Көлік географиясы

                             Көлік географиясы

Экономикалық  білімнің маңыздылары: шаруашылықтың  салалық құрылымы, өнеркәсіптерді экономикалық ұйымдастыру ерекшеліктері, қорларды сақтау, шағын бизнес, сауда т.б. оқушыларда экономикалық білімді қалыптастырады. География ғылымы қазіргі кезде баяндаушы – энциклопедиялық ілімнен конструнтивті айналғаны бәрімізге мәлім, оның жалпы қоғам өміріндегі маңызына, сол сияқты экономикалық – геграфиялық білім мен біліктің қоғамның әрбір мүшесінің іс-әрекетіне, қажеттілігіне түсінік қалыптастырады. Уақыт талабына сай экономикалық және әлеуметтік географияны оқып үйрену барысында, адам өмірі мен оның шаруашылықтағы іс-әрекетінің бір-біріне тигізетін әсеріне оқушылардың көңілін аудару қажет. Бұл үрдісті адамның тіршілік жағдайын жақсартуға бағытталған зеттеулерде, оның басты орын алатынын айқындай отырып, географияны оқытудың қазіргі жаңа заманғы әдіс-тәсілдерді пайдалану қажет. Қорыта айтқанда, мазмұнын ізгілендіру және әлеуметтендіру принциптерін пайдалану, аймақтық және жергілікті материалдарды енгізу, оқушылардың біліктілігін көтеру яғни олардың өмірін компетенциясын қалыптастыру негінде жұмыс жасалады. Қазақстанның өнеркәсіп өндірісі жылдар бойы күйзеліс-дағдарысқа ұшырап, құлдыраудан кейін даму жолына түсті. Ірі қоғам қайраткері Н.Нұрмақов үкімет басшысы ретінде ел экономикасына үлес қосқан, яғни Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәнінде, халық шаруасы бөлімін оқығанда. «Қазақстан құрылысы», « Нұрмақов өнеркәсіпті қалпына келтіруші», «Қазақстандағы сауда қатынасаның дамуы», «Түркістан-Сібір магистралі» атты еңбектерін пайдалануға болады. Көлік географиясы тарауын қарастырғанда Қазақстан экономикасын өркендету үшін, кең байтақ қазақ жерін ғасырлар бойы толастамаған керуендер легін 20-шы жүз жылдықтың басында теміржол алмастырды. Соның ішінде Ұлы Жібек жолының сүрлеуін жаңғыртқан Түркісб теміржолының желісінің маңызы отандық көлік жүйесінде елеулі болып қала бермек. Яғни, Түркістан аймағынан Сібірге мақта және керісінше Жетісуге Сібір жеріндегі арзан астықты жеткізуді жеңілдету мақсаты қарастырылған болатын. 1958 жылы Түркістан-Сібір темір жолы Қарағанды теміржолымен қосылып, қазақ теміржолы болып құрылды. Осы жылдары Ақтоғай станциясынан Қытайдың шекарасындағы Достық станциясына салынды. Сонымен Транс Азиялық теміржолдың жетекші жүйесіне айналды.

Өнеркәсіп географиясының ауыл шаруашылығы саласы.

Өнеркәсіп географиясының ауыл шаруашылығы саласын оқығанда Н.Нұрмақов басқарған үкіметтің  ауылшаруашылығын қалпына келтіру, оның стихиялығын жойып, тиімді дамудың  жолына түсіру, мемлекет тарапынан қолдау жасау керек екенін көре біліп, ол ұйымдастырған көмек, қолдау Қазақстандағы егін шаруашылығы, мал шаруашылығының қалпына келтірудегі маңызы зор болды. Үкімет қызметінің мәнін дұрыс түсінуден басқа шаруашылығының дамуына жағдай туғызу, көзін ашу деп білді. Шаруашылық салықтардың реттелуі, ауылшаруашылық бөлінісі арқылы несиенің бөлінуі, ұсақ меншік түрлерінің дамуына еркіндік беру, техникаға деген сұранысына үкіметтің дәнекер болуы, жәрмеңкелерді ашып, оған тауар әкелуін ынталандыру сияқты шаралардың барлығы, сол жылдардағы ауыл-шаруашылығының дамуына әсер еткені даусыз. Бұл іс әрекеттерден нарықтық эконоиканың элементтерін көруге болады.

