Қаржы нарығы және делдалдары

Бүгінгі таңда коммерциялық банктер  депозиттердің әр түрлі түрлерін ұсынып отыр. Қазақстанның банктік  тәжірибесінде олардың мынадай  түрлері бар:

1) Сұрағанға дейінгі  депозиттер немесе чектік депозиттер  салымшыға міндетті түрде төленетін  чек жазып беру құқығын береді. Бұл түрдің ыңғайлығы чектердің қауіпсіздігі мен төлемнің жазып беру қарапайымдылығымен түсіндіріледі, сонымен қатар ол қалаған уақытында қолма-қол ақшаны алу мүмкіндігін береді. Чектік депозиттер қымбат есептік операцияларды талап етеді, сондықтан көптеген банктер оған белгілі бір төлем орнатады. Оның көлемі депозит көлемінің өзгеруімен және бір ай көлемінде жазылған чек санына байланысты өзгеріп отырады. Бірақ көп банктер төлемді алудан жиі бас тартып тұрады, ол жағдай, банк, салымшы бүкіл ай көлемінде есеп шотындағы қалған балансты жеткілікті деп есептесе жүзеге асады, ал ол қаржыны банк өз коммерциялық мақсаттарына пайдаланады (мысалы 60,90,120 күндік ссудалар береді).

     Чектік  депозиттердің негізгі түрінің  бірі сұрағанға дейінгі салымдар болып табылады, оның өз ерекшеліктері бар:

• ақшаны салу және алу бөлек-бөлек не толық, кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз жүргізіледі;
• есеп-шоттағы ақша қолма-қол түрінде де, не чек көмегімен алынады;
• банк есепшот қожайынына комиссиондық сыйақыны нақты айлық ставканы қолдану немесе әр жақылған чек бойынша орнатады;
• егер клиент алдын ала келісілген есеп шоттағы орта есептегі қаржы көлемін ұстаса оған “жасырын” пайыз төленеді, яғни банк клиенттен есеп шотты қолданғаны үшін тқлем алудан бас тартады. Бірақ, клиент ол тәртіпті бұзса онда банктің барлық операциялық шығындарын төлеуге тиіс. 

Көп клиенттер осы  депозит түріндегі ақшаның көлемін  азайтуға тырысады, себебі бұл салымдар бойынша пайыздық кіріс төленбейді.

Сұрағанға дейінгі депозиттерге мыналар жатады:

• заңды тұлғалардың банктік есеп шоттарындағы қаржылары, оған қоса мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджет қаржылары;
• есептегі қаржы;
• басқа банктердің корреспонденттік есеп шоттарындағы банктің қаржысы.

        2) Жинақтаушы салымдар. Бұл салымдар халықпен жасалатын операцияларды кең тараған және кішігірім салым үшін арналған. Сұрағанға дейінгі салымдардан тек ақшаны төлеу және алу тәсілдері, пайызды есептеу кезеңдері бойынша айырмашылығы бар. Кейде оларға пайыздар бойынша салықтық жеңілдіктер беріледі.

Қазақстан банктері ұсынып отырған жинақтаушы депозиттердің  негізгі түрлеріне жинақтаушы кітапшалар, депозиттік есепшоттар жатады.

Жинақтаушы кітапшалардағы есепшоттар пайыздық пайда әкелетін және оны бірден алуға болатын  салым болып табылады.

