Қоршаған ортаны қорғауға және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалануға жұмсалған негізгі капиталға инвестициялар

.10.1. Қоршаған ортаны қорғауға және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалануға жұмсалған негізгі капиталға инвестициялар

Қоршаған  ортаны қорғауға және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалануға жұмсалған негізгі капиталға инвестициялар объектілердің жаңа құрылысына, кеңейтілуіне, жаналау және жаңартуына (күрделі жөндеу кезінде іске асырылатын объекті жанартуына жұмсалған шығындарды қоса), жұмсалған, объектің бастапқы құның арттыруға алып келетін және мекеменің қосымша капиталына жататын шығындарды қосады.

Негізгі капиталға табиғат қорғау инвестициялар  туралы ақпарат көзі боп жыл сайын жұмыс істейтіндердің санына байланыссыз барлық заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері тапсыратын «Инвестициалық қызмет туралы есеп» (нысан индексі – 1-инвест) статистикалық нысан бойынша жалпы мемлекеттік статистикалық бақылау табылады. Аталған нысанда еуропалық табиғат қорғау қызметтер жіктеуішіне (СЕРА, 2000) сәйкес табиғат қорғау қызметтер бөлісінде, кәсіпорындар мен мекемелердің қоршаған ортаны қорғау қызметімен байланысты, негізгі капиталына инвестициялар көрсетіледі.

 

3.10.2. Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған ағымды шығындар

Қоршаған  ортаны қорғауға жұмсалған ағымды шығындар кәсіпорындар мен мекемелердің қоршаған ортаны қорғау қызметімен байланысты, негізгі қорларды күрделі жөндеуден өткізуге жұмсалған шығындарды, мемлекеттік табиғи қорықтар мен ұлттық парктерді ұстауға жұмсалған шығындарды, жануарлар дүниесін қорғау мен өсімін молайтуға жұмсалған шығындарды, табиғат қорғау қызметіне қатысты бөлігінде, ғылыми зерттеу мен тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға жұмсалған шығындарды, қоршаған ортаны қорғау саласындағы білім беру мен ағартуға жұмсалған шығындарды, табиғаты қорғау қызметін, экологиялық бақылау мен мониторинг, ақпараттық қамтамасыз етуді қоса мемлекеттік басқаруға жұмсалған шығындарды қоса, ағымды (пайдалану) шығындарын қосады.

Қоршаған  ортаны қорғауға жұмсалған ағымды шығындар көрсеткішін қалыптастыру үшін республикадағы өткізілетін мемлекеттік және ведомстволық статистикалық байқаулар деректерін, соңдай-ак әкімшілік есеп деректерін қолдану қажет.

Көрсеткішті қалыптастыру кезінде негізгі деректер көздерінің бірі боп табиғи ресурстарды пайдаланатын, ластағыш заттар мен өндірістік қалдықтардың шығарындылары мен төгінділері бар, барлық заңды тұлғалар және/немесе олардың құрылымдық бөлімшелері статистикалық органдарына жыл сайынғы мерзімділікпен тапсыратын «Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған ағымдағы шығындар, экологиялық төлемдер мен табиғи ресурстар үшін төлем туралы есеп» (нысан индекі – 4-қо) статистикалық нысан бойынша жалпы мемлекеттік статистикалық бақылау табылады. Аталған нысанда еуропалық табиғат қорғау қызметтер жіктеуішіне (СЕРА, 2000) сәйкес табиғат қорғау қызметтер бөлісінде, кәсіпорындар мен мекемелердің қоршаған ортаны қорғау қызметімен байланысты, негізгі қорларды күрделі жөндеуден өткізуге жұмсалған шығындар көрсетіледі.

Орман ресурстарын қорғауға жұмсалған шығындарын қалыптастыру үшін негізгі және қайталама қызмет түрлері (02 ЭҚТЖС коды) «Орман өсіру  және ағаш  дайындау» болып табылатын барлық заңды тұлғалар және/немесе олардың құрылымдық бөлімшелері және ағаш кесу билеті бар болған жағдайда дара кәсіпкерлермен жыл сайынғы мерзімділікпен тапсырылатын «Сүрек дайындау және орман өсіру мен орман шаруашылығы жұмыстарын жүргізу туралы есеп» (нысан индексі – 1-орман) статистиқалық нысаны бойынша Статистика агенттігімен жүргізілетін жалпы мемлекеттік статистикалық байқау деректерін қолдануы ұсынылады.

