Шыңғыс ханның тұлғасы

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 30 Октября 2011 в 21:34, реферат

Описание

Қазақстан және Орал далаларында сақтар мен сарматтар билік құрған дәуірді тарихта «ерте темір ғасыры», «ерте көшпенділер дәуірі» немесе «скифтер дәуірі» деп атайды.

Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайданала бастауымен байланысты болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі-топтардың шығуына негіз болды. Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді, ол күш - мемлекет.

Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I мыңжылдықта пайда болды. Олар: сақ, үйсін, қаңлы, ғұн.

Содержание

Сақтар. Сақтардың тайпалық одақтары.
Сақтардың шаруашылығы.
Сақтардың ұйымдық сипаты және әлеуметтік құрылымы.
Cақтардың өнері мен саудасы.
Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі – Бабыш Молда қаласы.
Сақтардың мәдениеті

Работа состоит из  1 файл

РЕФЕРАТ Sactar.doc

— 70.50 Кб (Скачать документ)

ҚАЗАҚСТАН-РЕСЕЙ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ 
 
 
 

«ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ» ПӘНІ 

Р Е Ф Е Р А Т

ТАҚЫРЫБЫ: Сақтар 

ОРЫНДАҒАН: Жақсылық Р.Р.  

ТЕКСЕРГЕН: Еркін Ерланұлы  
 
 
 
 
 
 
 

АЛМАТЫ 2011 ж.  

ЖОСПАРЫ 

  1. Сақтар. Сақтардың тайпалық одақтары.
  2. Сақтардың шаруашылығы.
  3. Сақтардың ұйымдық сипаты және әлеуметтік құрылымы.
  4. Cақтардың өнері мен саудасы.
  5. Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі – Бабыш Молда қаласы.
  6. Сақтардың мәдениеті
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Сақтар. Сақтардың тайпалық одақтары.

    Қазақстан және Орал далаларында сақтар мен сарматтар билік құрған дәуірді тарихта «ерте темір ғасыры», «ерте көшпенділер дәуірі» немесе «скифтер дәуірі» деп атайды.

    Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан  аумағын мекендеген халықтардың  тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайданала бастауымен байланысты болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі-топтардың шығуына негіз болды. Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді, ол күш - мемлекет.

    Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік  бірлістіктер б.з.б. I мыңжылдықта пайда  болды. Олар: сақ, үйсін, қаңлы, ғұн.

    Сақтар. Қазақстандағы өмір сүрген тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі-сақтар. Археологиялық зерттерлеуге және жазба деректерге қарағанда б.з.б. VII-IV ғғ. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясында мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы атпен сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Герадот (б.з.б. V ғ.) сақтарды «азиялық скифтер» деп атаған. Осымен қатар Герадот өзінің «Тарих» деп аталатын еңбегінде б.з.б. I мыңжылдықта Орта Азия және Қазақстан жерінде «Сақ» деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар: массагеттер, даилер, каспийшілер, исседондар, сарматтар, алаңдар, аримаспылар т.б.

    Герадоттың  айтуынша: «Сақтар-скиф тайпалары, бастарына  тік тұратын, төбесі шошақ тығыз  кийізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған».

    Парсы жазбаларында сақтарды (1 Дарийдің «Бехистун  жазбасы», Сузінің, Ксеркстің «Дәвтер  туралы жазба»). «Құдіретті еркектер», Иран жазбаларында («Авеста») «Жүйрік атты турлар» деп атаған. Сактарда негізінен, әскери қоғам болды. Сақ тайпалары үш топқа бөлінген.

    1) Шошақ бөрікті сақтар (Тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін,  Сырдарьяның орта ағысын мекендеген 

    2) Теңіздің арғы жағындағы сақтар (парадарайя) Қара теңіздің солтүстігінен, Арал маңын яғни Сырдария мен Амудария өзендерінің төменгі ағысын мекендеген.

    3) Хаома сусынын дайындайтын сақтар (хаомоварга) Мұрхаб анғарын мекендеген.  