Қазақстанның депозит нарығында мынадай жинақтаушы депозиттердің түрлері ұсынылады:

• мерзімді жинақтаушы салымдар, ол бойынша мерзім қойылады және сол мерзім көлемінде салым алынбайды, осы салым бойынша ең жоғары пайыздық пайда түседі;
• мерзімді жинақтаушы салымдар қосымша жарнасымен, ол бойынша салымды сақтау мерзім көлемінде қосымша жарна төлеп тұруға болады, осылай салымның көлемі өседі;
• жинақтаушы салым қосымша жарнамен. Бұл есепшотқа үнемі белгілі бір кезекпен келісім бойынша анықталған сома төленіп тұрады және сома бойынша пайыздық төлемдер белгілі бір кезеңде төленеді;
• ағымдағы жинақтаушы салымдар. Ол салымдарда ақша еркін түсіп, еркін алынады. Олар көбіне пайызсыз және зейнетақы, стипендия, жәрдемақы төлеуге пайдаланылады;
• ұтыстық, ақшалы заттай ұтыстық. Үнемі өтіп тұратын лотереядан болатын ұтыстар;
• сыйақылар (премиялар).

3) Мерзімдік салымдар- бұл нақтыланып белгіленген мерзімге  салынған депозиттер, егер ол  мерзімінен бұрын жабылатын болса  оған айыппұл салынады, оған төленетін  пайыздық сыйақы салым мерзіміне және көлеміне байланысты. Салым мерзімі бір айдан бес жылға дейін, кейде одан да ұзақ мерзімге созылады. Банктер салымның осы түріне үлкен қызығушылық танытады, себебі оның сомасы тұрақты және ұзақ мерзімді операцияларда қолдана алады. Ал салымшыларды одан жоғары пайыздық пайда табуы қызықтырады.

      Қазақстанның депозит нарығының құрылымын институттар тұрғысынан және нарықтың қаржылық құралдары тұрғысынан да көрсетуге болады.

Институционалдық құрылым  – қадағалаудың реттеуші органдары  және шаруашылық субъектлердің байланысы болып табылады.

Депозит нарығының қаржылық институттары болып өз қызметтерін  жүзеге асыру мақсатында салымдар тартатын ұйымдар болып табылады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы несие жүйесінің жоғарғы буыны ретінде коммерциялық банктер және мамандандырылған қаржы мекемелерінің қызметін реттейді.

Банктерде тұрғындардың жинағының  өсуі, өзіндік тұрақтылық және сенімділік кепілі болып табылатын олардың  несиелік қабілеттілігі мен өтімділігін  арта түсіретін маңызды факторлардың бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасында 2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап жеке тұлғалардың  салымдарын сақтандыру жүйесі қызмет етуде. Оның орталық органы болып  Қазақстанның жеке тұлғаларының салымдарына  кепіл беру (сақтандыру) қоры табылады. Ол Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі басқармасының қаулысына сәйкес екінші деңгейлі банктердің салымшыларының қызығушылығын қорғау мақсатында акционерлік қоғам формасында құрылған. Бұл жүйеге келесі бағыттар бойынша белгілі талаптарға сай коммерциялық банктер жатады. Олар:

• халықаралық стандарттарға өту бойынша  бағдарламаларға енгізілген;
• банктің меншікті капитал мөлшері бекітілген нормативтерге сәйкестігі;
• қорға өтініш беру уақытына дейін 3 ай ішінде пруденциялық нормативтердің сақталуы;
• берілген сұрақ бойынша Ұлттық банктің ұсынысының болуы (ұсыныс құпия құжат болып табылады және қорға міндетті түрде жіберіледі);
• Ұлттық банктің тізіміндегі халықаралық аудиторлық ұйым мен бекітілген соңғы жылғы банктің жылдық қаржылық есеп беру.

Банктің өтініш беруінен кейін қор Ұлттық банктің ұсынысы негізінде банктің берген құжаттарын есепке ала отырып жүйеге енгізу мүмкіндігін талдайды. Қор басқармасының шешімі өтініш берген күнен бастап 1ай мерзімінде қабылдануы тиіс.  

5-тақырып: Несие нарығы және оның мағынасы мен мәні

1.Қаржы  нарығы жүйесіндегі несие нарығының орны.

2.Қазақстандағы несие нарығының жағдайы.

3.Несие түрлері.

