ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ мәдениеті

ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ  мәдениеті.

Мақсаты: ХІХғ. ІІ жартысындағы Қазақстан мәдениетінің негізгі ерекшеліктерін көрсету, халық ағарту ісінің жағдайын сипаттау.

Жоспары:

1. Қоғамдық  ой мен әдебиеттегі «Зар заман»  мектебі.        

2. Халық ағарту  ісінің жағдайы. 

1.Төңкерістен бұрыңғы әдебиетте көркем аударманың шебер үлгілерін қалдырған Абай,   Ыбырай болса, сол кездегі «Түркістан уалаяты» газеті мен «Дала уалаяты» газетіінде басылған аудармалардың көркемдік сапасы жағынан құнды аудармалар тууына себін тигізгенін атап өту керек. Өткен ғасырдың 70-80 жылдарында қазақ тіліне аударыла бастаған ұлы жазушы Л. Н. Толстойдың шығармаларын солардың қатарына жатқызуға болады. Л.Н. Толстой «Ясная Полянада» өзі ашқан мектепте орыс шаруаларының балаларын оқытумен шұғылданған болатын. Соған байланысты педагогика саласында оқу құралы ретінде 1872-1875 жылдары «Новая азбука», «Русские книги для чтения» деген оқулықтар шығарды. Солардан және ұсақ әңгіме, мақал-мәтел, ертегі, нақыл сөздерден аударылып, «Дала уалаяты» газетіінде басылған Л.Н. Толстойдың «Ұзақ пен көгершін», Бұғы мен қарақаттың сабағы, «Бұғы», «Қоян», «Өтпес пышақ», «Мұжық пен жасауыл», «Құмырсқа мен көгершін», «Арыстан, һәм қасқыр мен түлкі», «Сурат кофейнасы», т.б. шығармалары түп нұсқаға сай келетін, тілі жатық, жақсы аудармалар болды.

ХІХ ғасырдың басынан бастап татар баспаханаларынан шығып, қазақ арасына тараған ислам дінін уағыздайтын кітаптармен бірге шығыстың классикалық әдебиет нұсқалары да ел ішінде кең тарады.

Бұл шығармалардың көбінің сюжеті араб аңыздары неігізінде болды, оларға жалпы адамгершілік, сүйіспеншілік  мәселелерін қазақ топырағына лпйықтап, жаңа арнамен қайта жырлау оларды жұртшылыққа түсінікті етті.

Шығыстың классикалық әдебиетінен  келген аңыз-әңгімелерден кейбір үзінділер, халық арасына кең тараған  нұсқалары сол кезде шығып  тұрған қазақ газет-журналдарының  бетінде үзбей басылып тұрды. Олардың арасында «Мың бір түн», «Шахнама», «Фархат-Шырын», «Ескендір» т.б. шығыс әдебиетіне көп тараған әңгімелердің әр түрлі нұсқалары, Абайдың «Ескендір» поэмасы да бар еді. Ескендірді басқа ел ақындары да жырлаған болатын.

Македония патшасы Александр Македонскийдің шапқыншылық мақсаттарын мадақтаған дастандардың ішіндегі көренектілері  – азербайжан халқының ұлы классигі Низамидің «Искандернаме» поэмасы  және өзбек классигі Новаидің «Садди Искандерий» поэмасы болды. Ал тәжіктің ұлы ақыны Фердауси өзінің «Шахнама» поэмасында Македонскийдің ерліктерін мадақтап, жеке-жеке тараулар берді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың  басындағы қазақ мәдениетінің қасиетті тұлғаларын сөз еткенде олардың  ішіндегі ең ірісі, ең өнімдісі де, өзектісі де деп Шоқан, Ыбырай, Абай, Мұхамбет Салық Бабажанов сияқты есімдерді, ел білген, орасан зор ойшылдығымен танылған тамаша тұлғаларды ауызға аламыз.

    ХҮІІІғ. аяғы – ХІХ  ғ. бірінші жартысынан бастап  қазақ әдебиетінің дамуында жаңа  дәуір басталды. Бұл кекзде қазақ  әдебиетіндегі бұрыңғы әншілік-жыршылық  дәстүр біртіндеп ығыстырылып,  оның орнына жеке поэтикалық  шығармашылық басты. Ақындар өздерінің  өлеңдер мен жырларында өмірдің  нақты шындығына үңіліп тануға, жеке көзқарастарын еркін білдіруге  тырысты, осымен байланысты ақындардың  шығармашылығы дамып, жеке толғаныстарында  көркемдік шеберлікке жетудің  жолдарын іздестірді. Осының нәтижесінде  қазақ әдебиеті ұлттық дарынды  тұлғалардың көптігімен, бір-біріне  мүлдем ұқсамайтын дара туындылардың  сан қырлы сипатымен ерекшеленеді. Олардың ішінен поэтикалық зор  небір суырып салма, импровизаторлар  дараланып шықты. Солардың арсынан  жауынгер аық Махамбет Өтемісовтың  (1803-1846) творчествосын ерекше бөліп  айтқан жөн. Оның көптеген шығармалары  1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманов  бастаған халық-азаттық көтерілісен  арналды. Махамбет – көтерілістің  жалынды жаршысы ғана емес, сонымен  қатар Исатайдың адал серігі, даңқты батыр ретінде көтерілісті ұйымдастыруға белсене қатысты.  Ол өзінің ұран іспеттес жауынгерлік жырларымен көтерілісшілерді рухтандырып, жігер беріп отырды. Сондықтан Махамбеттің өлеңдері халық-азаттық көтерілісінің қуатты жауысы және ұраны болып табылады.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, өздерінің халықтың мұң-мұқтаждарымен  үндесіп жатқан тамаша шығармалармен  тығыз танымал болағн Нысанбай, Шернияз, Сүйінбай, олардан кейін іле-шала шыққан бақтыбай, Марабай, Өспе, Кемпірбай  қазақ мәдениетінің тарихында өшпес  із қалдырды. Қазақтың өрнекті ақындары Шортанбай, Дулат, Мұрат, Орынбай, Шөже, Біржан, ЗЖамбыл, Майкөт, Әсет, т.б. өлең-жырлары  өздерінің терей мазмұнымен жұртшылықты  тәнтті етті. Айтысқа түсіп жүлде  алып, өлеңдері жұрттың есінде, аузында  жүрген қазақтан шыққан қыз-келіншектер  де аз болған жоқ. Сара, Ұлбике, Айсұлу, Манат, Балқия, Рысжан, т.б. солардың қатарына жатады.

