Өнімнің өзіндік құнын талдау

 

11 сурет. Нарық тепе-теңдігінің «өрмекші тәрізді» моделі (үлгісі)

Нарық бағасының тепе-теңдік бағасымен  сәйкес келмеу динамикасының 3 ахуалы мүмкін:

а) тепе-теңдіктен  ауытқу қысқарады (сурет 11-а)

б) тепе-теңдіктен  ауытқу өсуде (сурет 11-б)

в) нарық  тепе-теңдік нүктесінің айналасында, оған жетпей, құбылып тұр (сурет 11-в)

Сонымен, тепе-теңдік динамикалық моделінің (үлгісінің) талдауы бойынша, нарықта  оның жоқ болатын ахуалдары мүмкін (тепе-теңдік емес). Олар көбінесе пайда  болады:

1.Егер сұраныс пен ұсыныс  қисық сызықтары бірдей еңкіштігінен  қиылыспайды. Бұл жағдайда тұрақты  тепе-теңдікке жетпей:

а) нарық D мен S қисық сызықтар арасында тұрақсыз түрде қалыптасады. (сурет 12-а)

б) нарық  мүлде қалыптаспайды, өйткені не сатушылар, не сатып алушылар оған ешқандай қызығушылық білдірмейді. (сурет 12-б, 12-в)

 

 

 

 

  

                              D                                        S                        S   

                                  S                                        D                D

                                                                    

 

                                                                                                                                                                            

 

 

  a)                       б)                                      в)

 

2.Әр түрлі еңкіштігі (наклон) болса да, сұраныс пен ұсыныс  қисық сызықтарының ортақ нүктелері  жоқ:

а) қандай баға болса да, ұсыныс сұраныстан асып түседі (сурет 13-а)

б) кез  келген (оң) көлемде ұсыныс бағасы сұраныс  бағасынан жоғары – мұндай жағдайда сұраныс қисық сызығы төмен болса  да, нарық пайда болуы мүмкін (сурет 13-б) – мысалы сән-салтанат, әдемілік заттар нарығы.

 

           

                D                  S                                             S                                                                           

 

 

 

 

                                                                                    D    

 

 а)                                                          б) 

 

13 сурет. Сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының ортақ нүктелері жоқ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4 Бағалардың мемлекеттік реттеуі

Нарық тепе-теңдігі  тұтынушыға да, өндірушіге де пайдалы (олжалы). Микроэкономикада мұндай пайдалар тұтынушылар мен өндірушілердің артықтары деп аталады. Тұтынушы мен өндіруші артықтарының сомасы қоғамдық пайданы құрайды. Тұтынушының артығы – нақты тұтынушының тауарға сұраныс бағасы мен тауар үшін төлеген баға арасындағы айырма. Мысалда түсіндіріп көрейік. 14-ші суретте белгіленген тауарға нарық тепе-теңдігінің моделі (үлгісі) көрсетілген, тепе-теңдік бағасы – 100 доллар, ал сұраныстың тепе-теңдік мөлшері – тауардың 5 данасы. 180 доллар тұратын тауарға сұраныс 1 құрайды (график бойынша), яғни бір тұтынушы осы тауарды 180 долларға алуға дайын, бірақ, іс жүзінде ол тауарды тепе-теңдік бағамен (100$) сатып алады. 180$ – сұраныс сомасы, ал сұраныс бағасы мен тепе-теңдік баға араларындағы айырым тұтынушының артығын (немесе оның ұтымын) құрайды.

Осы тәсілмен басқа тұтынушылардың артықтары  анықталады, ал сомалық артық (180 – 100) + (160 – 100) + (140 – 100) + (120 – 100) = 200 құрайды. Артық шамасы АР_Е Е үшбұрыш көлемімен бірдей, (дәл келеді).

        200 A                                                                 S

        180

        160

        140

        120

        100 P_E                      E

 

                                                             D

    1    2    3    4    5

 

14 сурет. Тұтынушы артығы

Өндірушінің сомалық артығы – оның тауар үшін алынған нарық бағасы мен ұсыныс бағалары, яғни тауар сатуға дайын  бағалар араларындағы айырма. Оны  сәйкес мысалмен көрсетуге болады. (15 сурет); өндірушінің сомалық артығы құрайды (100 – 20 + (100 – 40) + (100 – 60) + (100 – 80) = 200. Графикте өндіруші артықтарының шамасы ВР_ЕЕ үшбұрыштың көлемімен белгіленеді.

