Қостанай облысындағы табиғат жағдайларын сипаттайтын жер-су аттарының ерекшеліктері

     Облысымыздағы  ойконимдердің лексика-семантикалық  құрамы да әр  алуан. Жер  аттары қоғамдық дамудың сипатына  қарай өзгеріп отырған. Жергілікті  халық өздері мекендеген, көшіп-қонып  жүрген жердің бет-бедеріне, судың  ащы-тұщылығына, көлемі мен ағысына,  табиғатына, жалпы  олардың алуан  түрлі қасиеттері мен белгілеріне  орай ат (оним) қойып отырған. Сондықтан  да ондай атаулар белгілі бір  мағынаға ие. Олай болса, ойконимдерді  семантикалық тұрғыдан зерттеудің  де мәні айрықша [29;].

     Ойконимдердің  семантикасы аталып отырған белгілі  бір нысан жайында тиісті дәрежеде  мағлұмат беріп қана қоймай, сол  жерге адамның қатыстығын да  көрсетіп, білдіріп отырады. Сондықтан  ойконимдер  семантикасының  қыры  мен сырының егжей-тегжейін жан-жақты,  терең де мазмұнды етіп айқындап, анықтай түсуде кеңінен қолданылатын  әдістің ең басты жолы –  лексика-семантикалық сыныптау (классификация)  болып табылады. Ол арқылы ойконимдерді  топқа бөліп саралауға болады.

     Соңғы жылдар  ішінде топонимдерді лексика-семантикалық  тұрғыдан талдау жөнінде біраз  еңбектер жарық көрді. Ол еңбектерді  толықтырған, жаңадан ой-пікір  айтқан тың зерттеулер саны  да көбейіп отыр.

     Түркі топонимиясын  семантикалық жағынан топтастыру  А.Абдрахманов, Т.Жанұзақов, Қ.Қоңқабаев,  О.А.Сүлтаньяев, О.Т.Молчанова, Е.Керімбаев,  Қ.Рысберген, А.А.Қамалов, Б.Бияров, Б.Тілеубердиев, Ұ.Ержанова т.б. ғалымдар  еңбектерінде орын алды. Т.Жанұзақов  «Қазақ топонимикасындағы лексика-семантикалық  классификацияларға назар аударуының  ең басты мәні топонимдерді  лексикалық тұрғыдан топқа бөле  отырып, мән-мағынасын ашу, олардың  адамның іс-әрекет, тұрмысы, қоғамдық  өмірмен байланысын анықтап білу  болып табылады» деп қазақ  ономастикасы алдындағы міндетін  түйіндеп берген.

     Қостанай облысы  ойконимдері басқа облыстар ойконимдері  сияқты қоғамдық дамудың сипатына  қарай өзгеріп, жаңарып отырған.  Жергілікті халық өздері мекендеген  жердің, қоршаған ортаның бет-бедеріне, түрлі қасиеттеріне, белгілеріне,  болған тарихи оқиғалар мен  жаңалықтарға, іс-әрекеттерге сай   атаған. қазақ тіліндегі ойконимдер  мағынасы жағынан сан алуан  болып келеді.

     О.Т.Молчанова  зерттеулерінде жалқы есімдердің  қалыптасуына негіз болатын бірнеше  (тілдік, тәжірибе, жеке және жалпы психология, қоғамның маңызы, сыртқы жағдай) факторларды көрсетеді .

     Кез келген  атаудың пайда болуы стихиялы  түрде қалыптасып, қоғамдық құбылыстар  арқылы жүзеге асады. Сонымен  Қостанай облысы ойконимдері  алдымен үлкен екі топқа бөліп  қарастырылады:

қоршаған ортаның физика-геграфиялық  қасиетін көрсететін ойконимдер; (Арқалық, Қошалақ, Қорасан, Алқау, Қызбел, Шұбалаң, Татыр т.б. ) [30;]

адамдардың іс-әрекет, тұрмысы, этномәдениетін, қоғамдық өмірін көрсететін ойконимдер. (Амангелді, Әулиекөл т.б.)

ІІ. Әр атаудың астарында бір сыр  бар.

