Өнімнің өзіндік құнын талдау

Өзіндік құнның көрсеткіштерінің маңыздылығымен байланысты ол әртүрллі критерилер бойынша  бірнеше түрге жіктеледі. Өйткені  осы жіктеулердің кейбіреулері кәсіпкерге өзіндік құнды жақсы игеруге  мүмкіндік береді:

а)шығу көзі бойынша шығындар (өндіріс,цех, участок);

б)жұмыс  және қызмет көрсету түрлері бойынша;

c)өнім  өндірісімен байланысты барлық  шығындар жиынтығы екі негізгі  элементтерге бөлінеді:

• материалды шығындар (шикізат, материалдар, жанармай, энергия, қосалқы бөлшектер, құрал-жабдықтың ескіруі және т.б.);
• тірі еңбекті қамтамасыз етуге шығындар (еңбекақы, әлеуметтік   

сақтандыру, демалысқа, ауырған күндерге  төлемдер және т.б. );

               д) шығындарды басқаша топтастыру  оларды мүмкін болатын өнім  өндірісіндегі фирма ұйымдастырылуы, қызметі, яғни калькуляция статьялары  бойынша бөлістірілуі мүмкін:

• материалдар (шикізат, материалдар,сәйкес көліктік дайындау шығындары);
• еңбекақыға тікелей шығындар(өндіріс процесінде жұмысбасты жұмысшылардың еңбекақысы );
• жартылай фабрикаттар және комплекттаушылар;
• құрал-жабдықты ұстауға және жөндеуге шығындар;
• цехтық (өндірістік) шығындар;
• жалпышаруашылық шығындар;

е) дайын  өнім шығындар құнын  аудару  әдісі  бойынша:

• тікелей шығындар;
• жанама  шығындар;

f) қалыптасу  уақыты бойынша:

• ағымдық  шығындар;
• болашақ кезең  шығындары (өндірістің келесі кезеңінде қолдануға арналған ағымдық кезеңдегі өндіру );

Қазақстан       экономикасындағы     барлық     салалары        бойынша 

кәсіпорындардағы  жұмыс пен қызметке қосылатын  өзіндік құнына қосылатын шығындарды бірегей  анықтау  мақсатында  1992  жылдың  30  шілдесінде  Министрлер  Кабинетінің  Нұсқауы негізінде  жүзеге асырылады. Қазақстанда өзіндік  құнның қалыптасуы толықтай жетілмеген, ол өтпелі экономика және соған сәйкес мәселелермен байланысты. 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап кәсіпорындар бухгалтерлік есептің  жаңа басты есептеу жоспарына  көше бастады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ  БӨЛІМ

2. ӨНІМНІҢ  ӨЗІНДІК  ҚҰНЫН   ТАЛДАУ.

2.1 Өзіндік құнды жоспарлау және өнімді өндіру шығындарының классификациясы.

Отандық      тәжірибеде     шығындарды      жоспарлау,    есеп      және

калькуляциялау  мақсатында оларды  келесі түрде  классификацияланады:

• өндіріс түрі бойынша-негізгі және көмекші;
• өнім   түрі    бойынша-жеке     бұйымдар,   біртекті   бұйымдар    тобы,

  тапсырыс,       өзгертулер,       жұмыстар         және    қызмет    көрсету;

• шығындар  түрлері  бойынша-калькуляция  баптары  (өнімнің  өзіндік

             құнын    калькуляциялау    үшін  және  талдау  есебін   ұйымдастыру )

             және     шығын     элементтері    (шығындардың   сметалық    жобасын  

             құрастыру және шығындарының  есебі);

• шығындардың  шығу  орны бойынша-участок, цех, өндіріс, шаруашылық  есептегі  бригада.

Басқару     жүйесінде       шығындардың     қалыптасуын       тәжірибелік 

қолдануда мақсатты түрде  шығындар элементтері  және  калькуляция  баптары бойынша  шығындар  түрлері есепке  алып  шығындар классификациясын  қарастыру  керек.

