Салык кукыкбузушылык

Осыған байланысты салық бұзушылығының  ұлғаюына жағдай жасайтын қазіргі кездегі ең манызды мәселелердің бірі - салық заңының толығыменен жетілмеуі, тұрақсыз болуы. Бұл жерде Т.Джефферсонның пікірін айтып кеткен жөн. Ол былай деген: «Заңдар қарапайым адамдарға арналып жазылады, сондықтан олар салауатты мәндегі қарапайым ережелерге негізделуі қажет.³

Ал біздің казіргі салық заңымыз өзінің едәуір артық көлемімен және күрделілітімен еркшеленеді. Жиі-жиі енгізіліп отыратын өзгертулермен толықтырулар жаңа қныншылықтар тудырып отыр. Қазақстанда бүгінгі күні салық заңының нормаларын сақтау 60% шамасында болып отыр. Яғни, дұрыс есептелінген, бюджетке толығыменен және уақытында түсетін салық сомаларының 60 %-ы ғана қазнаға түсіп отыр. Алдыңғы қатардағы елдерінде бұл көрсеткіш 90-100 % мөлшерінде. Қазақстанның салықтар жинау бойынша қабілеттілігі “Үлкен Жетілік” елдерінің көрсеткіпттері-нен ғана емес, сонымен бірге Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия және Латын Америка елдерінің көрсеткіштерінен де едәуір төмен болып отыр.

Осыдан: “Неліктен Қазақстанда салық  заңын сақтау денгейі өте төмен  болып отыр ?” деген сұрақ туындайды. Оның ең басты себептері - ол салық кодексінің мемлекеттің өнеркәсіптік саясатының талаптарына сай келмеуі, салық салу ставкаларының өте жоғары болуы және олардың елдегі өндірістің мүмкіндіктерін, өнеркәсіптің экономикалық-әлеуметтік жағдайын ескермеуі болып табылады.

Жалпы, салықтан жалтару заңды және заңсыз болуы  мүмкін. Егер де тұтынушы оның тұтынатын  тауарына акциз енпзгеннен кейін  немесе акцизді көтергеннен кейін  сол тауарды сатып алуды тоқтатса немесе оны аз мөлшерде сатып алатын болса, онда мұндай жағдайды заңды салықтан жалтаруға жатқызуға болады. Ал егерде салық төлеуші салық салынуға тиісті объеюісін жасыратын болса, мысалы, кеден бажын төлемеу мақсатында шекарадан жасырын түрде тауар өткізсе, аз табыс салығын төлеу мақсатында нақты табысын төмендетіп көрсететін болса, онда заңсыз салық төлеуден жалтаруға жатады. Заңды салықтан жалтарумен мемлекет тек қаржылық әдістерін пайдалана отырып күресу мүмкін, яғни, салық салынатын тауарды тұтыну қысқарған кезде акцизді төмендету, акциздік өндірістің техникасы ұлғайған кезде - дайын өнімге салық салуды енгізу керек. Заңсыз жалтарумен тек қаржы аішаратын жетілдіру арқылы күресу керек, яғни, қаржы аппараты төлеушілердің салық бұзупшлықтарын көбірек ашып, оларды тиісті жазалауға қабілетті болу керек.

Қазіргі кезде салықтан жалтарудың көптеген жолдары бар. Олар мына төмендегі нысандарда кездеседі:

- заңдар мен нормативті-құқыктық  актілердің келіспеушілігі, салық  заңы нормаларын дұрыс емес  түсіндірілуіне әкелетін накты  аныктамалардың жоктығы, экономикалық  және салықтық өзара қарым-қатынастар тәжірибесіне сүйене отырып жасалынатын заңдардың жоктыгы. Бұл жағдайда салық төлеуші уақытында салық декларацияларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды, бірақ та нормативтік-құқықтық актілеріндегі кемшіліктерге байланысты табыстарын жасырады;