Қазақ музыкасын дамытуға үлкен үлес қосқан Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина, Тәттімбет, Ықылас, атақты әншілер Мұхит, Әсет, Ақан сері, біржаг сал, Жаяу Мұсаның есімдері бүкіл қазақ даласына жайылды. Олардан қалған мол мұра – бүгігі таңда да қазақ халқының игілігіне айналып отыр.

Қазақтың жазба әдебиетінің  неігізін салушы – Абай Құнанбаев (1845-1904) артында өлеңдер, дасмтандар, қара сөзбен жазылған ғақлиялардың мол мұрасын  қалдырды. Ол өз шыармаларында адамгершілікке, рухани тазалыққа үндеді. Халыққа  жат қулық-сұмдықты залымдықты шенеді. Абай парақор билеушілерді, ашкөз  судьяларды надан молдаларда жек  көріп, әшкерелеп отырды. А. Құнанбаев  әр адамның адамзат қоғамына қызмет ету жолы ең алдымен еңбекте, тек  еңбек қана материалдық және рухани игілікке жету құралы деп білді. Еңбекші  бұқараның өмірін жақсарту жолдарын ол егіншілікті, қолөнерді және сауданың дамытумен тығыз байланыстырды. Абай жас ұрпақты ғылым мен  білімді үйренуге, адалдыққа, имиандыылыққа  шақырды. Ол ғылым мен білімнің қоғам  үшін маңызын ашып көрсете келіп, бұлардың «өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, бекер мал шашпақтықпен»  сыйыспайтынын ерекше атады.

ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қазақ  халқының саяси өмірі де жарық  жұлдыздай көзге түскен, әмір-әкімшіл  заманның құрбаны болып аттары ұзақ уақыт бойы аталмай келген А. Байтұрсынов (1893-1938), Ж. Аймауытов (1889-1931), М. Жұмабаев (1893-1938), М. Дулатов (1885-1935) сияқты алыптардың мұраларымен қазақ халқы кейінгі  кезде ғана танысуға мүмкіндік алды. Олардың еңбектері мен олар ту ралы деректер қазір көп жариялануда. Солардың арасында 1992 жылы «Жалын»  баспасы шығарған «Бес арыс» жинағын  атауға болады.

    Ахмет Байтұрсынов қазақ  елінің тәуелсіздігі, қазақ халқының  бақыты үшін үлкен соқпақты  жолдан өтіп, қазақтың тіл білімін  дамытуға зор үлес қосты. Оның  аудармасында Крыловтың «Қырық  мысалы» қазақ тілінде шықты.  «Маса» деген атпен өлеңдер  жинағы жарық көрді. Саясатқа, мәдениетке байланысты орасан  көп шығармалар жазды. Ахмет  Байтұрсынов «Алаш» партиясын  ұйымдастырушылардың бірі. Ол өнерлі  адам болған, шығарған әндері  де сақталған.т Оның еңбектерінің  дені тілге байланысты , сондықтан  да Қазақтың ұлттық академиясының  Тіл институтына Ахмет Байтұрсынов  есімі берілген.

    Қазақтың Пушкині аталған  Мағжан Жұмабаев сыршыл ақын  болған. Мұхтар Әуезов оны қазақ  ақындарының қара қордалы ауылында  туып, Еуропадағы мәдениетпен сұлулықққ  сарайына барып, жайлауы жарасқан  ақын деп суреттейді. Ол қазақ  әдебиетіндегі Абайдан кейінгі  аса биік тұлғалардың бірі. Сондай  ірі тұлғалардың қатарына Жүсіпбек  Аймауытовты да жатқызуға болады. Ірі драматург, қара сөзбен  жазғандары, өлеңдері көп бұл  әдебиетшіні де халық қатты  қастерлеп сүйіп оқыған.Қазақ  елінің тәуелсіздігі үшін жан  аямай күресті. Әдебиеттегі осы  сияқты алыптардың өнегесімен, күрестің  қызып жатқан күндерінде ұйымдастырылған  «Айқап», «Қазақ» сияқты басылымдарда  көркем шығармалар, жатық жарияланымдарымен  көрінген қазақ зиялылары аз  болған жоқ. Мұның өзі ХІХ  ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың  басында қазақтың ұлттық мәдениетінің  жаңа деңгейге көтеріліп келе  жатқанын көрсетеді.