Калькуляция  баптарының  тізімін  және  олардың  құрамын, бөлу  әдістерін  өнім  түрлері, жұмыс  және  қызмет көрсету  бойынша салалық әдістемелік  нұсқамасының  есептік  жоспарлау  сұрақтары  және  өнімнің  өзіндік  құнының  калькуляциясы  өндірістің  құрылымы  мен  есептік  сипатына  байланысты  анықталады.

Мысал  ретінде  машина  жасау зауытындағы  кеңінен қолданылатын  шығындар  баптарының   калькуляциясын  қарастырайық.

1.Шикізат   және  материалдар.

2.Сатып   алынатын бұйымдар,  жартылай  фабрикаттар  және  кооперативтік   кәсіпорын  қызметтері.

3.Негізгі   өндіріс  жұмысшыларының  еңбекақысы.

4.Қосымша   өндіріс жұмысшыларының  еңбекақысы.

5.Негізгі  және қосымша  өндіріс  жұмысшыларының  еңбекақысынан  әлеуметтік  сақтандыруға  аударымдар.

6.Өндірісті   дайындауға  және  игеруге   шығындар.

7.Құрал-жабдықты  пайдалануға  және  ұстауға   шығындар.

8.Цехтық  шығындар.

9.Жалпы   өндірістік  шығындар.

10.Ақаулардан  жоғалтулар.

11.Өндірістік  емес шығындар.

Алғашқы сегіз  шығын  баптары  цехтық өзіндік құнды  құрайды. Цехтық өзіндік  құн  қосу  жалпы  өндірістік  шығындар  және  ақаулардан  жоғалтулар  өндірістік  өзіндік құнды  құрайды. Нәтижесінде барлық  11  баптар  өзалдына  толық  өнімнің өзіндік  құнын құрайды.

Өнеркәсіптік  кәсіпорындарда  келесідей   өнімнің  өзіндік құнын  калькуляциялаудың  негізгі әдістері  қолданылады:

•  Тікелей  есептік;
•    Нормативтік;
•    Есептік-талдау;
•    Параметрлік.

Ең  қарапайым  және  ең  дәл – тікелей есеп әдісі болып  табылады. Сонымен  қатар  бұл  әдісте өнімнің  бірлігінің  өзіндік  құнын  анықтауда  жалпы  шығын  сомасын  дайын  өнім  көлеміне  бөледі.  Бұл  әдісті қолдану  біртекті  өнімді өндіретін  кәсіпорындарда  ғана  мүмкін болады, осыған  байланысты  бұл  әдіс  шектелген  түрде  қолданады.  Сонымен  бірге  ол  калькуляцияның  жеке баптарында  шығындар  туралы  мәлімет  көрсете  алмайды.

Өнімнің  өзіндік  құнын  калькуляциялауның  нормативтік  әдісі кәсіпорындарда  қолданылады,  белгілі бір  өнім  бірлігінің  өндірісіне  нақты  ресурс  шығындарының  өзгеру  есебі  нақты  дәл  көрсетілген.  Ол  материалдық, еңбектік,  қаржылық  ресурстарды  нормалық  және нормативтік   пайдалануға   негізелген.   Сонымен   қатар   осы    ресурстарды

нормалық  және нормативтік  пайдалану  прогресивті  және  ғылыми  негізделуі  керек.  Олардың  көлемін  жүйелі  түрде  қарастырылуы  қажет.   

Өнімнің  өзіндік  құнын  калькуляциялауның  ең  дәл  және  жетілген  әдісі  есептік-талдау тәсілі.   Сонымен  бірге  әдісте  өндіріс  адайын  жн-жақты  талдау  және онда  мүмкін  болатын  өзгерістерді  талдау  және  өнімнің  өзіндік  құнына  әсер  ететін  факторлар қарастырылады.   Норма және нормативтер  негізінде  жобаланатын  кезеңдегі техника-экономикалық  және  ұйымдық  шарт қалыптасады.