- екі жақты бухгалтерияны жүргізу. Бұл жағдайда салық төлеуші салық органдарьғаың барлық талаптарын дұрыс орындайды, бірақ та, салық органдарының қарсы тексерулерін аса қолданбайтындықтан, салық төлеушілердің ресми есеп берулерде сату көлемін және алған табыстарын төмендетіп көрсетуге мүмкіндік туады. Екі жақты жазу ресми органдар үшін және өзінде жүргізеді. Біріншісінде - тек қызмет етуінің минимадді мүмкіндіктері, қызметінің минималді нәтижелері көрсетіледі. Екіншісінде - шынайы, нақты, яғни бизнестің дамуына қажетті көрсеткіштер жазылады.

- салық органдарында тіркеусіз  кәсіпкерлік қызметпен айналысу. Бұндай жағдайда кәсіпкерлер  контрактілерде, келісім-шарттарда,  шот-фактураларда, банктік құжаттарында  және т.б. құжаттарда ойдан шығарған кезкелген СТН (салық төлеушінің тіркеу нөмірі) қояды да салық органдарында есеп бермейді және әдеттегідей олар ұзақ өмір сүрмейді; бюджетке төлейтін төлем қарыздары жинақталуы бойынша «салық органдарымен байланысын жоғалтқанң төлеушілер категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс істейді, салық бойынша есеп береді, бірақ бюджетке төлейтін төлемдерді төлемейді және олардың жинакталуы бойынша өз активтерін сатып, салық органдарымен байланысын жоғалтады. Әдетте, олар жалған адрестер мен жалған тұлға аттарын пайдаланады;

төлем көзінен  ұсталынатын жеке табыс салығын  төлемеу немесе толығыменен төлемеу. Бұл жалтарудың түрі - шаруашылық субъектінің  еңбекақыны натуралді түрде, яғни кәсіпорынның өзі шығаратын немесе бартер арқылы алынған өнімдермен төлеуімен байланысты болып отыр. Бұндай жағдайда натуралды түрде төленген еңбекақыны аныктау қиынға түседі.

табыс жасыру мақсатында жалған тұлғаяарға нарядтарды жазып беру арқылы еңбекақыны төлеуге  кететін шығындарды көбейтіп көрсету; шегерістерді көбейту арқылы табыстарды жасыру

- өзіндік құнға кәсіпкерлік  саласыньщ басшыларының, жұмыскерлерінің  тұтыну шығьғадарын енгізу жолымен  жүзеге асырылады. Бұндай әдіс әлеуметтік және табыс салықтарды төлеуін үнемдеуге мүмкіндік береді. Фирманың есебінен «офисқа арналған үй-жайларң түрінде басшылардың пәтерлері ұсталынады, жиһаз, тұрмыстық техника сатып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу жүзеге асырылады. «Фирмалық киімң деген атпен өз игілігіне пайдаланылатын өте қымбат киімдерді сатып алуды жасыруға болады;

- жалған банкроттылық. Бірнеше фирмаларды бірдей құрылтайшылар ашады да, біраз уақыттан кейін активтерді бір фирмадан екінші фирмаға аудара бастайды, ал содан кейін біріншісін банкрот деп жариялайды;

- жасалмаған  операцияларға немесе бағасын  жоғары етіп көрсетілген жөнелтпе қүжаттарьш жазу. Бұл экономиканың кезкелген саласына тен нәрсе және ол жалған бағаларды қолдану арқылы табысын төмендетіп көрсетуге жағдай жасайды. Бұл жерде қаржылық-шаруашылық қызметінен тапқан табысын төмендетуте мүмкіндік беретін, оларды бухгалтерлік кітаптарда бейнелеу үшін жөнелтпе қүжаттары жазылады. Бұндай жалтарудың түрі ерекше қауіп келтіреді және оны кейбір жагдайларда анықтау қиынға соғады. Мысалы, егер де қызметтер шетелде көрсетілсе, әсіресе, белгілі бір мемлекеттерде (офшорлы), онда оны анықтау өте қнын болады;

