Бағалы қағаздар нарығы

Корпоративтік бағалы қағаздар рыногында қолданыстағы шығарылымдары бар акционерлік қоғамдар саны 2005 жылғы 1 тамызда 2005 жылғы 1 маусымдағы ұқсас көрсеткішпен салыстырғанда 25-ке азайып 2389 болды.

1 тамыздағы  жағдай бойынша 2619 қолданыстағы  акциялар шығарылымы және жиынтық номиналдық құны 554,9 млрд. теңге болатын 138 мемлекеттік емес қолданыстағы облигациялар шығарылымы айналыста болды.

Биылғы 2005 жылы шілде айында Агенттік Басқармасы бағалы қағаздар рыногына кәсіби қатысушылардың мәселелері жөнінде келесідей құқықтық актілерді қабылдады:

• «Жарияланған акциялар шығарылымын мемлекеттік тіркеу, акцияларды орналастыру және акциялар шығарылымын жою қорытындылары туралы есепті бекіту ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 шілдедегі №217 қаулысына өзгерістер енгізу туралы;
• «Акционерлік қоғамның аффиилирленген тұлғалары туралы мәліметтер беру туралы»;
• «Бағалы қағаздар рыногындағы лицензиялау қызмет ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2004 жылғы 27 желтоқсанындағы №373 қаулысына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы;
• «Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару қызметін жүзеге асыру ережесін бекіту туралы;

Ұлттық банктiң 2005 жылғы деректерi бойынша муниципалдық мемлекеттiк бағалы қағаздарды есепке алғанда мемлекеттiк құнды қағаздар бойынша мәмiле көлемi бағалы қағаздардың екiншi рыногында 442 млрд. теңге болып, ағымдағы жылдың өткен айындағы деректермен салыстырғанда 10,2%-ға өстi.

Елiмiздегi бағалы қағаздардың қолданыстағы түрiне байланысты құрылымын келесi графиктен көре аламыз:

 

 

 

Сурет-3 – Елiмiздегi бағлы қағаздардың қолданыстағы үлес салмағы

Ш ЕЛІМІЗДЕГІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ АЙНАЛЫМЫ

 

 

1991 жылы 11 маусымда “Қазақ  ССР-нiң бағалы қағаздар айналысы  және қор биржасы” туралы Заң  қабылданды. Содан кейiн елiмiзде  алғашқы акционерлiк қоғам КТК  (Коммерцеский телевизионный канал) тiркелдi. Ол өз қызметiн және басқарылуын акция үлесi арқылы iске асырып отырды. Осы жылы елiмiзде бағалы қағаздар рыногында алғашқы маманданған – брокерлер мен дилерлер ұйымы құрылды. Сондай-ақ Алматыда қор биржасы құрылып, өзiнiң бағалы қағаздармен алғашқы саудаларын жүргiзе бастады. 

Осы бағалы қағаздар рыногының  барометрi болып табылатын қор  биржасы Қазақстанның 1991 жылы рыноктық қатынастарға өтуiне байланысты елiмiздiң  қаржы рыноктары мен бiрге құрыла бастады. Ең алғашқы елiмiздегi қор биржалары Алматы, Қазақстандық және Қостанай қор биржалары құрылды. Бiрақ елiмiзде алғашқы кезеңдерде қор биржасының қызметi мардымсыз болды, себебi биржа – екiншi деңгейлiк рынок ретiнде бағалы қағаздар сату мен сатып алу процестерi жүргiзiледi. Ал ол үшiн  экономикадағы кәсiпорындар жекеменшiк немесе корпорациялар есебiнде қалыптасуы керек едi. Сондықтан 1992 жылы мемлекеттiк меншiктегi кәсiпорындар мен өндiрiс орындары жекешелендiру туралы ұлттық бағдарлама қабылданды. Осыдан бастап елiмiзде жекелеген кәсiпорындар мен акционерлiк қоғамдар құрылып, бағалы қағаздар рыногының жағдайы жақсара бастады.

1994 жылы желтоқсанда  Алматы және Қазақ қор биржалары  бiрiгiп, нәтижесiнде Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) құрылды және олардың ең алғашқы саудасы 1995 жылы 19 сәуiрде өттi. 1995 жылы осы қор биржаларының аймақтық бөлiмшелерi Қарағандыда, Ақмолады, Шымкентте, Павладарда ашылды. Қазақстан құқықтық Заңнамалары бойынша қор биржасын құруда оның минималды жарғылық капиталы 10 мың минималды еңбекақыдан кем болмауы керек. Елiмiздегi қор биржасы KASE коммерциялық емес ұйым болып табылады. Оның басқадай рынокта қызметтермен айналысуына құқығы жоқ.