Бір  типті,  бірақ  сапасы  жағынан  әртүрлі  бұйымдарды   калькуляциялау  кезінде параметрлік  әдісі  қолданылады.   Ол  өнімнің  сапалық   сипатына  байланысты  өндіріс  шығындарының  өзгеру  заңдылығын  бекітуге  негізделген.  Осылайша,  бұйымның  өзіндік  құнын   матералдар  мен  құрал-жабдықтардың  бір  килограммдық,  бір  тонналық  құны  негізінде  анықталады.  Берілген  өнімге  тән  басқада  көрсеткіштер  қолданылуы   мүмкін.  Осы  әдіс  бойынша  өнімнің  сапасын  жақсартатын  қосымша  шығындарды  анықтауға  болады.

Қазіргі  нарықтық  экономикаға  өту  жағдайында  көптеген  шағын   және орта  кәсіпорындарда  калькуляция  баптардың  қысқартылған  номенклатурасын  қолданады,  олар  өзіне мыналарды  қосады:

• материалды   шығындар   (шикізат,    материалдар,    жанармай    және

   технологиялық  мақсатта  қолданылатын  энергия);

• еңбекақыға шығындар (тікелей  шығындар );
• басқада  тікелей  шығындар;
• өндірісті  басқару  және  қызмет  ету  шығындары;

Кәсіпорын  алдында  өндіріс  шығындары  туралы  дәл  нақты және  тез  ақпарат  мәселесі тұрады. Көп  жағдайда  кәсіпкер  алдында  белгілі  ұсыным  базасында  шығындар  калькуляциясын  құрастыру  міндеті  тұрады  Сонымен  бірге  шығындар  калькуляциясының  міндеті-бұл  берілген  нормалар  мен  жоспарлардан  ауытқады  анықтауға  мүмкіндік  беретін  индикативтік   сипттағы     ақпараттарда    алу,    осы    ауытқулардың  себесін 

анықтау  және  осы  сияқты  ауытқуларды  азайту  немесе  ысыру шараларын  қабылдау.

Калькуляциямен  салыстырғанда,  топау  әдісі  көбіне қолданылады,  өнімнің  өзіндік  құнын  құрайтын  шығындар (жұмыс,  қызмет көрсету)  олардың  экономикалық  мазмұнына  сәйкес  келесідей  жалпы бірыңғай  элементтер  топтастырылады:

• материалдық шығындар (қайтарымды  қалдықтар құны есебімен);
• еңбекақыға шығындар;
• әлеуметтік  қажеттіліктерге аударымдар;
• негізгі   қорларға  амортизация;
• басқада   шығындар;

«Материалдық  шығындар»  элементінде  өндіріске, өнім  өндіруге  қажетті  шикізат  пен  материалдың,  жабдықтаушы  бұйымдар  және  жартылай  фабрикаттар,  технологиялық  және  өндірісті  қамтамасыздандыратын  жанармай  мен  энергияның  барлық  түрі (ғимаратты  жылумен  қамтамасыз  ету,  көліктік жұмыстар  және  т.б.). Материалдық  ресурс   шығындарынан  қайтарымды  қалдықтар  бағасы  алынып  тасталынады,  оларға  өнім  өндірісі  процсінде  қалыптасқан  шикізат қалдықтары,  материалдар,  жылу  тасымалдаушылар,  тұтынушылық  қасиетін  толықтай  немесе  біртіндеп  жоғалтқан  бастапқы  өнім  және  соның  негізінде  жоғары  шығындармен  қолданылатын  немесе  тіптен тікелей  мақсатта  қолданылмайтын  шығындар  жатады.