Несие нарығы – бұл  қаржы құралдарын қажет ететін шаруашылық субъектілері мен халық арасында, сонымен қатар сол қаражаттарды белгілі бір шарттар негізінде  ұсына латын (қарызға беретін) шаруашылық субъектілері мен халық арасында қарым-қатынасты орнатуға көмектесетін механизм. Ақшалай капитал қайта босағанда, яғни қайта өндіру процесі жүрген кезде зайымдық капиталдың жинақталуы,  бөлінуі және қайта бөлінуі несие нарығы арқылы жүзеге асырылады. Ақшалай капитал ссудалық капитал түрінде нарыққа, одан қайта қарыз берушіге (кредиторға, яғни банкке немесе т.б. қаржы-несие институтына) оралады. Несие нарығының мәніонда қандай: өзіндік немесе сырттай, аккумурленген, т.б. ақшалай капитал пайдаланып жатқанмен байланысты емес, яғни банктің өзінің жеке ме, әлде өзінде депонирленген капитал арқылы ма қызмет ететіндей маңызды айырмашылық жоқ.

Несие нарығы арқылы өндіріс  пен тауар айналымының өсуі, ел ішінде капиталдардың қозғалуы, ақшалай  жинақтардың капитал салымдарына өтуі, ғылыми-техникалық революцияның іске асуы, негізгі капиталдың жаңаруы жүзеге асырылып отырады.

Оның қаржы нарығының  құрамдас бөлігі ретіндегі маңызды  ролі шағын және жекелеген ақшалай  қаражаттарды біріктіру болып табылады, ал бұл, өз кезегінде, нарықтық өндіріс пен капиталдың шоғырлануы мен орталықтануына белсенді түрде әсер етуіне мүмкіндік береді. Ақшалай капитал жалпы ссудалық ақшалай капитал түрінде жинақталады, соған байланысты мұндай жинақ жекелеген процесс ретінде емес, ал ең алдымен, барша өндіріс ағымына әсер ету тұрғысынан ақшалай капиталдың жинақталуы нақты жинақпен тығыз байланыста әрекет етеді. Ақшалай капитал негізінен халық жинақтарының есебінен құрылатыны мәлім, ал олардың мөлшері елдің ЖҰӨ-де капитал салу үлесінің жасалуында маңызды роль ойнайды.

Несие нарығының мәні мен ролін оның қызметтері анықтайды, оларға:

• Несие арқылы тауарлы нарыққа қызмет ету;
• Шаруашылық жүргізуші субъектілердің, халықтың, мемлекеттің, сонымен қатар шет ел клиенттерінің ақшалай жинақтарын тарту;
• Ақшалай қорларды тікелей ссудалық капиталға аудару және оны өндіріс процесіне қызмет ету мақсатында капитал салу түрінде пайдалану;
• Мемлекеттік және тұтынушылық шығындарды жабу үшін капитал көзі болып табылатын мемелекет пен халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, сонымен қатар қуатты қаржы-өндірістік топтардың құрылуына жәрдемдесу.

Несие нарығының негізгі  қатысушылары қарыз беруші мен қарыз  алушы болып табылады. Қарыз беруші (кредитор) – несиелік келісімнің қарызды  ұсынушы жағы. Тауарлы өндірістің алғашқы кезеңінде кредитор ретінде жеткізушілер шыққан. Кейін тауар өндірістің дамуымен ақшалай кредиторлар ретінде банктік мекемелер шыға бастады. Ал тауарларды ссудаға өткізгенде кредитор ретінде тауар өндірушілер шығады. Қарызды беру үшін қарыз беруші белгілі бір қаражаттармен қамтылуы қажет. Қарыз көзі ретінде, өз кезегінде, өндіріс процесінің өзге субъектілерінен қайтарымды негізде алынған ресурстар мен өзіндік жинақтар шыға алады. Қазіргі кездегі нарықтық шаруашылық жағдайда банк-кредитор мен өзінің жеке ресурстары есебінен ғана емес, сондай-ақ өзінің жеке есеп шотында сақталып отырған немесе бағалы қағаздарды орналастыру арқылы тартылған қаражаттар есебінен де ссуда бере алады.

