1917-1941 ж.ж.кеңес мектебі мен педагогикасы. Мектептің революциялық қайта құрылуы және алғашқы қадамдары

     1917-1941 ж.ж.кеңес мектебі  мен педагогикасы. 

     Мектептің революциялық қайта  құрылуы және

     алғашқы қадамдары.

        Халық ағарту ісінің барлық  жүйесін қайта құру революцияның  алғашқы күндерінен басталады. 1917 жылы 9 қарашадағы декрет бойынша, Ағарту ісінің мемлекеттік комиссиясы ұйымдасты, ол негізінен халыққа білім берудің жаңа жүйесін құрудың негіздерін талдаумен айналысты.

        Халық ағарту комиссары А.В.Луначарский (1875-1933) жұртшылыққа мұғалімлерге және оқушыларға үндеу тастады. Бұл үндеуде ол халық ағарту саласындағы Кеңес үкіметінің негізгі қағидалары мен міндеттерін сипаттан берді: жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқыту, мектептердің барлық сатыларында жалпы білім алуға болатындығы, мектептің діні болуы, білім беруді демократияландыру, жергілікті және ұлттық ерекшеліктерді ескеру.

        Халық ағарту ісін басқарудың  ескі жүйесін тарату басталады. 1918 жылдың 18 маусымында Халық Комиссарлар  Кеңесі “Ресей Социалистік Кеңес  Республикасында халық ағарту  ісін ұйымдастыру туралы ереже”  қабылданды, ереже бойынша республикада  халыққа білім беруді жалпы  басқару халық ағарту Мемлекеттік  комиссиясына жүктеледі, ал жергілікті  жерлерде губерниялық, уездік  және болыстық халыққа білім  беру бөлімдеріне. Халыққа білім  беру бөлімдерінің жанынан білім  беру кеңестері ұйымдастырылды, еңбекшілердің әртүрлі ұйымдарының  өкілдерінен, мұғалімдерден, оқушылардан  тұратын кеңесші органдар болып  табылады.

        1918 жылы 30 мамырда барлық оқу орындары  мен жалпы білім беретін мекемелерді  Халық ағарту комиссариатының  қарамағына беру декретке қол  қойылды. Барлық жалпы білім  беретін және кәсіптік оқу  орындарын Халық ағарту комиссариатының  қарамағына жинақтау мектеп реформасының  бірлігін қамтамасыз етеді. 1918 жылы 20 қаңтарда Халық комиссарлары кеңесінің “Шіркеулік және діни қоғамдарда ар-намыс еркіндігі туралы” декрет қабылданды. Онда шіркеуді мемлекеттен және мектепті шіркеуден бөлуді жариялады. Бұл декретте ар-намыс еркіндігі жарияланды, белгілі бір дінге қатысына байланысты кез-келген шектеушілік пен жеңілдіктер алынып тасталды; әрбір адамның кез-келген дінді ұстауға немесе ешқандай ұстамауға еркі бар екендігі атап көрсетілді. Декрет барлық мемлекеттік және қоғамдық, сонымен қатар жекеменшік оқу орындарында діни қағидаларды оқытуға тиым салынды. І Бүкілресейлік халықағарту съезінде (25 тамыз – 4 қыркүйек 1918 жыл) екі сатылы бірыңғай мектептің жүйесі мақұлданды: І сатысы - 5 жыл және ІІ сатысы – 4 жыл; бұл екі сатысы бірігіп, тоғыз жылдық жалпы білім беретін орта мектепті құрады. Кеңес үкіметінің жоғарыда көрсетілген декреттері мен шаралары контрреволюциялық элементтер – буржуазиялар, помещиктер және буржуазия зиялылары тарапынан ерекше қарсылықты кездестірді.

        Мұғалімдер қауымы революцияға  әртүрлі көзқараспен қарады. Көптеген  мұғалімдер, көбіне орта мектептің  мұғалімдері революциялық өзгерістерге  дұшпандықпен қарады. Олар Кеңес  үкіметіне қарсы шықты, Бүкілресейлік  мұғалімдер одағының (БМО) Контрреволюциялық  қызметін қолдады. Бірақ мұғалімдердің көп бөлігі, әсіресе, халық мектептерінің мұғалімдері революцияны ерекше көңілмен қарсы алды.