     Ұлы дала төсіндегі  жер-су аттары көркем, сол жердің ерекшеліктерін айқын көрсететін, дәл айтылған, әрқашанда  бір естігеннен есте қалатындай болып келеді. Біздің Қостанай-Торғай өлкесінде олар: Қоңыраулы, Қызбел, Қабырға, Бестау, Ақкөл, Саумалкөл, Мамыркөл, Тырнакөл, Мүктікөл болып жалғаса береді. Бірде ол атаулар сол жер  мен судың көзге көрініп тұрған ерекшеліктеріне байланысты болса, енді бірде сол жерде болып өткен тарихи оқиғалар  мен тарихи тұлғаларға байланысты болып келеді. Осы күнге дейін біз олардың көбінін неге солай аталғандықтарын, болмаса сол топонимнің қандай тарихи оқиғаға байланысы бар екендігін анықтап болғанымыз жоқ. Ең бір өкініштісі, көптеген тарихи топонимдер өзгертіліп, бұрмаланып, болмаса мүлдем ұмытылып, ел жадынан шығып барады. Мысалы, біздің өлкемізде: Қарасиыр, Үшбурыл, Орыскескен деген топонимдер болған. Ел ақсақалдары болмаса, бүгінгі ұрпақтың көбі оларды білмейді.

     Атақты «Ақтабан  шұбырындыдан» кейін қазақтың  дені, қалмақтардан ығысып, Торғай-Ырғыз-Тобыл  маңына жиналды. Осы жерде,  яғни Қарасиыр жерінде бар  қазақ ес жиып, бас қосып, үлкен  күшке айналды.

      Қарасиыр – «Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақ қолдарының  қалмақ қолдарына алғашқы соққы берген жері. Қазақтардың бұл жеңісі Өлкейік өзенінің бойындағы Қалмаққырғанда жалғасын тауып, кейін Бұланты-Бөленті арқылы Аңырақай жеңісімен аяқталғаны белгілі.  Сол алғашқы жеңістің бастауы болған Қарасиыр жері».

       Екінші  ұмытылып бара жатқан топонимдер, бұл – Үшбурыл мен Орыскескен.

     Үшбурыл – Шортанды мен Желқуар өзендерінің Тобылға құяр сағасында жатқан түбек болса, Орыскескен Қазақстан шекарасының Ресей жақ бетінде жатқан кішкене сай.

     Үшбурыл –  қазақтың соңғы ханы Кенесары  Қасымұлының 1844 жылы орыстардың  «Жаңа шекерасына» шабуыл жасағанда  бұл жаққа келіп, дайындалған,  күш жинаған жері де, Орыскескен  – Кенесарының ала алмаған  – Екатеринский, Елизаветинский  форпостары, солардың ішіндегі қазіргі   Мариновка, Атамановка, Наледницкая,  Бреды (Күйік) деген орыс бекіністерінен  қолға түскен мың қаралы орыстарды  сүндетке отырғызған жері.

     Үшбурыл жайында  ел аузында қалған аңыз-әңгімелер  болмаса, тарихи құжаттарда ешқандай  дерек  кездеспейді. Ал Орыскескен  жайлы деректер жетерлік және  де бүгінгі географиялық карталарда  Орыскескен  сайы белгіленбегенімен,  Қостанай облысының 1902, 1910 жылдарда  жарық көрген географиялық карталарында  Орыскескен сайы анық жазылған.

     Үшінші бір,  топонимдердің бүгінгі ежіктемесіне (транскрипциясына) қарай мағынасы  дұрыс түсіндірілмей, атаудың  мәні дұрыс берілмей жүрген - Өгізбалық,  Бөрлі, Қарабалық, Тоғызақ, Шортанды, Құмақ деген жерлер.

     Өгізбалық – Қостанай облысы Ұзынкөл ауданындағы шағын көл. Бүгінге дейін бұл көлді жергілікті халық - балығы өгіздей, сондықтан Өгізбалық деп аталады деп жүр. Біздің ойымызша, бұл топонимнің шығу тегін тереңнен, тарих қойнауынан іздеу керек. Белгілі ғалым Э.М.Мурзаев балық сөзін – қорған, қала деп түсіндіреді де, огиз сөзі көптеген  түркі халықтарында өзен деген мағынаны білдіреді деп тұжырымдайды.

     Балықты –  «қорған, қала» деген оймен  келісе отырып, огиз дегеніміз өзен емес, оны оғыздан іздеу керек пе деймін.(Қ.Орманов) Өғыз (огиз) халық та, Өғызбалық дегеніміз – Оғыздардаң қаласы  деген ұғымды білдіреді деген тұжырым айтуға болардай.

     Араб саяхатшысы  әл-Масудидің деректеріне сенсек, тоғызыншы ғасырдың аяқ шенінде  оғыздар Арал теңізінің солтүстік  жағында қаңлыларға шешуші соққы  беріп, Еділ-Жайық бойына жетеді.