Қазақстанның  сыртқы экономикалық байланысы.

Қазақстанның  сыртқы экономикалық байланысы бөлімін қарастырғанда, Н.Нұрмақов сауда филиалдарының қызметіне еркіндік беретіндігін, олардың жұмысына губерния басшылығының ешбір кедергі жасамауына нұсқау беруі, сауда экономикасының жедел, шапшаң дамуының көзін ашатын мүмкіндік деп түсінгендігі; Республикалық бюджетті толықтырудағы нақты үлесі бар жолдардың бәрі осы саудада болатын. Сондықтан ішкі-сыртқы сауданы дамыту Н.Нұрмақов басқарған үкімет мынадай жеңілдіктер ұсынады:

1) Салық түрлерінен  босату.

2) Қыркүйек пен  тамыз айларында темір жол ақысын 20 пайызға азайту.

3) Жәрмеңкелерге  әкелінетін тауарларды сақтандыру  графиктерін жеңілдету. 

4) Тауарларды  тасуға қысқа мерзімдік қарыз  ақша бөлуге банктерге нұсқау  беру сияқты т.б. 

Сонымен қатар, қазақ сауда мекемесінің Карск  экспедициясына қатысуна, экспорт-импорт тауарларға сұраныс беруіне. Солтүстік мұзды мұхиты арқылы Лондонды және Обь өзенінің арналарымен Омбыға дейінгі аралығы байланыстырған сауда жолы болды. Сол жылдары сырқы сауда тауарларының көпшілігі Лондон мен Батыс Қытайға жөнелтілген. Бұл сауда байланысы Қазақстанның экономикасының дамуына әсер еткені белгілі. Қоғам қайраткері сол заманның өзінде нарықтық экономика негізінде шаруашылықты басқара отырып, сыртқы экономикалық байланыс, сауда жеке меншік негізінде басқаруға мән беруін ерекше атауға болады.

Көлік, көлік  кешені – экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі.

Тарихы

 Алғашқы көліктер бейнеленген жапон суреті.

Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық салаларына ене  бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе, жылқы, құлан, қашыр, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады. Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды.Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды.

Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды. Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде біздің заманымыздан бұрынғы 3-мыңжылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді.Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды. Әскери және жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен де табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын көрсететін петроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда, ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқы мен түйенің орны ерекше болған. Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және орта ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ мал қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде негізгі көлік ретінде пайдаланылған. Жылқы да көшпенді халықтың тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар “ат – ердің қанаты” деп есептеген. Бағзы бір замандарда “аттың жалында, түйенің қомында” жүрген кездер де болған. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрлі көлік түрі мен құрамы да өзгеріске ұшырап отырды. Ғылыми-техникалық жетістіктерге орай көлік малын бірте-бірте автомобиль, пойыз, ұшақтар ығыстыра бастады. Сөйтіп, техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын көрсеткіштердің біріне айналды. Қазіргі кезде де мініс малы – автомобиль, трактор бара алмайтын жерлерде көлік ретінде пайдаланылады.

Көлік географиясы

Көлік мемлекеттік  және халықаралық еңбек бөлінісінің  материалдық негізін кұрайды. Барлық байланыс жолдары, көлік кәсіпорындары  мен көлік құралдары дүниежүзілік көлік жүйесіне бірігеді. Көлік жүйесін  дамытудың, әсіресе аумағы ете үлкен  елдер үшін маңызы ерекше. Сондықтан көлік жүйесінің салаларын дамытуға бұл елдер көп қаржы жұмсайды.Ғылыми-техникалық революция көліктің барлық түрлерінің карқынды дамуына негіз болды. Бұл көліктер жылдамдығының артуынан, олардың жүк көтеру және тасымалдау мүмкіншіліктерінің кеңеюінен айқын көрінеді.Көлік қатынасы жоғары дамыған елдерде жақсы жолға қойылған. Шығыс Еуропа елдері мен Ресейдің көлік жүйесі жолдардың жиілігі мен сапасы, жүк айналымының мөлшері жөнінен Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-тан әлдекайда төмен дәрежеде. Дамушы елдер бойынша осы заманғы көлік жүйелері тек жекелеген елдерде ғана жоғары дамыған, ал көпшілік елдерде ат-арба, адам күшімен жүк тасу әлі де болса, кең орын алып келеді. Ауғанстан, Непал сияқты елдерде теміржол мүлдем жоқ. Сол сияқты Парсы шығанағы жағалауындағы мұнай өндіруші елдер мен Мұхит аралдары, Кариб теңізі алабындағы кейбір елдерде де теміржол жоқ 

Құрлық көліктері

Құрлық көлігінің  құрамына теміржол, автомобиль және құбыр  жолы кіретінін білесіңдер.