        Контрреволюциялық Бүкілресейлік  мұғалімдер одағына қарсы интернационалшыл-мұғалімдердің  І Бүкілресейлік съезі ұйымдасты.  Съезге қатынасушылар Ағарту  ісі мемлекеттік комиссиясының  жұмысын талқылады, олар халыққа  қарсы, Бүкілресейлік мұғалімдер  одағының контрреволюциялық қызметін  қатты сынға алып, мұғалімдерді  Бүкілресейлік мұғалімдер одағынан  шығып, интернационалист-мұғалімдердің  одағына кіру туралы үндеу  тастады.

        1918 жылдың бойына Ағарту ісі  туралы мемлекеттік комиссияда  А.В.Луначарскийдің, П.Н.Лепешинскийдің, Н.К.Крупскаяның жетекшілігімен  “Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі  қағидалары” және “Бірыңғай  еңбек мектебі туралы ережелері”  жасауда қызу жұмыс жүргізілді. 1918 жылдың тамыз айында “Бірыңғай  еңбек мектебі туралы ережелер”жобасы  Ағарту ісі Бүкілресейлік съезінде  хабарланып, бірауыздан оны мақұлдады.

        “Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі  қағидалары” педагогика-жұртшылықтың  арасында “Бірыңғай еңбек мектебі  туралы” атымен белгілі. Ол  кеңес педагогикасының жаңа саяси-идеялық  және ғылыми-педагогикалық қағидаларын  жариялады. Мектептің саясатқа  қарсы идеясын насихаттаған буржуазиялық  және ұсақ буржуазиялық педагогикаға  қарама-қарсы “Бірыңғай еңбек  мектебі туралы Деклорация” мектептің  саясатпен байланысын кеңес педагогикасының  негізгі қағидасы ретінде атап  көрсетті. Бірақ “Бірыңғай еңбек мектебі туралы ережелер” және “Бірыңғай еңбек мектебінің негізгі қағидалары” уақытпен байланысты кейбір кемшіліктеріне қарамастан (емтихан және үй тапсырмасын алып тастау, ақыл-ой білімінің есесінен, еңбек тәрбиесімен ерекше әуестену және т.б) мектепті революциялық қайта құруда бұл еңбектердің мәні орасан зор болды. 

     Мектептегі  білім беру жүйесінің  дамуы.

        1918 жылы қабылданған мектеп жүйесі  азамат соғысы жылдары және  шетел интервенция жылдарының  өзінде кейбір өзгерістерге ұшырады.  Жұмысшы факультеттері, жұмысшы  – жеткіншектер үшін мектеп-клубтар  жеткіншектер үшін екі жылдық  мектептер және басқалары ұйымдасты.

        1920 жылы құрылған Кәсіптік білім  берудің бас комитеті жалпы  білім беру үшін жас нормасы  16-дан 15 дейін азайтуды талап  етті. Бас комитет кәсіптік білім  беру жүйесіне белгілі өзгерістер  енгізді: төменгі  кәсіптік  мектептер – техникумдар –  бірыңғай еңбек мектебінің базасында  халыққа білім берудің кеңесінде  мектеп жүйесін қайта құру  туралы мәселе қаралды. Ол кеңес  екі сатылы тоғыз жылдықтың  орнына негізгі мектептің түрі  ретінде екі сатылы жетіжылдық  мектепті қажетті деп тауып,  ұсынған болатын-ды.