«Еңбекақыға  шығындар»  құрамына  кәсіпорынның (фирма) негізгі өндіріс  персоналының  еңбекақысына  кеткен  шығындар,  өндіріс  нәтижелеріне  жұмысшылар  мен  қызметкерлерге  сыйақы,  ынталындырушы  және  компенсациялайтын  төлемдер,  сонымен  қатар   кәсіпорынның (фирма)  штатында  тіркелмеген,  негізгі  қызмете  жұмысбасты  жұмысшылардың  еңбекақысы  кіреді.

«Негізгі  қорлар  амортизациясы»  құрамына  негізгі  өндірістік  қорларды    толықтай     қалпына     келтіруге    жұмсалатын     амортизацияық 

аударымдар  сомасы,  олардың  баланстық  құныны  бойынша  есептеу  және  нормаларды  орнату,  және  олардың  актив  бөлігіндегі  жеделдетілген  амортизацияны   қоспағанда  аударымдар  кіреді.

Жоғарыда  кетірілген  шығын  элементтері  құрамына  кірмеген  басқа  барлық  шығындар,  «басқада  шығындар»  элементтерінде  көрініс  табады.  Олар  салықтар, жинақтар, арнайы  қорлардағы  аударымдар, белгіленген  ставка  бойынша  несиелік  төлемдер,  іс-сапарларға  кеткен  шығындар,  байланыс  қызметіне төлем  және  т.б.

Осылайша,  шығындарды  калькуляция  баптары  бойынша  топтау  шығындардың  шығу  орнын  көрсетеді және барлық   тауарлы  өнім, өім  бірлігін  өткізу  және  өндіріске  шығындар  есебі  және  калькуляциясын  жоспарлауға  қолданылады. Ол  көп  жағдайларда  шығындардың  кешендік  баптарын  қамтиды.

Шығындар  элемінті  бойынша  шығындарды  топтау  экономикалық   элементтерді  олардың  шығу  орны  және  шығындалу  мақсатында   тәуелсіз  өзіне  қосады.   Заң  бойынша  бұлар  тікелей  шығындар.  Нарық  жағдайында  отандық  шаруашылықта  шығындардың  экономикалық  жіктелуі  оңайлатылып  шетел  тәжірибесіне  негізделеді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Өнімнің  өзіндік  құнын   талдау.

Үш  өндірістік  фактор-еңбек  құралы,  еңбек  заты, еңбектің  өзі-өнімнің  өндірісі  және  өзінді  құнды  анықтайды. 

Өзіндік  құнды  азайтуды талдауда  осы  негізгі экономикалық  элементтер  арасындағы  шығындар  арқылы  енгізуге  болады.  Бірақ  тәжірибеде  мұндай  талдауды  енгізу қиын,  себебі  шығын  мен  өзіндік  құнның  калькуляциясының  есебі  экономикалық  элементтер   арқылы  емес, ол элементтер  кешенді  түрде  көрсетілетін  шығындар абында  көрсетіледі (мысалы, жалпы  цехтық  шығындар).

Өнімнің  бірлігіне өзіндік құнды анықтау.

Өзіндік  құнды  есептеуге қажетті  ақпарат  кәсіпорынның  бухгалтер-

лік  құжаттарынан,  жабдықтаушылар  шоттрынан,  еңбекақы  есептерінен,  материадарды  жіберуге  жарналардан, шығындық  ведомостволардар  және  т.б.  алуға болады.

Өнім  бірлігіне  өзіндік құнды  толық  есептеу  алдында  белгілі  уақыт  кезеңіндегі  өнім  өндірісіне  жалпы  шығындарды  білу  қажет.

Жалпы  шығындар  тікелей  және  қосымша  болып  бөлінеді.

Тікелей  шығындарға  өнімге  қосылған  материалдар  құны, жұмысшылар еңбекақысы  және  әлеуметтік  сақтандыруларғааударымдар. Бұл  шығындарды  шығарылған  өнім  немесе  өнім  топтарына  тікелей  қатысты  қылуға  болады.