Автомобиль көлігі

Толық мақаласы: Автомобиль

Автомобиль көлігінің  үлес салмағы жыл сайын арта түсуде. Оған дәлел — тасжолдардың ұзындығының  күрт өсуі; қазіргі кезде дүниежүзі  бойынша олардың жалпы ұзындығы 25 млн км-ге жуықтады.

Бұл көрсеткіш  жөнінен әсіресе АҚШ айрықша  көзге түседі: мұнда 1000 адамға шаққанда 600 автомобильден келеді. Автомобиль жолдарының ұзындығы жөнінен де (5 млн км) АҚШ жетекші орын алады. Ал жолдардың жиілігі жөнінен Батыс Еуропа мен Жапония алға шығады.

Автомобиль көлігінің  өте қарқынды дамуы көліктің жылдамдығына әрі жүкті шалғай аудандарға жедел жеткізуіне байланысты. Жалпы алғанда, дүниежүзілік жүк айналымының 10%-ы, жолаушы тасымалының 80%-ы автомобиль көлігінің үлесіне тиеді

Теміржол

Толық мақаласы: Теміржол

Дүниежүзіндегі  теміржолдың жалпы ұзындығы 1 млн  250 мың км-ге жуық. Теміржолдың ұзындығы жөнінен де АҚШ алда келеді. Бірақ жолдардың жиілігі Батыс Еуропада өте жоғары, онда 100 км2 жерге 10 км теміржол тиесілі болады. Жүк айналымындағы теміржол үлесі 15% шамасында.Кейбір елдердегі теміржол мен автомобиль жолдарының ұзындығы, мың км

Құбыр көлігі

Толық мақаласы: Құбыр желісі

Құбыр көлігі соңғы  жылдары мұнай өндірудің артуына  байланысты жедел қарұынмен дамуда. Ұзындығы 4,5—5 мың км болатын мұнай  және газ тасымалдайтын құбырлар Ресей, Канада, АҚШ жерінде орналасқан. Құбыр көлігінің үлесіне жүк айналымының 10%-ы тиесілі. 

Теңіз көлігі

Толық мақаласы: Теңіз көлігі

Теңіз көлігінің  үлесіне елдер арасындағы жүк  тасымалының 80%-ы, дүниежүзілік жалпы  жүк айналымының 60%-ы тиеді. Ірі  теңіз державалары арасындағы өзара  бәсеке салдарынан көптеген ірі кемелер  салық тұрғысынан ұтымды болатын  дамушы елдердің туы астында жүзеді. Сондықтан теңіз жүк тасымалындағы жетекші елдер қатарынан Панама, Либерия, Грекия, Кипрді көруге болады. Ірі сауда кемелерінің үлесі Ұлыбритания, Жапония, Норвегия, АҚШ, Ресей, Қытай елдерінде де жоғары. Теңіз жолының ежелден белгілі ауданы — Атлант мүхиты. Ірі порттары: Роттердам (Нидерланд), Жаңа Орлеан (АЩП), Марсель (Франция), Гамбург (ГФР). Соңғы кезде Азияның жаңа индустриялық елдерінің қарқынды дамуы Тынық және Үнді мұхиттарындағы теңіз жолдарын игеруге мүмкіндік беруде. Бұл аймақтағы халықаралық маңызы бар ірі порттар қатарына Кобе, Нагоя, Иокогама (Жапония) және Сингапур жатады. Теңіз жолдарының түйіскен жері жіңішке бұғаздар мен теңіз каналдары болып табылады. Ла-Манш бұғазы арқылы тәулігіне 500, Зонд бұғазы арқылы 175, Гибралтар бұғазы аркылы 140 кеме өтеді. Сонымен қатар Ормуз, Малакка, Босфор бұғаздарының маңызы зор. Адамзаттың ақыл-ойы мен еңбегінің нәтижесінде пайда болған жасанды бұғаздар — Суэц, Панама және Киль каналдары экономикалық жағынан аса тиімді теңіз кақпасы болып табылады.