Аталған нысанда орман орналастыруына жұмсалған  шығындар, соңдай-ақ орман қорын  қорғау, өртке қарсы орналастыру, орман өрттерінің алдын алу, оларды дер кезіндегі айқындау және жою  бойынша көрсетілген қызметтер  көлемі көрсетіліді. Соңдай-ақ Қазақстан  Республикасы Ауыл шаруашылығы министірлігінің  өрт өшіруге жұмсалған шығындар қөрсетілетін «Орман өрттері туралы есеп» (нысан индексі – 1-өрт (орман)) нысаны бойынша ведомстволық статистикалық байқау деректерін қосу қажет.

Жануарлар дүниесін қорғау мен өсімін молайтуға  жұмсалған шығындарды экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішінің 01.7 коды бойынша қызметтің негізгі  және қайталама түрлері «Осы салада қызмет көрсетуді ұсынуды қоса алғандағы  аңшылық пен аулау» болып табылатын  заңды тұлғалар және/немесе олардың  құрылымдық бөлімшелері және бекітілген тәртіппен тіркелген және аңшылық  шаруашылығын жүргізу құқығына ие болған азаматтар статистикалық органға  жыл сайын тапсыратын «Аңшылық пен аулау туралы» (нысан индексі – 2-аңшылық) статистикалық нысаны бойынша Статистика агенттігімен жүргізілетін жалпы мемлекеттік статистикалық байқау деректерінің негізінде қалыптастыру қажет. Аталған статистикалық нысанда әртүрлі биотехникалық шараларға, жабайы аңдарды қорғауға және санының есебін жүргізуге жұмсалған шығындар көрсетіліді.

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы білім беруге жұмсалған шығындарды 1 оқушының есептелген орташа бір жылғы оқыту құны туралы деректерді және Статистика агенттігімен «Экология» мамандығы бойынша үйренушілер саны туралы (Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министірлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің 20.03.2009г. № 131-од бұйрығымен бекітілген «Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім мамандықтары жіктеуішіне», сәйкес код 5В060800), «Жоғары оқу орнының есебі» (нысан индексі – 3-нк, жылдық) және «Техникалық және кәсіптік білім беру туралы есеп» (нысан индексі – 2-нк, жылдық) және «Экология және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану» мамандығы бойынша үйренушілер саны туралы (Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министірлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің 03.06.2008г. № 273-од бұйрығымен бекітілген «Жоғары және техникалық пен кәсiптік, орташа оқу орынынан кейінгі білім кәсіптері және мамандықтары жіктеуішіне», сәйкес код 1514000), «Экология және табиғат қорғау қызметі» (код 1509000), «ЖОО-дан кейінгі білім беру туралы есеп» (нысан индексі – 1-нк, жылдық) нысандары бойынша жүргізілетін жалпы мемлекеттік статистикалық бақылау деректерің қолданып есептеу арқылы анықтауы қажет.

Табиғат қорғау қызметің мемлекеттік басқаруға  жұмсалған шығындар құрамына Қазақстан Республикасы қоршаған орта қорғау министірлігі және оның аймақтық бөлiмшелерiнiң ұстауға арналған шығындар республикалық және жергiлiктi бюджеттерден қаржыландыруды, соңдай-ақ келесі министірліктер мен ведомстволардың: Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министірлігінің (табиғат қорғау шараларға жұмсалған шығындар баптары бойынша, соңдай-ақ жер орналастыруың жақсарту және жер пайдалану шараларына, мониторинке, аңшылық, балық аулау және аква дақыл объекттеріне жататын), «Казгидромет» РМК (ведение работ по гидрометеорология бойынша жұмыстар және қоршаған орта мониторингің жүргізу, қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған шығындарды қаржыландыру бөлігінде), Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министірлігінің (санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауға жұмсалған шығындар баптары бойынша) және қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстарын ұтымды пайдаланумен байланысты республикалық және жергiлiктi бюджеттерден қаржыландыру тиісті жылы көзделуі мүмкін басқа да министірліктер мен ведомстволардың қоршаған ортаны қорғауға бағытталған қаржыларды (ҒЗТКЖ-ға және экологиялық білім беруге жүмсалған шығындарсыз) қосу қажет.

