Биенің сүт өнімділігін арттыру

Жылқы өсірудің жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи-шаруашылық аймақтарына байланысты айқындалған.

Бие сүтінің  мөлшерін есептеп отыру қиын емес. Биені сауумен бірге, оның құлынының  қанша сүт емгенін білу үшін, кейбір ретте тәулік бойы емізбей сауып  анықтайды.

Биенің тәулік бойына сауу арқылы желіннің бір жартысынан алынған сүттің мөлшерін дәлме-дәл  анықтап алуға болады. Ал келесі тәулікте желіннің 2-жартысындағы сүттің мөлшерін қанша екенін осындай жолмен анықтайды. Сөйтіп, желіннің екі жағынан  алынған сүтті өлшеп, оларды қосу арқылы биенің бір тәулік ішіндегі беретін сүтінің мөлшерін дөл  анықтауға болады, бірақ биені  тәулік бойына сауу арқылы оның сүттілігін анықтау - қолайлы әдіс болғанымен, еңбекті тым көп керек ететін, уақыт алатын жұмыс. Сондықтан биенің сүттілігін анықтаудың бұдан гөрі жеңілдеу екі әдісі бар.

Біріншісі - құлынды енесінен бөліп басқа  қораға қамайды немесе енесін еме  алмайтындай етіп желіге қысқа байланады. Ал бие қақтап сауылады да, әр екі  сағаттан кейін қайта сауылып  отырады. Сауар алдында биені  иіту үшін құлынын жіберіп біраз  емізеді. Сауылған сүтті сүт өлшеуішпен немесе үлкен мензуркамен өлшейді. Тәжірибеде көбінесе 12 сағат бойына биені әрбір 2 сағат сайын 6 рет  қайталап сауады. Іс жүзінде дәл 2 сағат  сайын саууды мүлтіксіз сақтап отыруға  әрдайым мүмкіндік бола бермейді. Сүттілікті дұрыс анықтау үшін бақылап  саууды қатарынан 2 күн жүргізген  дұрыс.

Екіншісі - құлынның енесін емер алдындағы және емгеннен кейінгі салмағының айырмашылығын  анықтап білуге негізделген. Бұл  әдіс бойынша да құлын енесінен бөлек  оңаша жерге байланып, енесін емер алдындағы және емгеннен кейінгі  салмағы жазылып отырады. Құлынның енесін әрбір емер алдындағы және емгеннен кейінгі салмағының арасындағы айырмашылық биенің тәулігіне беретін  сүттілік көрсеткіші болып саналады. Дұрыс нәтиже алу үшін сүттілікті анықтау жұмысын үзбей жүргізіп отыру керек, ал фермаға биелерді іріктеп алғанда, мұндай анықтау ісін 1-2 күн жүргізудің өзі жеткілікті. Жоғарыдағы айтылған әдістерді жүргізу үшін фермада құлындарды өлшеп отыратын арнайы таразы болу керек. Биенің сүттілігіне көптеген жағдайлар әсер етеді. Оларға малдың тұқьшы, сауылып жүрген уақыты (жыл мезгілі), денсаулығы, азықтандыру, биені саууға әзірлеу, сауу әдісі, т.б. жатады. Бүгінгі таңда Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің өнімділігін анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.

Құлындаған  кезеңде қарай биелердің өнімділігі ауытқып отырады. Мысалы, қазақ жылқысының биелерінің ерте құлындағаны (наурыз-сәуір) 2846 л сүт береді, ал мамыр айында құлындаған биелерден 2765 л, маусым айында 2629 л сүт сауылады. Биенің сүттілігі  жасына қарай да өзгеріп отырады. Мәселен, жылңы зауытының қымыз  фермасында жүргізілген байқаулар  ауыр жүк тартатын биелердің сүттілігі 10 ж

асқа дейін  артып, сосын біртіндеп төмендей бастайтындығын көрсетті. Ал кейбір биелер сүттілігін, тіпті, 18 жасында да сақтайды. Жаңа қырғыз жылқысының және олардан  алынған будандардың сүттілігі 15 жасқа дейін артқан.