Кеме  жүзетін ірі каналдар: 

Каналдың аты:1.Суэц,        2.Панама,    3.  Киль

Тереңдігі, м:        16,2 .               12,5.                       11,3

Ені, м:                   120—318,    150—305       104—214

Ұзындығы, км:   161                  81,6                99 

Орны:   1.Жерорта теңізі — Қызыл теңіз

            2.Атлант мұхиты — Тынық мұхит

            3.Солтүстік теңіз — Балтық теңізі 

Жүк айналымында  мұнай мен мұнай өнімдері алдыңғы  орынды алып, сол сияқты құрғақ жүк  деп аталатын темір кені, көмір, астық, ағаш және т.б. жүктер де көбеюде. Мамандандырылған кемелердің, әсіресе танкерлердің үлесі артуда. 
 

Өзен-көл  көлігі

Өзен-көл көлігі көбінесе жеке елдердің, сондай-ақ халықаралық  жүк тасымалының да бір бөлігін  қамтиды. Еуропада Рейн, Дунай, Эльба, Одер, Америкада Әулие Лаврентий, Парана өзендері мен Ұлы көлдер ірі халықаралық су жолдары болып саналады. Біздің еліміздегі Каспий теңізінің де осындай маңызы бар.

Әуе көлігі

Толық мақаласы: Әуе көлігі 

Әуе көлігі —  көліктің ең жаңа және қарқынды дамып  келе жатқан түрі. Әуе көлігі көбінесе жолаушы тасымалы мен тез бұзылатын (жемістер мен көкеністер) жүктерді тасымалдауда үлкен маңыз алуда. Соңғы жылдары турбовинтті және реактивті ұшақтардың енгізілуі әуе көлігінің тиімділігін арттыруда. Олардың қатарында көбінесе халықаралық әуе тасымалын қамтамасыз ететін "Боинг— 747" (АҚШ), "Ил—86" (Ресей), "Аэробус" (ГФР— Франция — Ұлыбритания), жылдамдығы 2—3 мың км/сағ-қа жететін "Конкорд" (Франдия — Ұлыбритания) ұшақтары бар. 

Әуе көлігі ең күшті  дамыған ел — АҚШ, ол дүниежүзіндегі жолаушылардың 50%-ын тасымалдайды. Дүниежүзіндегі ең ірі әуежайлар: "О' Хара" (Чикаго), Даллас, Лос-Анджелес, Атланта, "Хитроу" (Лондон), "Ханеда" (Токио) және т.б.

Қазақстандағы көлік жүйесі

  Су көлігі.

  Жүк поезі.

Airbus A319 ұшағы 

Су көлігі –  көлік жүйесінің ажырамас бөлігі. Ол мұнай мен мұнай өнімдерін, ағаш және құрылыс материалдарын жаппай тасымалдауға тиімді. Су көлігінің көліктің басқа түрлерімен, ең алдымен, темір жол көлігімен “тоғысатын” өзіндік ерек-шелігі бар, яғни кемелерден вагондарға және керісінше вагондардан кемелерге тиеу мүмкіндігі зор. Бүгінгі таңда су көлігі Қазақстанда өзен және теңіз көліктеріне бөлінеді. Өзен көлігі кеме қатынайтын өзендерге (Жайық, Ертіс, Сырдария, Есіл, Іле, Қаратал өзендеріне, Балқаш көліне); теңіз көлігі Каспий теңізі алабында қызмет көрсетеді. 

Темір жол көлігі – республиканың көлік кешеніндегі  маңызды қатынас құралы, көлік  инфрақұрылымындағы басты буын. Қазақстанның географиялық жағдайы (теңізге тікелей  шығу мүмкіндігінің жоқтығы), оның ұлан-байтақ аумақты алып жатуы, өндірістің шикізаттық құрылымы, өндіргіш күштердің орналасуы, автожол инфрақұрылымының жеткілікті дамымағандығы себепті темір жол көлігінің ел экономикасындағы рөлі айрықша маңызды. Тасымалданатын негізгі өнімдер – көмір, астық, мұнай, кентас, минералдық тыңайтқыш сияқты автомобиль көлігімен тасымалдауға тиімсіз сусымалы және сұйық жүктер.