        Жастарға кәсіптік білім берудің  негізгі техникумды (индустриялдық,  ауылшаруашылық, экономикалы, педагогикалық  және т.б.) оқыту мерзімі 4 жылдық, кеңес ұсынған еді. Кеңес халықағарту  комиссариатына маман жұмысшы  кадрларын даярлау үшін фабрика-зауыт  мектептерінің жүйесін жаасу  қажеттігін атап көрсетті. Кеңесте мектеп жүйесінің өзекті негіздері туралы мәселе бойынша қызу күрес, тартыс болды, оның ішінде жалпы білім беретін орта мектеп мәселесі туралы. Осының нәтижесінде 1922 жылы 1918 жылы қабылданған жүйемен салыстырғанда одан гөрі икемірек жүйе қалыптасты; бастауыш мектеп (4 жылдық); негізгі жетіжылдық жалпы білім беретін мектеп және жалпы білім беретін мектептің жоғары сатысы, барлығы 9-10 жыл оқыту мерзімі. Бұл жүйенің жағымды жағы әрбір канцентр белгілі бір саты ретінде жалпы білім беретін мектеп баспалдағымен жоғары көтеріліп отырды және сонымен бірге одан әрі кәсіптік-техникалық білім беру үшін негіз болды. І сатыдағы мектеп төменгі кәсіптік білім беру мектептері үшін негіз болды: кәсіптік мектептер, фабрика-зауыт мектептері, оқу-өндірістік шеберханалар және т.б.; жетіжылдық мектеп – ортақ кәсіптік-техникалық оқу орындары үшін – индустриялық, ауылшаруашылық, педагогикалық және басқа техникумдар; тоғызжылдық – онжылдық мектеп жоғары оқу орындары үшін негіз болды.

     1923-1924 оқу жылынан бастап, ауылдық жерлерде  І саты мектептерінің негізінде  шаруа жастар мектептері (ШЖМ)  ашып бастады, оқу мерзімі 3 жылдық. Бұл мектептердің негізгі  мақсаты – ауыл жастарынан  мәдени жериелері мен жақсы  белсенділерді тәрбиелеу. 1925 жылы алғашқы фабрика-зауыт жетіжылдықтары (ФЗЖ) ашылды, ол кеңінен тарай бастады. 1930-1934 жылдары олар негізгі жалпы білім беретін мектептер болды. Бұл кезеңде жұмысшы-шаруа жастарын жоғары оқу орындарына түсуге даярлауда ерекше роль атқарған жұмысшы факультеттерінің саны біршама арта түсті. 1921 жылы ашылған фабрика-зауыт оқушыларының мектептері (ФЗУ) тез қарқынмен дами бастады. Олардың негізгі мақсаты – жастардың арасынан өндіріс пен көлік қатынасы саласында маман жұмысшыларды даярлау.

        1921-1922 жылдардағы еліміздің қиын  экономикалық жағдайы мектептердің  жағдайына орасан зор әсер  етті. Кеңес үкіметі халыққа білім  беру ісінің мұқтаждарына қажетті  қаржыны қысқартуға мәжбүр болды.  Өндіріс пен ауылшаруашылығын  қалпына келтіру үшін үлкен  қаражат қажет болды.

        Халық ағарту ісінің мұқтажына  бөлінетін қаржыны амалсыз орталық  бюджеттен қысқарту және мектептерді  жергілікті жердің қаражатына  көшіру біршама мектептердің  жүйесін қысқартуға алып келді.

        1923 жылдан бастап, халыққа білім  беру ісінің бюджеті нығая  бастады және мұғалімдердің материалдық  жағдайы артты, ең алдымен ауыл  мұғалімдерінің. Жалпы білім беретін  мектептердің жүйесі бірте-бірте  өсе бастады, оны мына кестеден  көруге болады: 

        20-жылдардың аяғында мектептер  жүйесі мен оқушылар саны 1944 жылмен  салыстырғанда біршама артты.  Сонымен айта кетуіміз қажет,  тек ғана бастауыш мектептердің  жүйесі өсіп отырған жоқ, сонымен  қатар жетіжылдық және орта  мектептердің саны да артты. 1922 жылдан 1926 жылға дейін жетіжылдық  мектептердегі оқушылардың саны 3 есе артты. Оқушылардың әлеуметтік  құрамында үлкен өзгерістер болды.  Кеңес мектебінің оқушыларының  негізгі құрамы еңбекшілер балаларынан  тұрды, жұмысшы-шаруа балаларының  саны артты.