Қазіргі кезде табиғат қорғау қызметіне қатысты бөлігінде, ғылыми зерттеу мен тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға жұмсалған шығындар, соңдай-ақ мемлекеттік табиғи қорықтар мен ұлттық парктерді ұстауға жұмсалған шығындар қадағаланбайды. Осы мәселе шешуің кейінгі статистиқалық құралдар мен әдіснама жаналау кезінде қарастыру қажет.

 

Қазақстан Республикасының  экологиялық заңнамасы Қазақстан  Республикасының Конституциясына  негiзделедi және Қазақстан Республикасының  Экологиялық кодексіне және  өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен  тұрады.

Қоршаған табиғи орта –  адамның өміріне, тіршілік ету жағдайына  және денсаулығына әсер ететін табиғи компоненттердің жиынтығы. Қоршаған табиғи ортаның компоненттеріне  атмосфералық ауа, сулар, топырақ, жер  асты байлықтары, хайуанаттар және өсімдіктер әлемі жатады.

Қоршаған ортаны ластау –  адамның шаруашылық қызметінің нәтижесінде - қатты, сұйық және газ тәріздес қалдықтарды табиғи ортаға: атмосфераға, гидросфераға, топыраққа шығару; қоршаған ортада қажет емес физикалық факторлардың: шудың, жылудың, сәуле шығаратын  радиацияның, ультрадыбысты толқындардың, вибрациялардың және т.б. пайда болуы  нәтижесінде қоршаған ортаның физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруі. Қоршаған ортаның  ластануы санитарлық-гигиеналық нормативтердің асып түсу деңгейімен сипатталады.

Елдегі экологиялық жағдаяттың нашарлауы да алаңдаушылық туғызады. Экологиялық мәселелер адамзат  үшін маңыздылығымен-ақ елеусіз алдыңғы  шепке шықты.

Адамдарда кездесетін кейбір патологиялық аурулардың таралуына, экологиялық  факторлар тобының әсеріне бақылау  жүргізгенде бірқатар мәселелер  нақтыланған. Мысалы, жүйке, қан айналыс  жүйесінің, асқорыту мүшелерінің патологиясына  ішетін су сапасының төмендігі, атмосфераның ауыр металдар мен мұнай өнімдері буымен ластануы едәуір әсер ететіні  анықталды. Қатерлі ісік ауруларының 75-80%-ы химиялық заттардың (асбест, полициклді көмірсулар, ауыр металдар) әсерінен пайда  болады. Аяқ-қолдарының дамуы тежелген, мүшелері жетілмеген сәбилердің туылуы, өлі туу мен төтеннен іш тастаудың  жиілігі ластанған ауадағы кейбір заттар мен дәрілік препараттарға  да байланысты. Олай болса, халықтың денсаулығына экологиялық қауіп-қатерді азайту үшін қоршаған ортаны тазарту бағытындағы  нақты істерге шындап кірісу қажет.

Қазақстан Республикасында  табиғи жүйелердің өздігінен реттелу  қабілетін және   антропогендік  қызмет салдарының орнын толтыруды  қолдау үшін жеткілікті, ландшафттық  және биологиялық әралуандықты сақтау және қалпына келтіру жөніндегі  ғылыми негізді шаралар жүзеге асырылатын болады.

Табиғи ортаны сақтау және қалпына келтіру  жөніндегі шаралар:

-қоршаған ортаның сапасын  басқару жүйесін оңтайландыру;

-табиғатты пайдалануды  басқаруда экожүйелік көзқарасты  пайдалану;

-мемлекеттік, өндірістік  және қоғамдық бақылау жүйесін,  сондай-ақ экологиялық аудитті  жетілдіру;

-қоршаған ортаға мониторинг  жүргізу жүйесін дамыту;

-жер және су ресурстары  тозуының, ластануының, әуе алабының  ластануының алдын алу;

-Жердің озон қабаты  мен климатқа антропогендік әсерді  азайту;

-биологиялық әралуандықты  сақтау және орнықты пайдалану;

-ерекше қорғалатын табиғи  аумақтардың ауданын ел аумағының  кемінде 10%-ына дейін кеңейту;

-табиғи жүйенің тұтастығын  сақтау және қалпына келтіру,  оның ішінде гидротехникалық  құрылыстарды, автомобиль және темір  жолдарды, газ және мұнай құбырларын, электр тарату және басқа да  желілік құрылыстарды салу кезіндегі  шаруашылық қызмет процесінде  оларды бөліп-жаруды болдырмау;

