерлер.

Жанама  әсер. Жасалынатын жұмыс орындағындағы  қызметкерлер табысының артуы орташа жалақыны есепке ала отырып бағаланады.

Барлық  деңгейдегі бюджетке аударылатын салықтық түсімдер эксперттік жолмен бағаланады, ол түсімдер әлеуметтік шығындарды, оның ішінде білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, әлеуметтік саясатты қаржыландыруға жүмсалуы мүмкін.

Бұдан кейін  халықтың жалпы табысының өсуі есептеледі (жоспарланатын өндірістерде, реинвестициялау  нәтижесінде салынатын жаңа жұмыс  орындарында). Эксперттік жолымен мүмкін болатын кедейліктің көлемі мен  тереңдігін қысқартулар бағаланады.

Инвестициялық жобаны жүзеге асырудан түсетін салықтық түсімдер. Олардың көлемң салық туралы заңға сәйкес, жоспарланып отырған  өндіріс көрсеткіштерін негізге  ала отырып есептеледі. Пайданыың  реинвестициялануы нәтижесінде, өндірістің дамуынан түскен салықтық түсімдер экспертті  жолмен бағаланады.

Жоба  шеңберінде өндірілетін өнімнің  халыққа жетуін бағалау үшін сапалық  бағалау пайдаланылады, мүмкін болса  сандық бағалауды да қолданған жөн.

Экологиялық жағдайдың жақсаруы немесе нашарлауы  жобанығ типіне байланысты көрсеткіштер арқылы бағаланады.

Халықтың  денсаулыңының жақсаруы мен демографиялық  жағдайдың жақсаруы. Кейбңр жағдайларда  сандық көрсеткіштер алынуы мүмкін. Мысалы, еңбек ету ортасының жағдайының жақсаруынан ауру мен өндірістік жарақаттанудың азаюы жоба барысында  бағаланады.

Халықтың  ауру көрсеткішінің экологиялық  жағдайдың жақсаруы нәтижесінен (лас  суды төгудің азаюы, ластағыш заттарды атмосфераға тастауды азайту мен  оларды тазалауды арттыру) азаюын осы  аумақтың және экологиялық жағдайы  жақсы аумақтардың ауру көрсеткішімен  салыстыру арқылы бағаланады. Мұнда  денсаулықтың жақсаруы уақытты қажет  ететін ескеру керек, себебі халық ұзақ уақыт бойы жағымсыз экологиялық  әсерге душар болған.