    Сақтардың шаруашылығы.

    Сақтар, негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығының үш түрі болды:

    1)Көшпелі  мал шаруашылығы. Батыс және  Орталық Қазақстанда өріс алды. Жылдың суық мезгілін көшпелі  сақтар құм жоталарының баурайына  орналасқан қыстауларға немесе  ірілі-уақыты өзендер жағасында өткізді. Олар бір жерде ұзақ отырып қалмай, мал жайымен келесі қыстауға, қолайлы жайылымдарға қарай орын ауыстырып отырды.

    2)Жартылай  көшпелі шаруашылықпен айналысатын  сақтар малды қыстатып шығаратын  тұрақты қоралар салды. Олар  жыл сайын малдарын осы қора-жайларға айдап әкеліп отырды. Шаруашылық кәсібінің бұл түрі орманды дала оңірінде және биік таулы жерлерде кең тарады. Мұндай жерлер Тянь-Шань және Алтай тауларының баурайы, Жетісу, Шығыс Қазақстан аймағы болды. Қыстау маңындағы жерлерде тары, арпа, бидай өсірді. Пішен дайындалып, малды қолда ұстаудың мүмкіндігі туды. Енді сақтар қыстауларда ұзақ уақыт тұру үшін ағаштан, тастан жылы тұрғын үй салатын болды.

    3)Сақтарда  шаруашылықтаң үшінші түрі- Отырықшы  егін және мал шаруашылығы–  Оңтүстік Қазақстанда, Сырдарья, Шу, Талас, Арыс өзендерінің бойында, табиғи су қорлары мол жайылымдары көп жерлерде кеңінен тарады. Бұл жерлерде суғармалы және тәлімі егіншілік басым болды.

    Сақтарда  мал шаруашылығының, негізігі бағыты қой өсіру еді. Олар қылшық жүнді  қойлармен қатар, биязы жүнді қойда өсірді.

    Сақтар  тұрмысында жылқы өте бағалы саңалды. Тез семіретін және қысқы тебінге  төзімді жылқы түрімен бірге, салт мінуге арналған жүйрік сәйгүліктер  өсірді. Ал шөлді және шөлейтті жерлерде айыр өркешті түйе өсіруді қолайлы  көрді. 

    Сақтардың ұйымдық сипаты және әлеуметтік құрылымы.

    Сақ тайпалары одақтарының басында  көсемдер тұрды, оны патша деп  атады. Патшаларды тайпа көсемдерінің кеңесі сайлады. Тайпа көсемдерін оның барлық мүшелері сайлайтын болған. Тайпа ішіндегі аса маңызды ішкі және сыртқы істер халық (вече) жиналысында талқыланып отырды. Оған әйелдер де қатысқан. Қоғамның осындай саяси үйымын Ф. Энегельс әскери демократия деп атады. Себебі ол кезде соғыстың мәні зор еді. Соғыс тайпа үшін жайылымдық жер мен мал тартып алудың және өздерін сыртқы жаудан қорғап отырудың құралы болды.

    Көсемдер  әскер басы болды да, билік жүргізді. Олар тайпаны қару-жарақпен, азық-түлікпен қамтамасыз етті. Ол өз тайпасы атынан бітім немесе келісім жасады. Патшалар (көсемдер) рулар мен тайпаларға жайылымдарды, көшіп қонатын жерлерді бөліп берді; ол жерлерді пайдалану тәртібін белгіледі. Жер үшін таласарды шешіп, рулар мен тайпалар арасында қарулы қақтығыстар болмауын қадағалады.

    Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық  ел билеу тәртібі сақталып, әйелдер ерекше жағдайда болған.

    Патшалар  жауынгелер тобынан шықты.

    Сақтар  б.з.б. 519-518 жылдары парсылармен соғысып, I Дарийдің әскеріне қарсы ерлікпен шайқасады. Сақтар парсылармен бірге  Грекия, Египет жеріндегі соғысқа  қатысады. Сақтың әйел патшасы Тамирис парсы патшасы Кирдің әскерін женген (б.з.б. 530 ж.).