2.2. Қымыз өндіруді ұйымдастыру

Қазіргі кезде  сауын жылқы шаруашылығын ұйымдастырудың екі түрі бар. Оның бірі - кешенді  арнайы ұйымдастырылған қымыз фермалары, екіншісі - жылқы өсіретін аудандардың  маусымдың фермалары.

 Маусымды  қымыз фермалары жылқыны жайылымда  бағатын аудандар үшін ғана  емес, сонымен қатар жылқыны қолда  және ңора-жайылымда ұстайты.  Маусымды қымыз фермалары жылңыны  жайылымда бағатын аудандар үшін  ғана емес, сонымен қатар жылқыны  қолда және қора-жайылымда ұстайтын  шаруашылықтар үшін де қолайлы.  Мұндай фермаларда қымыз 4-5 ай  бойы өндіріледі. Осы уақытқа  арналып үйірлі жылқыдан сауын  биелер іріктеп алынады, сауын  аяқталғаннан кейін биелерді  өз үйірлеріне қайта қосады. Биелер  көбінесе жайылымда бағылады, бұл  өнімнің өзіндік құнын кемітеді. Биелер құлындарымен түнде жайылымда  болып, күндіз сауын кезінде  суат маңайында немесе жаппа  базаларда иіріледі. Бұл кезде  құлындар бөлініп, аулада топ-тобымен  бағылады немесе желіге байланады.  Арнаулы бөлмелері жоқ фермаларда  қымыз киіз үйде ашытылады.  Өнімді дайындау орындарына тапсырған  кезде сүт саумал күйінде болуы  тиіс, оны дайындау орындары арнайы  жабдықталған цехтарда қымыз  етіп қайта өңдеу үшін сүт  зауыттарына жөнелтеді. 

Кешендер  мен арнаулы қымыз фермаларын мүмкіндігінше ірі қалалар мен  өндіріс орталықтарына жаңын  жерлерге орналастырған жөн. Мұндай қымыз фермаларында сауын биелер, айғырлар және құлындар тұратын арнайы қоралар мен қымыз ашытылып, әрі  сақталатын үйлер болады. Сондай-ақ, биені саууға арналған сауын залы немесе арнаулы сауын алаңдары да осы жерге орналасады.

Жыл бойы сауылатын  арнаулы фермаларда биенің сүттілігі 1000-1700 кг болды. Мұның өзі маусымды қымыз фермасындағы сүт өнімінен екі есе артық екенін байқаймыз. Жылжымалы сауу әдісін маусымды қымыз фермаларында қолданып қана қоймай, сонымен бірге осы арнаулы фермалардың жайылымында бағылатын биелерді сауу үшін де пайдалануға болады, бұл қондырғыны тасымалдау да онша қиынға түспейді.

2.3. Биені азықтандыру ерекшелігі

Биені тұқымына, жасына, тірілей салмағына, буаздығы мен сүт түзуі секілді зат  алмасуына күшті ықпал ететін физиологиялық ахуалына сәйкес азықтандырады. Бие буаздығының 4—5-ші айларынан  бастап құлындағанша зат алмасуы  күшейіп, ұрық дамуына жұмсалатын энергия  шығынын қамтамасыз ету үшін организміндегі жылулық өнімі өседі.

Қысыр биемен салыстырғанда буаз бие денесіндегі  жылулық өндірілуі буаздықтың басында  — 15—18%, буаздықтың соңында 28—35% жоғарылайды. Ұрық эмбрионалдық дамуының алғашқы 6—8-ші айында — 7—8 кг тартып, туылғандағы  құлын салмағының (40 кг) 17-20% ғана құраса, 9-шы айында - 16—17 кг тартып, туылғандағы  құлын салмағының 40—42%, 10-шы айында 28—30 кг тартып, туылғандағы құлын  салмағының 80—85% құрайды. 9-шы айдан  бастап күрт өсетін ұрық қоректік қажеттігін толық қамтамасыз ету үшін буаз бие  азықтандыру нормасы буаздығының  соңғы үштігінде жоғарылатады.

Физиологиялық ахуалына байланысты биенің 100 кг тірілей  салмаққа шаққандағы мұқтаждығы қысыр  кезінде — 1,4—1,5 а.ө., буаздығының  алғашқы 3—6-шы айында - 1,6—1,7 а.ө., буаздығының  соңғы 7—11-ші айында — 1,8—1,9 а.ө. , құлын  емізетін кезеңінде — 2—2,1 а.ө., ал оған қосымша сауылатын болса 2,12-2,15 а.ө. құрайды. Әр 1 а.ө.-мен 100-105 г қорытылатын  протеин, 6—8 г Са, 4-5 г Р, 20-30 мг каротин  жеткізілуі керек. Оны 100 кг тірілей  салмағына есептегенде жегізілетін  қысыр кезіндегі — 3,4 кг, буаз кезіндегі  — 3,6 кг, құлын емізетін (сауылатын) кезіндегі — 3,75 кг рацион құрғақ затымен  жеткізеді. Буаз бие рационына 35-45 кг көк шөп, 4-6кг сүрлем, 4-5 кг картоп, 5-7 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 2—3 кг жем, құлын емізетін және сауылатын биеге - 45-50 кг көк шөп, 8—10 кг сүрлем, 5—8 кг картоп, 5—10 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 3—5 кг жем қоспасы кіреді.

Биеге қажетті  қоректік заттар мөлшері олардың  физиологиялық жағдайына қарай  өзгеріп отырады. Буаздықтың 4-5-ші айларынан  бастап құлындағанша олардың организміндегі зат алмасу  барысы  күшейіп, ұрықтың  дамуына жұмсалатын шығындарды қамтамасыз ету үшін жылулық өнімі өседі. Қысыр биелермен салыстырғанда  олардың денесіндегі жылулық  өнімі 15—18-ден 28—35-процентке дейін  жоғарылайды. Ұрық 6—8 айлығында 7—8 кг, яғни туылғандағы 40кг құлын салмағының 17—20 процентіне дейін, 9 айлығында 16—17 кг, яғни 40—42 процентіне, 10 айлығында 28—30 кг, яғни 80—85 процентіне жеткен. Сондықтан  оның дамуын қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін буаз бие азықтандыру  нормасын буаздығының 9-шы айынан бастап күрт жоғарылатады.

Орташа алғанда  биенің әр 100кг тірілей салмағына  қысыр кезінде 1,44, буаз кезінде 1,75-2,0 құлын емізетін не сауылатын кезінде  —2,40 азық өлшемі беріледі, әр 1 азық өлшемінде 100—105 г лизині жеткілікті қорытылатын  протеин болуы қажет. 100 кг тірі салмағына  бие қысыр кезінде 3,4, буаз кезінде 3,6, емізетін не сауылатын кезінде 3,75 кг құрғақ заты жұмсалады.

Биелерді  жеңіл жұмысқа пайдаланғанда  азықтандыру нормасы 30 процентке  ұлғайтылады. Буаздығының соңғы  екі айында олар жұмыстан босатылып, күнделікті серуенге шығарылады.

2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде  азықтандыру нормасы

Сауын биелерін сүттілігіне байланысты азықтандыру  деңгейіне қарай 3—4 топқа бөледі. Сүттілігі үлғайып өздері арықтай  бастаған биелерді азықтандыру деңгейі  жоғары, ал сүттілігі азайып, өздері семіре бастаған биелерді азықтандыру  деңгейі төмен топтарға ауыстырылады.

Жазғы уақытта  азықтандыру нормасын қамтамасыз ету  үшін сүттілігіне сәйкес жем (сұлыны 2,5—4,5 кг, кебекті 0,5—2,5 кг) беріп, қалғанын табиғи және мәдени жайылым отымен (30—40 кг) толықтырады.