- жалған  тұлға аттарын пайдалану. Бүл  жағдайда экономикалық қызмет  ресми түрде бір тұлғаның атынан  жасалынада да, іс жүзінде басқа  біреумен жүзеге асырылады;

- жеке  тұлғаларға қызмет көрсету мен  тауарларды өткізу. Салықтан жалтарудың бүл нысаны едәуір кең таралған және оны алдын-ала болдырмау өте қнын. Ол кішігірім коммерциялық кәсіпорындар арасында кездеседі. Жеке тұлғалармен тікелей байланыс - кәсіпорындарға жасалған мәмле үшін накладнойларды жазбай-ақ тауарлар өткізуге, қызметтер көрсетуге мүмкіндік береді. Бұндай жалтарудың халықаралық сипаты бар, өйткені көптеген тауарлар шетелден әкелінеді. Бұл жағдайда екіжакты салықтан жалтару көрінеді. Біреуі - импорт сатысында, екіншісі - сату сатысында. Кеден декларациясында көрсетілген іс жүзіндегі құны оның накты құнынан біршама өзгеше болады.

Салық төлемдерін азайтуға баіъпталған  құқықбүзушылықтар өте кең таралған құбылыс. Дамыған капиталистік елдерінде  олар экономикалық құқықбұзушылықтар  ішінде басты орын алады. Олардың  жағымсыз

Салық төлеушілердің  бұндай заңға қарсы іс-әрекеттері тек салықтардың жоғары болуынан емес, сондай-ақ, салық төлеушілер тұрғысынан жауапкершілігі сияқты факторларға  байланысты туындайды.

Осы жағдайлардың барлығы «көлеңкелі экономиканың тудырады. Шаруашылық субъектілердің көбісі белгілі бір ережелерді бұзу арқылы ғана өмір сүріп отыр. Салық қызметкерлері өртүрлі себептерге байланысты бұл құбылыстарды толығыменен бақылап отырған жоқ, ол себептерге: кадрлар-дың төмен деңгейдегі біліктілігін, жемқорлықтың болуын, салық қызметкерлерінің жалақының төмен болуын және т.б.-ны жатқызуға болады. Сәйкесінше, салық салу ставкасы жоғарлаған сайын кәсіпкерлердің заңды қызметі қаншалықты жылдам «көлеңкелі салаға ауысып кететініне көзімізді жеткізуте болады.

«Көлеңкелі  экономиканың үлкен көлемі, ақша қаражаттарын басқа елдердің банк мекемелеріндегі шоттарына аударуы, кәсіпкерлік қызметтің нақты көлемін төмендету бойынша тырысуы, мүлік құнының жоғары болуы-салықтық түсімдерін мемлекеттің бақылай алмауына әкеледі.

«Көлеңкелі бизнес - табыс әкелетін және мемлекеттік басқару органдарымен ресми түрде бақыланбайтын кез-келген қызмет ретінде қарастырылады. Бұл қызмет салықтарды төлемеуге, қосымша табыстарды табу мақсатында мемлекеттік мүлікті пайдалануға мүмкіндік береді. Осындай тіркелмеген шаруашылық кызмет - көлеңкелі экономика мемлекетке мүлдем кіріс әкелмейді. Қаражаттардың көлеңкелі жаққа өтіп кетуі, экономикаға, әсіресе бюджеттің кіріс жағына едөуір залал келтіреді. Кейбір деректер бойынша, көлеңкелі жиынтық өнім Қазақстанның жалпы ЖІӨ-нің 40 %-ын құрайды.

Салықтық тәжірибе салықтық құқық бұзушылықтармен күресудің екі негізгі әдісін бөліп көрсетеді:

1. ескерту (превентивті шаралар);

2. жазалау (репрессивті шаралар).