    Сақ қоғамының адамдары үш әлеуметтік топқа  бөлінді. Олардың әрқайсына бір  түс тән болды.:

    1) жауынгерлер (қызыл) 

    2) абыздар (ақ)

    3) басқа қауым адамдары (сары, көк)  

    Сақтардың өнері мен саудасы.

    Сақтарда  қолөнер мен сауда дами бастады. Шеберлер ер-тұрман, әшекей, найза, семсер акинақ, қанжар, жебенің ұштарын  т.б. жасаған.

    Қолөнер жақсы дамыды. Мыс, алтын, күміс, қорғасын т.б. металдарды көп пайдалаған. Сонымен  бірге теріден, ағаштан, қыштан ыдыстар жасаған.

    Сақтар  Алтай, Сібір, Шығыс және Европа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Сауда  Жібек жолы және б.з.б. I мыңжылдықтағы  «Дала жолы» арқылы дамыды.

    Сақ өнерінде аңдық стиль болды. Олар аңдар мен әр түрлі аңыздардағы  жануар бейнесіндегі құбыжықтарды бейнелейтін еді. Аңдық стиль б.з.б. VII ғасырда Алдыңғы Азияда дүниеге келді. Арыстан бейнесіндегі «өмір ағашы» сақтарда ең көп тараған.

    Сақтар  әр түрлі жануарлар бейнесіндегі құдайға, табиғат күштері күнге, желге, әр түрлі құбылыстарға табынды. Мысалы, күн күркіреу құдайы қабан бейнесінде бейнеленген. Олардың түсінігінше, әлем үш бөліктен құралған:

    1) жер астындағы әлем 

    2) орта жер әлемі 

    3) аспан әлемі 

    Сақтардың археологиялық ескерткіштері.

    Шырықрабат– апасияқтардың («су жағасын мекендеген сақтар») астанасы. Бұл қала қазіргі Қызылқұм шөлінде орналасқан.  

    Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі – 

    Бабыш Молда қаласы.

    1969 жылы Алматы облысы Есік қаласынан  табылған Есік қорғаны – б.з.б. VIII-III ғасырлардағы сақ моласы. Бұл  молада бай жас сақ жауынгері  жерленген, оның барлық киімі  алтынмен қапталып киіндірілген. Сондықтан ол «Алтын адам»  деп аталған. Онымен бірге қару–  жарақ, басқа да шаруашылық құралдар көмілген.

    Ежелгі  грек тарихшысы Герадот сақтар жайлы  көп тарихи деректер қалдырған.  

    Сақ мәдениеті

    Ерте темір дәуірінде Қазақстан мен оған жапсарлас өлкелерді мекендеген тайпалар қалдырған археологиялық ескерткіштер жиынтығы. Бұл тайпалардың тарихы бізге сақ атауы негізінде көне парсы және грек жазба деректерінен жеткен. Археологиялық зерттеулер Қазақстандағы Сақ мәдениеті жөнінде (б.з.б. 7 — 3 ғ-лар) неғұрлым толығырақ деректер береді. 1930 жылдардың соңында басталған зерттеу жұмыстары іс жүзінде 1946 жылдан кейін ғана кеңінен өрістеді. Жетісу, Төменгі Сырдария, Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстанда Сақ мәдениеті ескерткіштері ашылды, көптеген қорымдар, ғұрыптық орындар, т.б. жәдігерлер қазылып, зерттелді. Жетісудағы Есік (Алтын адам) Бесшатыр обалары мен көптеген көмбелер, Сырдың төменгі ағысындағы Үйғарақ қорымы, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің обалары, Шығыс Қазақстандағы Берел, Шілікті қорымдары, т.б. көптеген нысандар көне сақтардың тамаша ескерткіштері ретінде танымал. Кең байтақ аумақтарға тарағандықтан, әр өлкенің мәдениетін зерттеудің өзіндік жүйелері қалыптасқан.