     Біздің ойымызша, Оғызбалық қаласы сол заманда,  яғни тоғызыншы-оныншы  ғасырларда  осы маңға келген  оғыздар салған  қала, болмаса бекінісі болып  табылады. Сондықтан да оны «Балығы  өгіздей көл» емес, оғыз халқынан  қалған тарихи жәдігер деп  түсінген жөн болар ма деймін. [31;]

     Тап осылайша  біздің облыстың көлеміндегі:  Қарабалық, Бөрілі, Тоғызақ, Шортанды, Құмақ, Әйет топонимдерінің мәндерін  де айқындап, оларды тарихи құжаттармен  дәлелдеп шығуға болады.

     Қарабалық - бұл маңға ХІ ғасырдың аяқ кезінде Қимақ мемлекетінен бөлініп келіп, қоныстанған Алып Қара Ұран бастаған қыпшақтардың  қаласы (болмаса бекінісі), Бөрілі – ХІ – ХІІ ғасырларда осы маңды мекен еткен Елбөрі (Бөрілі) қыпшақтардан, Шортанды, Құмақ – ХІІ – ХІІІ ғасырларда біздің өлкемізде өмір сүрген Шортан қыпшақтар мен Қимақтардан қалған, ал Әйет топонимі біздің жерімізде ХҮІ – ХҮІІ ғасырларға дейін өмір сүрген Әй (Ай, Әйле) қыпшақтарынан қалған ескерткіш болса керек.

      Жайық өзені  жайлы алғашқы деректерді біз  Птоломейдің картасынан көреміз.  Онда өзеннің аты – «Даіх» («Даикс», яғни «Дайық») деп  берілген.

       Бізше,  «Даіх» сөзінің мағынасын –  «жайылып жатқан өзен» емес, сол  заманда біздің өлкемізде өмір  сүрген Дай халқының атынан  іздеген дұрыс сияқты. Бүгінгі  қазақ тілінің заңдылықтарына  сүйене отырып, «Даіх» сөзі –  «Дай» және «Ық» сөздерінен  тұрады деуге болады. Дай дегеніңіз  – дай халқы десек, «Ық»  сөзі бізбен көршілес жатқан  башқұрттардың көне тілінде «су»  деген мағынаны білдіреді. Орал  тауының арғы жағында, Башқұрт  жерінде Ық деген – Үлкен  ық, Кіші ық және Ық деген  үш өзеннің көне аттары осы  күнге дейін сақталып келеді. Егер бұл мәселеге осы жолмен  келетін болсақ, «Даикс» - Жайық  дегеніміз – «Дай халқының  суы» болып аударылады, яғни Жайық  дегеніміз – «Дайлардың өзені»  деген ұғымды білдіреді. 

      «Қостанай» топонимі  екі компоненттен тұрады. Оның біріншішсі – «Қос» - «екі» деген мағынаны, ал «танай» - «өзен» деген ұғымды білдіретін, скиф тайпасының аты, сайып келгенде «Қостанай» топонимі – «Қос өзен» деген ұғымды білдіреді. Ол қос өзен «Тобыл» мен «Обаған» өзендері.

Қостанай топонимінің  екінші компоненті – танай. Геродоттан тартқанда – су, өзен екені айдан  анық. Ал қос деген сөз нені білдіреді?

     Топонимнің  Танай компонентін Геродоттың  заманынан тапқаннан кейін, қос  сөзін де сол заманнан іздедік.  Ол – скиф-сармат заманы болатын.  Бүгінде сармат сөздері барынша  мол сақталған украин тілінде  қос деген сөз арал деген  ұғымды білдіреді. Енді осы  екі – қос және танай сөздерін  қосып көрелік. Жоғарыда айтып  өткендей, Қос – арал да, танай  - өзен, тұтастай оқығанда Қостанай  топонимі - Өзендегі арал деген  ұғымды білдіреді. 

     Алқау – Торғай облысындағы Жангелдин ауданына қарайтын  жер атауы. Алқау – аудан орталығы Торғай поселкесінен  40 шақырымдай, солтүстік шығыс жағында, Торғай өзенінің оң жағасына орналасқан жазық жер.