        Мектептердің материалдық-техникалық  базасы біршама жақсарды. Оқулықтар,  оқу және көрнекті құралдар  алуға, мектеп үйлерін жөндеуге  және мектеп үйлерін салуға  қаражат бөлінді. Кеңес үкіметі  ауыл үшін жазу құралдарын, оқулықтарды,  оқу құралдарды және көрнекті  құралдарды тегін алуға қаражат  бөлді. 

     Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді жүзеге асыру.

        1930 жылы сәуір айында өткен  халық ағарту ісі бойынша ІІ  Бүкілодақтық партия кеңесі дамудың  қазіргі сатысында жалпыға бірдей  міндетті бастауыш білім беру  проблемасы негізгі проблема  екендігін атап өтті. Кеңес жалпыға  бірдей міндетті бастауыш білім  берудің кең ауқымды бағдарламасын  белгіледі.

        1930-1931 оқу жылынан бастап, бастауыш  білім алмаған 8-10 жастағы балалар  мен 11-15 жастағы жеткіншектерді  жалпыға бірдей міндетті оқытумен  қамту жоспарланды. Партия 1930 жылы 25 шілдеде “Жалпыға бірдей міндетті  бастауыш білім беру туралы”  қаулы қабылдады. Онда 1930-31 оқу  жылынан бастап, барлық жерлерде  жалпыға бірдей басмтауыш білім  беруді енгізуді міндеттеді. 1930 жылдың 14 тамызында Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі “Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру туралы” қаулы қабылдады. Қаулының алдыңғы үш бабында былай делінген:

        1. 1930-1931 жылы Кеңес Одағының барлық  жерінде балаларға жаппай бастауыш  білім беруді енгізу жүктеледі. 8-9-10 жастағы ер балалар мен  қыз балалар 4 жылдық бастауыш  мектеп көлемінде білім алуға  тиісті болды. Осы қаулыға сәйкес 1930 жылдың күзінде жоғарыда көрсетілген  жастағылардың бірінші бастауыш  мектеп (4 сынып) көлемінде білім  алуы міндетті деп белгіленді. 930-1931 жылдан бастап, мектепте оқып жүрген балалардың бірінші басқыш мектеп (4 сынып) көлемінде білім алуы міндетті деп белгіленді.

        2. 1930-1931 оқу жылынан бастап, 11-15 жастағы  ер және қыз балаларды жаппай  оқыту белгіленді.

        3. 1930-1931 оқу жылынан бастап, өнеркәсіпті  қалаларда, фабрика-зауыт аудандарында  және жұмысшы поселкелерінде  жетіжылдық мектеп көлемінде  білім беру жүйесі енгізілді.  Қаулы бойынша балаларды міндетті  түрде оқыту олардың ата-аналарына  жүктелді.

        Жалпыға бірдей міндетті бастауыш  білім беруді жүзеге асыру  үшін елімізде қызу жұмыс жүргізілді. Бұл жаппай бастауыш білім  берудің қалалық, аудандық және  ауылдық комитеттері құрылды.  Республикаларда бұл жұмысты  республикалық комитет басқарды.

        1930-1934 жылдары жаппай білім беру  бастауыш мектеп көлемінде, өндірістік  қалаларда, фабрика, зауыт аудандарында  және жұмысшы поселкелерінде  жетіжылдық мектеп көлемінде  жүргізілді. 1930-1931 оқу жылынан бсатап, жалпы білім беретін мектептерде  оқитын балалардың саны жыл  сайын 3-4 миллионға көбейіп отырды. Егер олардың саны 1929-1931жылдары  13,5 миллион болса, 1939 жылдың аяғында  32 миллионға жетті. Ұлттық республикаларда  жаппай білім беру ерекше тез  қарқынмен дамып отырды. Ү-ҮІІІ және ҮІІІ-Х сыныптарда оқитын балалардың саны өте тез өсті. Ү-ҮІІІ сыныптарда 1929-1930 жылы 1,6 миллион бала оқыса, ал 1938-1939 оқу жылы 8,8 миллион бала оқыды. Ауыл мектептерін Ү-ҮІІ сыныптарында оқитын балалардың саны аталған мерзімде он есе көбейді.