 

         

 

                  P_E                                 E

                                                              

        100                                

          80

          60

          40                                                              D

          20

            B    1     2     3     4     5

15 сурет. Өндірушінің артығы

Тұтынушы  мен өндіруші артықтарының талдауы  парето – нәтижелілік түсінігіне келтіреді. Жоғарыда қаралған модель (үлгі) көрсеткендей, нарық тепе-теңдігі  механизмнің арқасында тұтынушылар  төмен баға бойынша тауардың шамалағаннан көбіректеу даналарын сатып алады, сол уақытта өндірушілер алдында  келісілгеннен тауардың көбірек  даналарын жоғарылау баға бойынша  сатады. Мұндай жағдай экономикада  парето – нәтижелілік деп аталады (итальяндық экономист В. Паретоның  атымен). Нарық баға белгілеуіне  ықпал келесі түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін:

1) баға  белгілеу бағалардың үстіңгі  немесе төменгі шегін немесе  бағалар «коридорын» орнату. Тепе-теңді  бағалардан төмен қылып кесімді  бағаны орнату тұтынушылардың  табысы аз топтарын қолдау  немесе инфляциямен күрес мақсатында  жасалады. Бұл шараның нәтижесінде  тепе-теңдік баға мен мемлекет  белгілеген баға арасындағы айырма  шамасына тұтынушы артығы өседі.  Бірақ оның жағымсыз салдары  болуы мүмкін, олардың ең бастысы  – тауар тапшылығының пайда  болуы. Тепе-теңдік бағалардан  жоғары баға белгілеу өндірушілерді  қолдау немесе ерекше маңызы  бар тауарлардың өндіруін ынталандыру  шарасы болып табылады. Өндірушіде  шыққан артықты мемлекет сатып  алады.

2) сұраныс  пен ұсынысқа ықпал ету жолымен  нарықты реттеу тура немесе  жанама шаралар арқылы жасалады. Жанама шараларға жәрдемақылар, дотациялар (кәсіпорындарға берілетін жәрдемақылар), салықтар жатады. Сұранысты жанама шараларымен реттеу графикте сұраныс қисық сызығының сұраныстың өсуінде жоғары оңға немесе азаюында төмен солға жылжумен көрсетіледі. Сұранысты тура шаралармен (шектеу лимиттері, айыппұл санкциялары (шаралары) және т.б.) реттеу сұраныс қисығы пішінін өзгертеді, ол тік болып кетеді де (икемді сұраныс), бағаның құбылуына әкеледі. Ұсынысты реттеу үшін қолданатын жанама шаралар ұсыныс қисық сызығының жылжыуына себеп болады (сұраныс қисық сызығының жылжуына сәйкес). Ұсыныс реттеуінің тура шаралары нәтижесінде ұсыныс қисық сызығының сынық түрі көрінеді. Мысал ретінде импортқа квота (норма) енгізілуі қаралады: квота алдындағы ұсыныс қисық сызықтың еңкіштігі оңды жағымды (ұсыныс өседі), ал квота енгізгеннен кейін қисық сызық тік болып кетеді (ұсыныс бағасы икемді емес).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.5 Өнімнің  өзіндік  құнының  қалыптасуы  және мәні.

  Материалдық  құндылықтар  өндірісі, тауар саудасы, сонымен  қатар  қызмет  көрсету  адамдық,  мтериалдық,  ақшалай  ресурс  шығындарын  қажет  етеді. Бұл  қолданылған  ресурстар  соңында  әртүрлі  нысанда және  көлемде  өзіндік  құнға  негізделеді.

Аталған  шығындар,  өнім  және  қызмет  көрсетуге  аударылған,  өзіндік  құнға  қосылғандар  оларды  өткізу  бағасында  өткеріледі. Осылайша, өзіндік  құн-кәсіпорында өткізу  мақсатында  өндірілген өнім мен  қызмет көрсетулерге  кеткен  шығындардың  ақшалай  түрдегі  сомасын көрсетеді.

Өзіндік  құн-өнім  өндіруге  жұмсалған  барлық шығын.  Өндірілген өнімнің  өзіндік  құнына  барлық  жұмсалған  шығындар: шикізат, материал,

электр энергиясы,  амортизациялық  жарна,  еңбекақы т.б. кіреді.  Өзіндік  құн  сол  кәсіпорын  шығынының  жиынтық  көрсеткіші,  ол  әрбір  өнімге  жұмсалған  жалпы  шығын  сомасын  өнім  көлеміне  бөлу  арқылы  анықталады.

Сонымен, кәсіпорын  қызметінің  негізгі  көрсеткіштерінің  бірі  болып  өнімнің  өзіндік  құн  болып  саналады, ол өндірістегі  өнім өткізілуінің  ақшалай  нысандағы  шығындар  жиынтығын  құрайды және  барлық  өндіріс  тиімділігін  анықтайды.

Өзіндік  құнның  экономикалық  міндеті-жұмсалған  шығындардың  орнын  толтыру  және  соның   негізінде  өндірістің  барлық  элементтерін  қайта  өндіру: өндірістік  қорлар  және  жұмыс  күші. Осы  жерде  кәсіпорынның   өзіндік  құнның   негзгі  элементі  болып  амортизация, яғни  шығындалған  материалдық  ресурстар  құны, еңбекақы-ол  шығындардың  бөлімдері  болып  табылады.  Сонымен  қатар  кәсіпорын  да  басқа  да шығындарды  жүзеге  асырады: өз  жұмысшыларына сыйақылар  төлейді, банк  несиелеріне  пайыз  төлейді, әлеуметтік  объектілерді  ұстайды,  бюджеттік  емес  қорларға  аудрымдар  жүргізеді-бұл шығыстар  кәсіпорынның  қосымша  шығыстарын  құрайды.