Ескерте кететін бір жайт – бұл атау осы кезегедейін  жер – су атауын зерттеушілердің  біреуінің  де қаламына ілікпеген. Сондай-ақ , осы атауға негіз  боларлық, қазақ  тілінде дәл мұндай дыбыстық құрамда  сөз де кездеспейді. Алайда, дыбыстық құрамы әрі мағынасы жағынан  «Алқауға»  жақын деп, жалғастырарлық сөзді  басқа түркі тілдерідеректерінен  табуға болады.  Біріншіден, В.В.Радлов сөздігінде  «алы-ко» немесе «алы-кои» тұлғалы сөздердің  түрік тіліндегі мағынасы «бөгеу», «кідірту». Екіншіден,  түрік тілдерінің  бірі – тофаларда «алһығ» - қазақ  тіліндегі  «жазық, кеңістік» мағыналарын меншіктенсе, ертедегі түркі тілдері сөздігінде дәл осындай түсінікті  «алқығ» сөзі бере алған. Үшіншіден, түркі тілдерімен  туыстас  монғол тіліндегі  «алгуу» дыбыстық құрамдағы тұлға «жай, баяу»  дейтін мағына береді. [32;]

Көрсетілген тілдік деректерді ескере келіп, біз мынадай тұспалға  тоқтауды мақұл көрдік.. Жоғарыда келтірілген  үш тұлғаның қай – қайсысы да  тек дыбыстық құрам жағынан ғана емес, мағыналары жағынан да бірінен  – бірі өрбіген. Мағына  жағынан  бұлардың алғашқысы – көне түркі  тілдері сөздігінде кездесіп отырған  «жазық , кеңістік» түсінігін беретін  - «алһығ» сөзі және ол кейбір түркі  тілдерінде  сақталғанын да ∕тофаларда∕  көріп отырсыздар. Ал түрік тілі мен  монғол тіліндегі осы тұлғалас сөздердің мағынасын туынды деп  санаймыз. Өйткені жазық, тегіс жерден ағып өтетін өзен суы (бұл жерде Торғай өзені еске салынды) В.В.Радлов көрсеткендей  - «бөгеле», «кідіре» ағатыны немесе  монғол тіліндегідей – «жай, баяу»  жылжитыны да әркімге аян.

    Қорыта айтқанда, әңгіме болып отырған «жер  атауы – Алқау» сөзінің тұңғыш  мағынасы «жазық» , «тегіс» дегенді  білдіреді.  Бұл ойымызды сол  жердің  бедері де анықтағандай.

     Татыр  - Ақтөбе, Торғай облыстарындағы жер атауы. Біреулер «татыр» деген сөзін «тақырдың» баламасы деп ұғынады. «Татырдың» төл мағынасын дұрыс түсіну үшін, мынадай тілдік деректерді ұсынғымыз келеді. Бұл тұлғалас сөз көне түркі тілдерінде жеке түрінде де, басқа бір сөзбен тұрақты тіркес қалпында  да көрінеді. Мысалы, М.Қашқари сөздігінде : «татыр йер» сөз тіркесі – «өсімдігі жоқ, сазды жазық жер» деп түсіндерілген. Түркі тілдері ішінде башқұрттар мен құмықтарда «татыр»сөздері «сортаң, сор, тұз аралас топырақ» мағыналарында қолданыласа, монғол тобындағы тілдер ішінде монғолдардың өзінде : «татрах» тұлғасы біздің түсінігіміздегі «тартылу, құру, суалу» («су»туралы) мағыналарын меншіктенсе, бурят тілінде «татар», «тата» дыбыстық құрамдағы сөздер «суы аз, тайыз; тартылу», ал қалмақтарда «татгдх» - «азаю» сияқты мағыналарға саяды.

     Бұл деректерден   байқайтынымыз, «татыр»тұлғасының  түбірі «тат» және алғашқы  мағынасы – «судың тартылып, азаюы,  құруы» екен, ал «татыр» қалпы  жұрнақ арқылы пада болып, «сортаң,  сор» дейтін  мағына беретін  болған. Шын мәнінде де, осы атауды  меншіктенген жердің шөбі аз, топырағы құнарсыз болып келеді.

     Шортанды – Көкшетау облысындағы  көл мен Қостанай облысындағы  Жетіқара ауданындағы өзен атаулары. Сондай-ақ, Ақмола облысындағы осы аттас аудан, оның орталығы және темір жол станциясы бар.

  Көл болсын, өзен  болсын  өз атауларын соны мекендеген  балықтың бір түрі – шортанмен  байланысты алғандығы  даусыз. Бұл сулардағы шортанның көптігі  – ды жұрнағы арқылы көрстіліп  тұр. Сырт қарағанда, атау төркінінде  іздестірерліктей  еш нәрсе қалмаған  тәрізді. Бірақ атауға негіз  болған – «шортан» сөзі  нені  аңғартады? Мәселе – осы жөнінде.