    Олардың жерлеу ғұрпы, мүліктік мәдениеттегі жергілікті ерекшеліктері мен өзара жақындығы да анықтала бастады. Беріге дейін сақтар тек қана бақташы, көшпелі тайпалар болған деген ескі көзқарастың әсерімен көп уақыт бойы бұлардың отырықшы орындары, яғни қоныстық мекендері зерттеулер аясынан тыс қалған. Ондаған жылдар бойы зерттелген жерлеу ескерткіштерімен (обалар) қатар, қазір жер-жерлерде сақ дәуірінің көптеген қоныстары да ашылды.

    Талғар өңірінде ашылған 50-ге жуық қоныстың деректері мұнда сақ тайпалары егіншілікті де кеңінен өрістеткенін көрсетті. Қарқаралы өңіріндегі Қарақуыс, Едірей тауларымаңынан табылған 20-дан астам сақ қоныстары осы пікірді дәлелдей түседі. Мұндағы беткейлерде тау ықтасындарында орналасқан қоныстар кейінгі қазақ қыстауларына топографиялық тұрғыдан өте жақын орналасқан.

    Қазбалар барысында көптеп табылған тас кетпендер мен дәнүккіштер Орталық Қазақстан сақтары егіншіліктің қыстақ маңында орналасқан түрін ұстанған деген пікірді негіздеді. Сақ ескерткіштерін зерттеуде әлемдік ғылымның бүгінгі қол жеткен әдіс-тәсілдерін қолданудың маңызы зор. Қазақ Алтайынан ашылып отырған Берел обаларындағы жасанды тоң қабатында сақталған жылқы денелері, шірімей жеткен ағаш бұйымдар, сондай-ақ бальзамдалған адам мәйітін зерттеу маңызды мәліметтер береді. Сақ мәдениеті ескерткіштерін тек зерттеу ғана емес, оларды сақтап қалу, қалпына келтіру мен консервациялау, музейлендіру шаралары қолға алынды. Б.з.б. 7 — 6 ғ-ларда қалыптасқан сақ өнерінің хайуанаттық нақышы дүниежүзілік адамзат өркениетінің тамаша жетістіктеріне жатады. Осындай атаумен белгілі болып отырған сақ қолданбалы өнерінің бұйымдары Қазақстанда, Сібір, Орталық Азия өлкелерінде, Еуропаның оңтүстігінде кеңінен тараған. Нақыштың негізгі құрамын жыртқыш аңдар мен басқадай жануарлар, сондай-ақ мифол. зооморфтық құбыжықтар түрінде жасалған бейнелер түзеді. Бұлар жекелеген бұйымдар немесе бұйымдар мен беттердегі бейнелер, аралас тұрған күрделі композициялар арқылы беріледі. Мазмұны бойынша мифологиялық, пішімі бойынша реалистік деп атауға болатын хайуанаттық нақышты қолдану бағыты бойынша декоративтік өнер болып табылады. Хайуанаттық нақыш дәстүрімен берілген қолдану тәсілдері көбіне металл қазандар мен құрбандық ыдыстарды, қанжарлар мен семсерлерді, қорамсақтар мен айбалталарды, ат әбзелдері мен айналарды, сондай-ақ тулар мен түрлі киімдерді әшекейлеуде пайдаланылған. Табиғат аясын ерекше құрметтеп, оны астарлы мағынада қабылдай білген сақтар арқар, таутеке, жолбарыс, қабан, бұғы, марал, түйе, жылқы, бұлан, бүркіт, сайғақ, қасқыр, қоян сияқты жануарлардың өздеріне етене таныс тұлғаларын тамаша шеберлікпен бейнелеген. Бізге жеткен бұйымдар, ең алдымен, қола, алтын сияқты металдардан, ішінара сүйек, мүйіз, темірден жасалған. Ағаш, тері, киізден жасалған аң бейнелері де бар.

Информация о работе Шыңғыс ханның тұлғасы