-антропогендік іс-әрекеттен  бұзылған аумақтарды қайта құнарландыру;

-өндірістік объектілердің  жұмыс істеу циклі аяқталысымен  табиғи ландшафтарды толық қалпына  келтіруді міндетті түрде талап  етуді қолдану;

-экологиялық апат аймақтарын, зымыран-ғарыш және әскери-сынақ  кешендерін оңалту;

Каспий теңізі қайраңы  мен оған іргелес жатқан аумақтардың  ластануының алдын алу;

-өндіріс және тұтыну  қалдықтарын қайта өңдеу мен  кәдеге жарату көлемін біртіндеп  ұлғайту;

-халықаралық ынтымақтастықты  кеңейту   жолымен іске асырылады.

Халықтың денсаулығына қоршаған ортаның тигізетін қолайсыз әсерін азайту. Қоршаған орта факторларының  қолайсыз әсерінен халықтың денсаулығын  қорғау орнықты даму саласындағы  мемлекеттік саясаттың маңызды  элементтерінің бірі болып табылады.

Қолайсыз экологиялық  факторлардан халықтың денсаулығын  қорғауға:

-экологиялық тәуекелді  бағалау және оны азайту жөнінде  бағдарламалар жасау;

-елді мекендердің аумағында  қоршаған ортаның сапа нормативтерін  сөзсіз қамтамасыз ету;

-өнеркәсіп объектілерін  қоныстанатын аймақтан тысқары  жерлерге шығару арқылы қала  құрылысы шешімдеріне жаңа әдістерді  енгізу;

-су құбырына және шөлмектерге  құйылған ауыз су сапасына  қойылатын талаптарды қатайту; 

-тұрғын үй ортасының,  әсіресе радиоактивті параметрлер  бойынша жағдайын бақылау;

-экологиялық себептерден  болған ауруларды емдеу үшін  клиникалық орталықтар құру;

-қоршаған ортаның жағымсыз  факторларының әсерінен халықтың  денсаулығына әсер еткен дәлелденген  зардапты өтеу тәртібін енгізу  есебінен қол жеткізіледі.

Төтенше экологиялық жағдайлардың және экологиялық лаңкестіктің алдын  алу. Қазақстан Республикасында  төтенше экологиялық жағдайлардың  және экологиялық лаңкестіктің алдын  алу мен олардың әлеуетті салдарларын  жою жөніндегі қызмет:

- қоршаған орта үшін  жағымсыз салдарға әкеліп соғатын  төтенше жағдайларды болжау;

- жағымсыз экологиялық  салдарлары бар төтенше жағдайлар  кезінде халыққа жүріп-тұру ережелерін,  қорғаныс іс-қимылы мен әдістерін  оқыту; 

- төтенше жағдайлардың  алдын алу және олардың салдарын  жою жоспарына міндетті экологиялық  бөлімдерді қосу; 

-шаруашылық қызметінің  ерекше режимі бар аймақтарды, экологиялық апат және дағдарыс  аймақтарын белгілеуді заңнамалық  регламенттеу;

-қоршаған ортаға жағымсыз  салдары бар арандатушылық пен  техногенді авариялардың алдын  алу;

-табиғи ортаның тозуына  әкелетін химиялық заттарды әдейі  қолданудың алдын алу;

-табиғи және аграрлық  экожүйелерді құртатын қасақана  өрттердің, өнеркәсіптік қаскерліктің, өсімдік шикізаттарын заңсыз  шабу мен дайындаудың алдын  алу, сондай-ақ табиғи нысандар  мен жүйелерді бұзуға әкелетін  тірі организмдер түрін лаңкестік  мақсатта әкелу мен таратудың  алдын алу жолымен жүзеге асырылады.    

Генетикалық өзгерген организмдердің пайдаланылуына және таралуына бақылау  жасау, сондай-ақ карантиндік және бөтен  текті зиянды организмдердің әкелінуін  немесе өз бетімен енуін болдырмау. Қазақстан Республикасында генетикалық  өзгерген организмдердің пайдаланылуына бақылау жасауды ұйымдастыру, сондай-ақ карантиндік және бөтен текті  зиянды организмдердің әкелінуі мен  таралуын болдырмауына бақылау жасау  жөніндегі шаралардың  қабылдануы мынадай жолмен жүзеге асырылатын болады: