Химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру

   Танымдық белсенділіктің  мәнін өзінің қалай түсінетіне  сүйене отырып, ол оның үш деңгейін  бөліп көрсеткен. Олар: жаңғырту, түсіндіруші белсенділіктері және  белсенділіктердің шығармашылық  деңгейі. 

    Т.И.Шамованың еңбегінде белсенділік пен өзбеттіліктің ұғымдары ажыратылмаған , ал танымдық өзбеттілік ұғымының мазмұнында өзбеттілік, негізінен, танымдық әрекетке жатқызылады. [9]

   В.А.Крутецкий оны зерттей  келе мынандай қорытынды жасайды:  “Шығармашылық пен ойлау өзбетінше және белсенді ойлау болып табылады, бірақ кез келген өзбетінше ойлау шығармашылықпен ойлау емес”.

   Жеке адамның белсенділігі  педагогикалық проблема ретінде  В.И.Лозоваяның зерттеу еңбектерінде қарастырылады. Автор жеке тұлғаның белсенділігін талдай және жүйелеу келе, тұлғаның мәнін мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып отырғанын атап өтеді. Оларды қысқаша келтіре кетелік:

1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік ретінде көрініс табады.

2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі

3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі

4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті

   В.И.Лозовая әрбір  көзқарасты бақылай келе, оларға  жасалған талдау белсенділікті  жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға  негіз беретінін атап өтеді.  И.В.Бочкинаның еңбегінде өзбеттілік  проблемасы өте тыңғылықты да  жан жақты зерттелген. Автор жеке  тұлғаның өз беттілігін белгілі бір мағынада алғанда : “Өздігінше жүзеге асырудың жүйелі процестерінің белгілеріне ие болады”, - деген қорытындыға келеді. Таңдау әрекеті мен оны жүзеге асыру жеке тұлғаның өз бетінше ізденімпаз болуының көрсеткіші болып табылады. [10]

   Сонымен, соңғы  уақытта жеке адамның белсенділігі  мен өзбеттілігі проблемалары  жөнінде бірқатар ірі зерттеулер  орындалған. Зерттеулерде белсенділік  пен  өзбеттілік ұғымдарының   ара жігін  ажыратушылық  байқалады.  Белсенділік адамның әрекетке  қатынасында: өзбетінше әрекет етуге дайын  болушылық та, алға қойылған  мақсаттарға жету жолдарын  таңдау да көрінісін табатытын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.

    Жоғарыда айтылған  пікірлердегі танымдық өзбеттілікті жеке тұлғаның сан қырлы білім алуы ретінде қарастыруға болады.

   А.В.Усованың [11] анықтамасына сүйене отыра біз өзіндік жұмыстардың жүйесі деп алдымен өзара байланысқан, бірімен – бірі өзара сәйкестендірілген, логикалық түрде туындап отыратын жалпы жұмыстың мақсаты тәуелді жұмыстардың жиынтығын түсінеміз. Кез – келеген жүйе белгілі бір талаптарды немесе принциптерді қанағаттандыруы тиіс. Олай болмаған жағдайда бұл жүйе емес, фактілер мен обьектілердің жиынтығы болуы мүмкін. Өзіндік жұмыстардың түрін таңдаған кезде, оның көлемі мен мазмұнын анықтауда, негізгі зертханалық принциптерді басшылыққа алу керек. Ал бұл принциптерді өзіндік жұмыстарда басшылыққа алудың мынадай ерекшеліктері бар:

1)өзіндік жұмысты ұйымдастыруда жұмыстың мақсаты мен міндетін түсіндіріп беру және оны орындау талаптарының мағынасы зор. Бұл оқушылардың жұмысына мақсаты айқындалған сипат береді және оның анағұрлым саналы орындауына ықпал жасайды. Көрсетілген талаптарды жете бағаламау оқушылардың жұмыстың мақсатын түсінбей басқаша жасап қоюға немесе оны орындау процесінде қайта – қайта оқытушыға сұрақ қоюға мәжбүр болады. Осының бәрі уақытты ұтымсыз шығын етіп, оқушылардың өзіндік дәрежесін төмендетуге әкеліп соғады;

2)өзіндік жұмыс оқушылар өзбетімен орындай алатындай, яғни өзіндік жұмыстың мазмұны әрбір кезеңде студенттердің шамасы келетіндей болуы тиіс;

3)ең алдымен, оқушылардың өзіндік жұмысты орындау дағдыларын қалыптастыру қажет (кестелер мен сызбаларды салу, қарапайым өлшеулер т.б.);

4)өзіндік жұмыс оқушылардың танымдық қабілеті мен белсенділігінің қалыптасуына ықпал етуі үшін, орындауында проблемалық жағдайлар тудыратындай тапсырмалар ұсынылуы тиіс;

5)өзіндік жұмысты ұйымдастыруда кейбіреулер оқып үйренілетін материалды шапшаң меңгереді, екіншілері оны түсінуі мен есте сақталуына көбірек уақыт керек болатынын міндетті түрде ескерілуі қажет. Бұған саралап оқытудың арқасында қол жеткізуге болады;

6)өзіндік жұмыс үшін ұсынылатын тапсырмалар оқушылардың қызығушылығын тудыру тиіс. Ол ұсынылған тапсырмалардың жаңалығымен шешілетін мәселенің немесе әдістің практикалық мәнін ашу арқылы қол жеткізуге болады.

    Біздің тәжірибемізде  оқушылар өзіндік жұмыстарға  әрқашан үлкен ықылас білдіреді,  бұларды орындау процесінде олар  нәрселер мен құбылыстарды зерттейді,  химиялық шамалардың жаңа өлшеу  әдістерін ашады;

7)мұғалім оқушылардың түрлі өзіндік жұмыстарын оқу процесінде кездейсоқ және көріністі емес үнемі жоспарлы түрде енгізіп отырса, оқушыларда өзіндік жұмыстың іскерліктері мен шеберліктерінің қалыптасу процесі ойдағыдай болады. Осы жағдайда оқушылардың бірліктері мен дағдылары жақсы қалыптасады;

8)оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің материалды баяндауын оқушылардың білімдерді, біліктері мен дағдылары меңгерумен шебер ұштасуы керек; өзіндік жұмыстың маңыздылығына қарамастан, оны ұйымдастыруда шектен шығуға болмайды; өзіндік жұмыспен артық айналысу бағдарламаларды материалды оқып үйрену екпінін баяулатуы мүмкін;

9)оқушылардың өзіндік жұмыстың қандай түрін орындаса да, жетекші роль оқытушы болуға тиіс. Ол әрбір өзіндік жұмыстың мазмұны мен көлемін анықтайды, өзіндік жұмыстың әрқилы түрлерін оқыту әдістерін ойластырады; өзіндік жұмыс орындау алдында оқушыларға түсінік нұсқау береді, оларды өзін өзі бақылауға үйретеді және де оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін ескереді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Эксперименттік білімдерді және дағдыларды қалыптастырудың теориялық негіздері

    Психологиялық  – педогогикалық әдебиеттерді  талдау арқылы, болашақ  мұғалімдерді  дайындаудың негізгі құраушысы  ретінде, өзіндік жұмысқа деген  ынтаның өскенін байқаймыз. Бұл  проблеманы шешуде қалыптасқан бір көзқарас жоқ. Өзіндік жұмыстың негізгі маңынасы әртүрлі бағытта талқыланатынын байқалады. Кейбір зерттеушілер өзіндік жұмысты оқушылардың өзіндік жұмыстардың ұйымдастыру және басқаруының белгілі бір педагогикалық тәсілі ретінде қарастырады (П.И.Пидкасистый, С.И.Архангельский, В.К.Буряк, Г.М.Галонов, М.А.Гарунов және т.б.) 

    Басқа зерттеушілер өзіндік  жұмысты оқушылардың интелектуалдық, жігерлілік және кәсіптік сапаларын  дамытатын , оқу бағдаламаларында  қарастырылған, оқылатын материалдардың  мазмұны және керекті көлемін игерудегі оқытудың жеке түрлері ретінде қарастырды (В.Н.Васильев, В.И.Гроздева).

    Енді өзіндік жұмыстың  мағынасын айқындауға арналған  зерттеулерге көңіл аударайық.  Дидактикалық зерттеулердегі көптеген  жұмыстар оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселелеріне арналған. Мысалы, “Оқушылардың сабақ үстіндегі өзіндік жұмысы” монографиясында Б.П.Есипов тұжырымы бойынша: “Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуымен емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшерін есептелген тапсырмасы бойынша орындалатын жумыс  бұл кезде оқушылар ой өрістерін және іс әрекеттерін қорытындылай отырып алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады” [11]. Өзіндік жұмыс ұғымының осындай ой талқыдан туындайтын қасиеті өз бетімен білім алу процесінде тек мектеп оқушыларына емес, сонымен қатар жоғары оқу орындарында өзіндік жұмыс ұйымдастыруға да толығымен тән болуы мүмкін. Сондықтан да, біздің ойымызша осы анықтаманы көптеген зерттеушілер  жоғары оқу орындарындағы өзіндік жұмысты ұйымдастыру негізіне алған [12].

    Оқушыларға табиғи ғылыми  пәндерді оқытудағы өзіндік жұмыстың  мағынасын В.К. Буряк [13] бір- бірімен  өте тығыз байланыста екендігін, оларды айқындауға болады деген пікір айтты. “Сыртқы жағдай үйретуші мүғалімнің қабілетіне, ал ішкі  оқушының білімге  деген  құштарлығына байланысты, сонымен қатар оқушылардың функцияларының күрделі  қатарына жатады,  себебі  тиімді оқытудың негізгі ерекшелігі ретінде, оқушылардың тәртібінен тікелей туындайтын талдаулық толықтырулық процесстер мен ойлау  қабілеттіліктері негізгі роль атқарады ”, - дейді ол.

  Өзіндік жұмысты мұғалімнің оқыту процесінде және  оқушының білімі  алу процесінде  қолданылатын әдістеме ретінде қарастырады. Өзіндік жұмыстың әдістемелерінің ерекшеліктерін ол  мынадан көрсетті: 

  біріншіден, өзбетімен жұмыс істеудің  мақсатын айқындайтын,  тапсырмалардан тұратын, ұйымдастырушы сыртқы стимул болатынын олар оқушылардың алдына зерттеуді талап ететін  жаңа  сұрақтар ұсынатынын және жұмыстың  мақсатына жетуді  анықтауға мүмкіндік туғыза отырып, өзін-өзі тексеру әдістерін анықтады.

   екіншіден, оқушылардың жинақталған білім жүйесін пайдалана отырып,  тапсырмалардың мазмұнына сәйкес және оның орындалуына ықпал жасайтын, ойлану процесі мен іс-әрекеттерін бағдарламалау мүмкіндігін алынады.

   үшіншіден, оқу процесін басқару тапсырмада қарастырылған өзін-өзі тексеру және кері ақпарат арқылы жүргізеді, өйткені ол  мұғалімге оқушылардың білім игеру дәрежесіне анықтаумен қатар  олардың  осы білім алу процесіндегі жолдарын айқындауға мүмкіндік береді.

   Осы автордың  көзқарасы бойынша өзіндік жұмыс   оқушылардың  ойлану қабілеттерін  дамытып, олардың белсенділігін  және танымдық бағдарларды өз  бетімен жұмыс істеуін қалыптастырып,  білімдерін тереңдету жолдарын қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын сипаттауда ол  оқушылардың ішкі  ойлану процестерінің ерекшеліктерін ескеру керек  екендігін ұсынды. Сондықтан өзіндік жұмыстың тапсырмалары, өзін-өзі тексеруге апаратын, жеке тұлғаның талдаулық-толықтырулық процесстер түрінде ойлану мүмкіндігін туғызады. Өзін-өзі тексеру барысында оқушылар осы процестерді қайтадан қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын анықтауда    В.К. Буряк сыртқы  жағдайларды сипаттаумен шектелмей, сонымен қатар П.Е Гальперин, Г.С. Костюк, А.М. Леонтьев, Н.Ф. Талызина, В.Ф. Шорохова т.б.  психологтардың еңбектеріндегі теріс  теориялық негіздеме және психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып өзіндік  жұмыстың  ішкі  мағынасын айқындайды. [13]

     М.А. Гарунов [14] өзіндік жұмыс ұғымын тұжырымдауда өзгешелеу көзқарас ұсынды. Оқу процесінің талабы мен ерекшеліктеріне сай, ол өзіндік  жұмыстың оқулық және ғылыми ілімтану түрінде қарастырады. Оның ойынша, мұндай ілім танудың ішкі мазмұны ретінде, оқушылардың  алға қойған мақсаттарына жету жолдарын өзбеттерімен қарастыру әдістері алынады. 

    Бұл анықтамада өзіндік жұмыстың білім берудегі функциясы және маңызына назар аударғаны байқалады. Біздің  ойымызша оқу ерекшеліктердің, автор атап көрсетпеген, даму және тәрбиелік мәндері де өте зор.

     Өзіндік  жұмыстың мағынасының толығырақ  анықтанамасын П.И. Пидкасистый [15]  жұмыстарынан  байқауға болады.  ”Өзіндік жұмыс мұғалімнің  басқарушылығы мен  орындалып отыратын сан қырлы оқу  өндірістік және  зерттеулік  тапсырмалар түрлері” деп жазады ол өз  еңбектерінде. Бұл анықтама  мұғалім еңбегінің ерекшеліктерін  ескермейтін  сияқты. Ол  тек  өзіндік  жұмыстың  мағынасын  кез-келген білім  мағынасына  бірдей түрде сипаттайтындай.