Қарыз алушы – бұл  несиелік қатынастың несиені алушы  және алынған ссуданы белгіленген  мерзімде қайтаруға міндетті жағы. Тартушылық кезеңінде несиені шаруалар, қолөнерші-ұсталар, сонымен қоса жер иеленушілер немесе жалпы бай адамдар пайдаланған. Кейіннен банктердің пайда болуына байланысты қарыз алушыларды бір жерге шоғырлануы жүреді, олар үшін банк жалпы кредитор ретінде шыққан.

Қарыз алушы қарыз  берушіге қарағанданесиелік келісімде  келесідей ерекшеліктерді иеленеді:

• Ол қарыз қаражаттардың иегері емес, ал олардың уақытша иеленушісі болып табылады, яғни ол оған тиесілі емес өзге ресурстармен жұмыс істейді;
• Қарыз алушы қарыз қаражаттарды айналым да, өндіріс те салаларында пайдаланады. Кредитор қарызды тікелей өндіріске араласпай, айырбас фазасында ұсынады;
• Қарыз алушыөз шаруашылығында айналысын тоқтатқан ссудалық ресурстарды қайтарады. Қарыз алушы қайтарымды қамтамасыз ету үшін өзінің өндіріс процесін кредитормен есеп айрысуға жеткілікті қаражаттардың босатылуы жүретіндей етіп ұйымдастыруы қажет;
• Қарыз алушы уақытша пайдаалнысқа алынған құнды қайтарып қана қоймай, онымен қоса ссудалық пайызды да төлейді. Бұл жерде қарыз алушы өз еркіндігі бойынша «ереже» орнататын кредиторға тәуелді болатынын айта кету керек.

Несие қозғалысының заңдылықтары несие нарығында кредитор мен  қарыз алушы расында туындайтын қарым-қатынастарды неғұрлым толық  түсінуге мүмкіндік береді.

Несие нарығының құралы ретінде айырбас фазасында пайда  болатын, құн қозғалысының үздіксіздігін  қамтамасыз ететіндей ссудалық келісім  формасын қабылдайтын несиені айтады. Құн қозғалысы несие қозғалысының өзегі болып табылады.

Несие мүмкіншіліктері  жүзеге асуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Біріншіден, кредитор да, қарыз алушы да экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуы материалды түрде қамтамасыз ететін (кепілдендіретін), заң тұрғысынан жеке субъектілер ретінде шығулары қажет. Екіншіден, қарыз алушы мен кредитор қызығушылықтарының үйлесуі болған жағдайда ғана несие қажет болады. Несиелік келісім жасауы үшін оның қатысушылары бір жақтан ссудалық ақшалай құралдарды ұсыну, екінші жақтан –оны алу аясында өз қызығушылықтарын білдіруі қажет.

Нарықтық шаруашылық шарттарында банктік несие негізгі  форма болып табылады. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр түрлі  сипаты бойынша жіктеуге болатын  несие түрлерін ұсынады. Ең алдымен  негізгі қарыз алушы топтар бойынша: шаруашылық, халыққа, мемлекеттік үкімет органдарына берілетін несие.

Пайдалану мақсаты бойынша  несие: тұтынушылық, өндірістік, сауда, ауылшаруашылық, инвестициялық, бюджеттік  болып бөлінеді.

Қызмет ету сферасына  байланысты экономикалық барлық салаларында  қызмет ететін шаруашылық субъектілеріне ұсынылатын банктік несиелер екі түрлі болуы мүмкін:

• Негізгі қорлардың ұлғаймалы өндірісіне қатысатын ссудалар;
• Айналым қорлардың ұйымдастырылуына қатысатын, яғни өндіріс саласы мен айналым саласына бағытталатын несиелер.