Биені тұқымына, жасына, тірілей салмағына, буаздығы мен сүт түзуі секілді зат  алмасуына күшті ықпал ететін физиологиялық ахуалына сәйкес азықтандырады. Бие буаздығының 4—5-ші айларынан  бастап құлындағанша зат алмасуы  күшейіп, ұрық дамуына жұмсалатын энергия  шығынын қамтамасыз ету үшін организміндегі жылулық өнімі өседі. Қысыр биемен салыстырғанда буаз бие денесіндегі  жылулық өндірілуі буаздықтың басында  — 15—18%, буаздықтың соңында 28—35% жоғарылайды. Ұрық эмбрионалдық дамуының алғашқы 6—8-ші айында — 7—8 кг тартып, туылғандағы  құлын салмағының (40 кг) 17—20% ғана құраса, 9-шы айында — 16—17 кг тартып, туылғандағы  құлын салмағының 40-42%, 10-шы айында 28—30 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 80—85% құрайды. 9-шы айдан бастап күрт өсетін ұрық қоректік қажеттігін толық  қамтамасыз ету үшін буаз бие азықтандыру  нормасы буаздығының соңғы үштігінде  жоғарылатады.

Физиологиялық ахуалына байланысты биенің 100 кг тірілей  салмаққа шаққандағы мұқтаждығы қысыр  кезінде — 1,4—1,5 а.ө., буаздығының  алғашқы 3—6-шы айында — 1,6—1,7 а.ө., буаздығының  соңғы 7—11-ші айында — 1,8—1,9 а.ө. , құлын  емізетін кезеңінде - 2—2,1 а.ө., ал оған қосымша сауылатын болса 2,12-2,15 а.ө. құрайды. Әр 1 а.ө.-мен 100-105г қорытылатын  протеин, 6—8 г Са, 4-5 г Р, 20-30 мг каротин  жеткізілуі керек. Оны 100 кг тірілей  салмағына есептегенде жегізілетін  қысыр кезіндегі — 3,4 кг, буаз кезіндегі  — 3,6 кг, құлын емізетін (сауылатын) кезіндегі — 3,75 кг рацион құрғақ затымен  жеткізеді. Буаз бие рационына 35—45 кг көк шөп, 4—6 кг сүрлем, 4—5 кг картоп, 5-7 кг тамыр жемісті, 10—15 кг пішен, 2-3 кг жем, құлын емізетін және сауылатын  биеге - 45—50 кг көк шөп, 8-10 кг сүрлем, 5—8 кг картоп, 5-10 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 3—5 кг жем қоспасы кіреді.

Жазғы уақытта  сауылатын бие азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін табиғи және мәдени жайылым 30-50 кг көгін жегізіп, сүттілігіне  қарай 2,5—4,5 кг сұлы, 0,5—2,5 кг бидай кебегін  береді. Биелер, әсіресе, сұлы бұршақ тұқымдастар  қосындысының көгіне жақсы жайылып  тойынады. Күзге қарай көп жылдық шөптер көгіне осы сұлы-бұршақ тұқымдастар  қосындысынан салынған құрама сүрлем мен тамыр жемістілер қосып беріп, сүттілігін молайтады.

Сауын биенің 100 кг тірілей салмағына шаққанда 2—2,5 кг сапалы шалғын және аралас астық-бұршақ тұқымдастар пішенін, 5—10 кг тазартылып туралған тамыр жемістілер, пішендеме  жегізіп, сүттілігіне қарай сұлы, кебек, күнжара мен шроттардан тұратын жем қосындысын береді. Пішенді турап, дәнінің бір бөлігін өндіріп, көктетіп, ал сұлы дәнін мыжып, жаныштап (плющение) берген жөн.

Жазғы уақытта  биенің күнделікті жейтін 30—40 кг табиғи және мәдени жайылым көгін сүттілігіне  сөйкес 2,5—4,5 кг сұлы мен жем қосындысы, 0,5—2,5 кебекпен толықтырады. Оларды сұлы-бұршақ тұқымдастар көгіне жайған жөн. Күзге  қарай көп жылдық шөптер көгін  құрама сүрлем (жақсысы сұлы-бұршақ тұқымдастардікі) тамыр жемістілер қосып береді.

Сауын бие азықтандыру нормасы  тәулігіне бір басқа

6 – кесте