  Өзіндік   жұмыстың  түрлерін  талқылауда педагогикалық  әдебиеттерде нақтылы қалыптасқан  көзқарас жоқ.  Осыған орай  өзіндік жұмыстың төмендегідей типтерін анықтауға  болады [16]:

1)қайталаушылық: оның негізгі белгілі бір хабарды зейін қойып тыңдап алып, еске сақтап және қайталап беруге  бағытталған, оқушылардың білім алу процесінде іс-әрекеті алынады.

2)жеке ізденушілік: оның негізіне оқушылардың  шығармашылық элементтерін игеруі арқылы ізденушілік қабілеттікттерінің тәжірибе жинақтауы алынады.

3)зерттеушілік:  оның негізіне шығармашылық қабілеттілік тәжірибелерін дамыта отырып, ғылыми  ізденіс әдәстерін игеру алынады.     

Соңғы кездерде   өзіндік  жұмыстың қызметін анықтайтын  ұсыныстар  да болып жүр. Өзіндік жұмыстың негізгі  басты мәні  жеке тұлғаның өзбетімен  білім алу, өзбетімен даму, өзбетімен  оқыту тәсілдерін  бойына сіңіре білуінде деп  көрсетеді Н.И.Галашвили [18]. Сондықтан да ол, оқушыларға нақтылы білім берумен қатар, оларда өзбетімен білім алу, өзбетімен даму, өзбетімен оқыту тәсілдерін дамыту,   өзіндік жұмыс орындалу процессінде ең маңызды деп санайды. 

 Өз беттілік - жеке тұлғаның алдына қойған  мақсатына жетуге  мүмкіндік жасайтын жеке қасиеттердің жиыны ғана емес, сонымен қатар ол  болашақ мамандығын таңдауына, жоғары оқу орнындағы процестеріне,  балаларға қатынасын сипаттайтын жеке тұлғаның қоғамдаға көрінісі.

Атақты  психолог С.Л.Рубенштейн былай  деп жазды:

Ойланып істелген іс- әрекетердің себептілігі және оның негігізділігі шын мәніндегі өзбеттіліктің болжамы. Кез- келген бөтен сендірушіліктер мен әсерлерге еліктемеу шын мәнінде өз беттілік жігерлікті көрсетеді, себебі адам өзі басқаша емес, тек осылай істегені дұрыс екендігін объективті түрінде сезінеді [18].

Жеке тұлғаның маңызды көрсеткіші ретінде, өзіндік жұмысты талқылауда, психологиялық және педагогикалық  еңбектерде тұрақты көзқарас қалыптаспаған. Мысалы Н.А.Менчинская, А.М.Матюшкин өзбеттілікті  жеке  тұлға белсенділігінің көрсеткіші және оның танымдық  ізденісі қабілеттілігі  ретінде сипаттайды. В.Б. Бондаревскийдің  анықтауына өзбеттілік жеке тұлғаның оқу  нәтижесінеде жоғары тиімділікке жетуге бағытталған, оқу  процессіндегі  іс-әрекеттерінің түрі. Р.А. Назимов  өзбеттілікті жергілілік деп таниды. 

Біздің пікірімізше педагогикалық  ойлаудың  маңызды көрсеткіші ретінде  жеке бастың ішкі әлеміне ене білу, оның ішкі күйін түсінуге ұмтылу және оған әсер ету (мүмкін болғанша) сияқты  қабілеттер алынады. Сонымен бірге  бұл  қабілеттер қатарына мұғалімнің  тәрбиелейтін  адамы мен бірге күйіне білу (тек түсініп ғана  қоймай, өзін оның орнына қоя білу), оның  тәртібіндегі  өзгерістерді бақылай білу, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара қарым-қатынастық жүйесін бақылап,   осы  қатынастар жүйесінде өзінің позициясын айқындай  білу сияқты қабілеттер де жатады. Мұғалім ақыл ойының  кәсіптік бағдарланған осындай көрсеткіштері оқушының  толық түсінуге  мүмкіндік бере отырып,  оған  жасайтын педагогикалық әсерінің нәтижелі  болуына  жол туғызады. Өзіндік жұмыстар тапсырмаларына оқушылардың белсенді іс-әрекеттілікті талап етуді қосуды, болашақ мұғалімдердің басшылық және кәсіптік  қасиеттердің қалыптастыру құралының біріне жатқызуға болады. Бұл тапсырмалардың негізіне,  біздің ойымызша,  терең игерілген педагогикалық ғылымның болашақ негіздері алынуы керек.