Салық бұзушылықтар санын азайту үшін маңызды мәселе - ол превентивті салық бақылауының саласын кеңейту болып табылады. Алдын-ала ескерту шараларының кешеш өзіне мыналарды қосады: салық төлеушілсрге көрсететін әдістемелік кеңес беру көмегі, салық заңының өзгерістері туралы уақытында баспаларда шығарып тұру, едәуір жиі кездесетін және ауыр салық бұзушылықтар туралы жариялап отыру және т.б.

Салық бақылауы салық  әкімшілігінің негізі ретінде қолданыуы

Салық бақылауы – салық  қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына  міндетті зейнетақы жарналарының толық  және уақытылы аударылуын бақылауы.

Салық бақылауында мынадай  әдістер қолданылады 

• Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу;
• Бюджетке түсімдерді есепке алу;
• Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
• Салық тексерулері;
• Камералдық бақылау;
• Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
• Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
• Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
• Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;
• Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;

Кеден органдары өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының  кеден шекарасы арқылы тауарлардың  өтуімен байланысты төленуге тиіс салықты  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі салық бақылауын осы Кодекске және Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жүзеге асырады.Енді осы жоғарыда аталған әдістерге тоқталып  өтелік.

Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу

1. Қазақстан Республикасында мыналар:

• орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша – заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
• тұрғылықты жері бойынша – салық және бюджетке төленетеін басқа да міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
• Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша – тұрақты мекеме арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке тұлғалар;
• Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу орны бойынша – ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.

 Салық төлеушілердің  мелекеттік тізілімін уәкілетті  мемлекеттік орган жүргізеді.

Салық төлеушілердің  мемлекеттік тізілімін жасау  және жүргізу тәртібін ҚР Үкіметі  белгілейді.

Салық төлеушіні мемлекеттік  тіркеу бірінші рет тіркеу есебіне  қою кезінде жүргізілуі мүмкін және тіркеу есебін жүргізу үшін белгіленген  мерзім ішінде жүзеге асырылады.⁴

Салық төлеушілерді тіркеу есебі.

1. Салық төлеушілерді  тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жүзеге асырылады.

Салық төлеушілердің  мемлекеттік тіркеудің және тіркеу есебінің тәртібін уәкілетті мемлекеттік  орган белгілейді.

Салық төлеушілерді мемлекеттік тізілімінен шығарып тастау.

• Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шығарып тастау осы Кодектсің 57,58 баптары негізінде салық міндеттемелерінің тоқтатылуына байланысты жүзеге асырылады.
• Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шартты түрде шығарып тастау салық төлеуші ҚР заң актілерімен белгіленген әрекетсіз заңды тұлға мен жеке кәсіпкер белгілеріне сәйкес келген және салық берешегі жоқ жағдайда тіркеу нөмірі сақтала отырып жүргізіледі.

Банктердің  немесе банк оперцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың міндеттері.

Банктер немесе банк операцияларының  жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар:

1) Салық төлеушіге  (резиден емес жеке тұлғалар  мен шетелдік банк–корреспонденттерден  басқа) банк шоттарын ашу кезінде салық төлеушінің тіркеу нөмірін ескеруге, салық төлеуші заңды тұлға мен жеке кәсіпкерге аталған шоттарды ашу туралы үш жұмыс күні ішінде салық органдарын хабардар етуге;

2)  Вексельді және  банктің резидент емес жеке  тұлғалардың банк шоттарынан  колма–қол ақшаны қабылдауы мен беруі негізінде жүргізілетін төлем құжаттарын қоспағанда, төлем құжаттарында салық төлеушінің тіркеу нөмірін қоймай банк шоты бойынша операцияларды жүргізбеуге;

3)  Салық төлеушінің  банк шотынан салық және бюджетке  төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге арналған төлем тапсырмаларын клиенттің банкте ақшасы жеткілікті болған жағдайда бірінші кезектегі тәртіппен орныдауға міндетті. Белгіленген мерзімде енгізілмеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын, өсімпұлдар мен айыппұлдарды салық органдары нұсқамаларын алған күннен бастап бір операциялық күннен кешіктірмей алуға арналған салық органдарының инкассалық өкімдерін осындай тәртіппен орындауға;