(KASE)-нің негiзгi мақсаты бағалы қағаздардың тиiмдi және толық рыноктық қолайлы жағдайда сатып алынуын және сатылуын, жеке және институционалды инвесторлардың ұзақ мерзiмдi салымдарын бағалы қағаздармен алуын қамтамасыз ету, инвесторлар қызығушылығын тудыру, клиентер мен биржа өкiлдерiн қолдау мен қорғау болып табылады.

Негiзiнен көптеген елдердiң  қор биржаларының құрылымы және олардың атқаратын мiндеттерi ұқсас болып келедi. Бiздiң елiмiздегi Қазақстандық қор биржасы KASE-нiң келесiдей басты мiндеттерiн атап өтуге болады:

• Бағалы қағаздарды сату және сатып алу биржалық операциясына қолайлы жағдайды қалыптастыру;
• Бағалы қағаздар қозғалысына және оларға сұраыптау жұмыстарын жүргiзiп отыру;
• Бағалы қағаздар рыногына қатысушылардың арасындағы қатынастарды құқықтық жағынан қамтамасыз ету;
• Экономиканың iшкi және сыртқы капиталдар ағымын және олардың бағалы қағаздардағы үлес салмағын анықтап отыру;
• Ағымдағы бағалы қағаздардың барлығының құнын және олар туралы жалпы ақпаратпен бағалы қағаздар рыногына қатысушыларға ақпаратпен қамтамасыз етiп отыру;
• Қор биржасының қосымша құқықтық, ақпараттық және консултативтiк қызметтерi.
• Қор рыногына қатысушылардың мамандық деңгейiн көтеру және олардың қызметтерiнiң әлемдiк стандарттарға өтуiн қадағалау.

Биржаның негізін қалаушы  қағидаты бағалы қағаздар рыногының  өтімділігін қамтамасыз ету болып  табылады. Қор биржасы бағалы қағаздар рыногының субъектісіне келтірілген залалдардың орнын толтырады және оған өз жарғысын, биржалық сауда ережелерін бұзған немесе коммерциялық құпияны зария еткен жағдайда заңнамаға сәйкес шаралар қолданып отырады.

Биржаны басқару органының  ең негiзгiсi барлық акционерлердiң жиналысы болып табылады. Бұл жалпы жиналыста басты деген мәселелер қарастырылады. Мысалы, ортақ пайданы қалай бөлу керектiгiн, биржалық кеңестiң барлық мүшелерiн сайлауда, биржа жарлықтарына және т.б. құжаттарды өзгерткенде немесе толықтырулар енгiзгенде, биржаның жылдық есебiн қарастырғанда және даму бағдарламаларын жасағанда осы акционерлердiң жалпы жиналысы арқылы шешiледi.

Елiмiзде 1996 жылы 6 ақпанда брокерлер мен дилерлер ассосациясы құрылды.

1999 жылы KASE және AFINEX қор биржалары қайтадан бөлiнiп, қайта жеке-жеке құрылды. Осылайша осы кезден бастап елiмiздiң бағалы қағаздар рыногы дамудың жылдың қорытындылары бойынша Қазақстан қор биржасының KASE–де экономиканың барлық секеторларындағы операциялар жиынтығы 58,8 млрд. долларды құрады немесе бұл 7,9 трлн. теңгеге жеттi. Бұл дегенiмiз Қазақстан ЖIӨ-нен 205% асып кеттi. Оның бiрден-бiр себебi елiмiздегi рыноктың капиталдану дәрежесiнiң жоғары  екендiгiн көрсетедi. Әрине бұл ұлттық экономика дамуына өз тиiмдiлiгiн алып келедi. Бұл шаманы 2003 жылмен салыстырсақ  KASE–дегi бағалы қағаздармен операциялар көлемi 74,1%-ға өскен. Бұл шама елiмiз қор биржасының тарихындағы ең iрi операциялар көлемi болып табылады. 

Биылғы 2006 жылы қаңтарда KASE–де мемлекеттiк емес бағалы қағаздармен 225 операция жүргiзiлдi. Оның жалпы көлемi 23,3 млрд. теңгенi құрады. Оның құрамы барлық операциялардың 2,9% құрады.

Жалпы өткен 2005 жылғы KASE-нiң операциялар айналымы құрылымын келесі 2-ші кестеден көре аламыз.

 

 

KASE биржа рыногының  2005 қаңтар-сәуір айлары бойынша даму қорытындысына талдау жасайтын болсақ: барлық сектор бойынша операциялар 24,6 млрд. теңгені құрады. 2004 жылғы осы мерзіммен салыстырғанда 1,69 есе доллармен және 1,58 есе теңгемен өсу байқалды.