Өнекәсіптің дамуының бөлек  кезеңдерінде бұл  шығындардың  орнын  толтыру көздері  өзгеріп  отырады. Олар  өнімнің  өзіндік құнына қосылса немесе  кәсіпорын қолында қалатын табыс  есебінен  іске асырылады немесе бюджет есебінен өткеріліп отырған. Осылайша,  өнімнің  өзіндік құнына қосылатын шығындар құрамына әрдайым  өзгеріп  отырады. Бұл  өзгерістердің  басты мақсаты-қазіргі кезеңдегі  орныққан  өндірістік қатынастардың  дамуын  қамтамасыз  ету, оларды  толтыру  көздері бойынша шығындарды шектеу-өнімнің  өзіндік құны  немесе  пайда.

Шығындар  жиынтығы  пайда  көлемін  анықтайды, олардың  көбейуі  2 түрлі факторға  байланысты болады: бағаның өсуі және  өнімнің  өзіндік құнының  төмендеуі. Соңғысы тиімдірек  болып табылады.

Өнімнің  өзіндік  құны –синтетикалық, кәсіпорын  қызметінің  барлық

жағын бірлікте және өзарабайланыста сипаттайтын  жалпылама көрсеткіш болып табылады.  Ол  кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің  сапалы көрсеткіші. Оның  деңгейі мен динамикасы бойынша  өндірістің басқару, жоспарлау, еңбек  пен еңбекақының ұйымдастырылуы, техника мен технология деңгейін анықтауға болады. Өзіндік  құнның  мағынасы  сонымен  қатар  оның  атқаратын  қызметтерімен де анықталады:

1) Өзіндік   құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 5/4 бөлігі шоғырланады. Сондықтан  да өнімнің өзіндік  құны  арқылы өндіріс құралдарының  жұмсалуы қамтамасыз етіледі.

2) Өзіндік  құн көтерме бағаны қалыптастыру  базасы болып табылады, оның есептемей  бағақалыптастыру  мүмкін  болмайды.  

3) Өзіндік  құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың  рентабельділігі , яғни олардың  өндіру мақсаттылығы  есептелінеді.

Өнімнің  өзіндік  құнын құрайтын шығындар  2  түрлі  негізгі белгілер  бойынша  жіктеледі:

1. Шығындардың  алғашқы  элементтері  бойынша.
2. Пайда болу және  бағытталу  сипаттамасы  бойынша.              

Шығындарды  экономикалық элементтері  бойынша  жіктеу өндірі шығындары сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл жіктеу негізі  шығындардың әрбір элементінің  экономикалық сипаты  бойынша  біртекті  шығындарда  біріктіріледі, олар  жиынтық  өнімнің  өзіндік  құнын  құрайды. Сонымен қатар шығындардың  келесідей элементтері ерекшеленеді: еңбекке төлем шығындары; әлеуметтік сақтандыруларға аударымдар; Мемлекеттік  қорларға жұмысбастылықтың қатысуымен аударымдар; амортизация; Басқа шығындар.

Қарастырылып  отырған шығындар тобы заттай және тірі еңбек шығындары қатынасын  бекітуге, өнім өндірісіне барлық шығындар бағасын анықтауға мүмкіндік  береді. Шығындардың бұл тобы айналым  құралдарын жоспарлауға, материалды шығындар сомасын анықтауға пайдалынылады, ол өз кезегінде таза өнімді есептеуді  қажет етеді.

Шығындарды  калькуляциялық баптар бойынша жіктеу оларды өз алдына  өндірістік  бағдары  бойынша  топтау, яғни  өндіріс  процесінде  пайда болу орны және өнімді өткізуді  көрсетеді.

Шығындарды  калькуляциялық баптар бойынша жіктеудің  негізі ол тікелей шығындарды өз алдына тәуелсіз бірыңғай экономикалық элементтері 

шығындар  бабы түрінде ерекшеленсе, ал  қосымша  шығындар   кешенді  шығындар бабында  көрсетілген: шикізат және материалдар; жартылай фабрикаттар және технологиялық  мақсаттағы көмекші материалдар;  өндіріс жұмысшыларына негізгі  және  қосымша  еңбекақы; технологиялық  мақсаттағы жанармай және энергия; әлуметтік  сақтандыруларға аударым; цехтық шығындар; Жалпышаруашылық шығындар; Коммерциялық шығындар; жалпыөндірістік шығындар.

Шығындарды  калькуляциялық  жіктеу мағынасы-оның негізінде әртүрлі өнім түрлері  бірлігінің  өзіндік  құнын есептеуді  білдіреді. Ол өндірістің  әр түрлі  учаскелерінде  өзіндік  құнды  төмендету резервтерін іздестіруге  мүмкіндік береді. Калькуляция-өнімнің, жұмыстың  өзіндік  құнын  шығындардың  түр-түрі бойынша есептеу. Шығынның  түр-түрі бойынша өндірілген  өнімнің  бір өлшеміне  немесе орындалған жұмыстың әр түрлі көлеміне жұмсалған қаржының мөлшерін анықтау.