Мемлекеттік бағалы қағаздардың алғашқы рыногы бойынша Ұлттық банк 2005 жылғы сәуір айында мемлекеттік бағалы қағаздар шығару көлемі 176,6 млрд. теңгені (наурыз айында бұл көрсеткіш 103,2 млрд. теңге) құрады.

2006 жылдың алғашқы  4 айында бағалы қағаздардың екінші  қайталама рыногында сату-сатып  алу операциялары көлемі Қазақстан қор биржасында 214,6 млрд. теңгеге жетті. Бұл өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 7,7%-ға артты. Ал 2005 жылдың жалпы қорытындылары бойынша бағалы қағаздардың қайталама рыногындағы операциялар көлемі 753,1 млрд. теңгені құраған еді.

Биылғы жылы  KASE–де МБҚ сату-сатып алуға байланысты 47,9 млрд. теңгені құрайтын 232 мәміле жасалды. Бұл жалпы биржа айналымының 5,1% құрайды. Жалпы қор айналымының көлемі 2005 жылы сәуір айында 74,1%-ға төмендеді, оның басты себептері инфляцияның қарқыны өсуіне байланысты сұраныстың азаюы болып отыр.

 

KASE–дегi бағалы  қағаздар айналысының құрылымы 2005 жылы келесiдей сипат алып отыр:

• Алғашқы рынокта бағалы қағаздардың барлық құрамы 10,4% болды. Оның көлемi 18,5 млн. доллар.
• Сату және сатып алу секторында 89,6%, немесе 160,6 млн. доллар орналастырылды.

Ал оның 2004 жылғы  желтоқсан айымен салыстырғандағы  өзгерiсiн келесi суреттен көре аламыз.

 

 

Сурет-5 – 2004 және 2005 жыл бойынша бағалы қағаздар айналымы рыногының құрылымы

 

 

2006 жылғы 4 айда  қор биржасындағы мемлекеттік  емес бағалы қағаздар сату-сатып  алу операциялары 555,7 млн. долларды (72,5 млрд. теңгені) құрап, өткен  жыл мерзімімен салыстырғанда  1,54 есе өсті.

Еліміздегі мемлекеттік емес бағалы қағаздарды сатудағы басты қатысып отырған алғашқы 10 компанияны келесі 3-ші кестеден көре аламыз.

Қазақстан Республикасында  рынотық қатынастардың дамуы  мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзудiң жаңа нысандары пайда болады. Олар: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар рыногы жүзеге асырады және басқа экономикалық рыноктармен үнемi тығыз байланыста болады.

Қазақстанның «Ипотекалық  компаниясы» 2000 жылы №469 үкімет қаулысымен 20 желтоқсанда құрылды. Қазір бұл  ұлттық компания өз қызметін тиімді әрі  жылдам дамытуда.

Қазір бұл компанияның  әріптестеріне келесі шаруашылық қызмет етуші субъектілерді жатқызуға болады:

• ААҚ «Альянс Банк»;
• «Астана-Финанс»;
• «АТФ Банк»;
• «БЦК»;
• «БТА – ИПОТЕКА»;
• «Нурбанк» заңды тұлғалары болып табылады.

Қазақстан ипотеалық  компаниясы және оның негізгі әріптестерінің ипотекалық облигацияларды эмиссиялаудағы үлестерін және олардың 2002 жылдан бергі даму нәтижесін келесі кестеден көре аламыз.

 

Бұл кестеден көретініміз  елімізде ипотекалық облигациялардың  дамуы жылдан жылға қарқынды дамып  келе жатыр. Ипотекалық компанияның  ипотекалық облигацияларды эмиссиялаудағы үлесі өте жоғары және басым екендігін көріп отырмыз. Өйткені бұл компания мемлекеттің тарапынан құрылып және ол Ұлттық банктің негізінде қызмет етіп отыр. Ол құрылыс саласын дамыту және ондағы ипотеалық несие нарығын дамыту бағдарламасы аясында қызмет етуде. Сонымен ипотекалық облигация нарығының дамуы еліміздегі мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының дамуына өз үлесін айтарлықтай қосып отыр.

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде, қаржы рыногының құрамдас бөлiгi ретiнде бағалы қағаздар – мүлiктiк  құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе мұндай құжаттарды шығарған ұйымға олардың иелерi қарызының қатысы.  Өз кезегiнде бағалы қағаздар рыногы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан алуандығымен қол жеткiзiледi.