Кәсіпорын қызметінің жоспарлануы. Қордың деңгейін жоспарлау және бақылау

 

Өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.

Материалдар	Саны	Бағасы	Сомасы	Қорытындысы
М 11
М 12
Материалдың қорытындысы
Дайын өнім
А
Ә
Дайын бұйым жиыны
Қор жиынтығы

 

 

Тоғызыншы қадам – өткізілген өнімдердің өзіндік құн бюджеті.

Өткізілген өнімдердің бюджетін жасау негізінде мынадай есептеу  формуласы жатады.

Өткізілген өнімдердің өзіндік  құны =  кезең басындағы дайын  өнімдерің қоры + жоспарланған кезеңде  өндірілген өнімдердің өзіндік құны – кезең соңындағы дайын өнімдердің қоры.

 

Өткізілген өнімдердің өзіндік  құндарының бюджеті.

Жоспарлы кезең басындағы  дайын өнімдердің қалдығы
Пайдаланылған материалдар
Негізгі өндіріс персоналының еңбек шығыны
Жоспарлы өндірістік жанама шығындар
Жоспарлы кезең өндірістік шығын қорытындысы
Өткізуге жарамды өнімдердің өндірудің қалдығын азайту
Жоспарлы жылда өткізілген өнімдердің өзіндік құны

 

10 – қадам. Коммерциялық  және әкімшілік шығындарының  бюджеті.

Коммерциялық шығын бюджеті  алдағы бюджеттік кезеңде өнімді өткізуге байланысты шығынды көрсетеді.

 

Коммерциялық және әкімшілік  шығындарының бюджеті.

Жарнама
Өткізу шығындары
Комиссиялық шығындар
Маркетингтік шығындардың  қорытындысы
Офис жалақысы
Басшылардың жалақысы
Офисті жалдау
Басқадай шығындар
Әкімшілік шығындардың қорытындысы
Коммерциялық жалпы шаруашылық шығындарының қорытындысы

Әкімшілік шығын бюджеті  алдағы бюджеттік кезеңде тұтас  кәсіпорын бойынша инфрақұрылымды қамтамасыз етуге шығынды көрсетеді.

Коммерциялық шығын бюджеті  алдағы кезеңде өнім өткізумен байланысты шығынның ретімен жасалған жоспарын білдіреді. Коммерциялық шығын бюджетін әзірлеуде және орындауды сату бөлімі жүзеге асырады.

 

11 – қадам. Бюджет  - кірістер мен шығыстар туралы жоспарлы есеп беру.

Кірістер мен шығыстар бюджеті тұтастай кәсіпорынның және алдағы бюджеттік кезеңге алынатын қаржылық нәтижеге жоспарланған оның құрылымы мен шамасын көрсетеді.

 

Табыс пен шығыстардың  есебі.

Сатулар		Сомасы
	Өткізілген өнімдердің өзіндік  құны
Жалпы маржа (пайда)
	Маркетингтік және әкімшілік  шығындарын азайту
Негізгі қызметтен түсетін  пайда

 

 

Кәсіпорын пайдасы бойынша бюджеттік міндеттің  орындалуын факторлық талдау.

Бюджет функциясы бақылау  құралы ретінде жоспарлы көрсеткіштерді нақтымен салыстыру барысында жүзеге асады. Кәсіпорын қызметінің көрсеткіштерін талдау мен түзілу мақсаттарына қарай  бюджеттер тұрақты және икемді деп  бөлінеді.

Тұрақты бюджет -  бұл ұйымның іскер белсенділігінің нақты деңгейіне есептелген, яғни өткізудің бір деңгейіне негізделген жоспар.

Икемді жоспар – бұл іскер белсенділіктің белгілі бір диапазоны үшін жасалатын динамикалық жоспар және өткізу деңгейінің өзгеруіне байланысты шығындардың өзгерісін ескереді.

Тұрақты бюджет – табыс пен шығын өзгерудің тек бір деңгейімен жоспарланады. Бас бюджетке кіретін барлық бюджет тұрақты болып саналады, өйткені кәсіпорынның кірісі мен шығысы өткізудің нақты жоспарланған деңгейінен бас бюджеттің құрамдық бөлігінде болжанады. Тұрақты бюджет болжалды өндіру мен өткізудің белгілі бір деңгейіне есептелген бюджет.

Тұрақты бюджетті нақты қол  жеткен нәтижелермен салыстыруда ұйым қызметінің нақты деңгейі ескеріледі, яғни барлық нақты нәтижелер болжауларымен  салыстырылады. Жоспардан ауытқуларды  талдаудың бұл деңгейі нөлдік деп саналады. Тұрақты бюджет негізінде қызметтердің есеп беруін қарастырайық.

 

2004  жылдың тұрақты  бюджет негізінде кәсіпорынның  қызметі туралы есеп беру.

№	Көрсеткіштер	Нақты	Бас бюджет	Бас бюджеттен ауытқу	Жайлы (ж) жайлы емес (е)
	Өткізу, данамен	14 000	18 000	4 000	Е
	Өткізуден түскен түсім, мың  теңгемен	434 000	558 000	124 000	Е
	Өзгермелі шығын, мың теңгемен. Оның ішінде	293 000	418 000	124 600	Ж
	Материалдың тікелей шығыны	140 000	180 000	40 000	Ж
	Негізгі жұмысшылардың еңбекақысы	112 000	164 000	52 000	Ж
	Қосалқы жұмысшылардың еңбекақысы	22 400	28 800	6 400	Ж
	Көлік шығындары	8 400	10 800	2 400	Ж
	Басқа да өзгермелі шығындар	10 600	34 400	23 800	Ж
	Тұрақты шығын, мың теңгемен. Оның ішінде:	140 600	14 000	600	Е
	Цех бастықтары мен мастерлердің еңбекақылары	29 400	28 800	600	Е
	Үй ғимаратты жалдау	10 000	10 000	-	-
	Амортизация	30 000	30 000	-	-
	Басқа өнд тұрақты шығындар	5 200	5 200	-	-
	Тұрақты әкімшілік шығындар	66 000	66 000	-	-

 

Икемді бюджет  -  өндіріс  көлемінің өзгеруіне байланысты шығындардың өзгеруі мен өндіріс  көлемінің әр түрлі деңгейін ескереді. Ол жоспарлы көрсеткіштермен қол  жеткен нәтижелерді салыстырудың динамикалық  негізін білдіреді.

Егер тұрақты бюджетте шығындар жоспраланса, онда икемді де олар есептеледі.

Икемді бюджетті жасаудың негізінде шығындар өзгермелі және тұрақты болып бөлінеді.

Икемді бюджет ұйым мен  оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметтерін  талдау мен бақылауға үлкен мүмкіндік  тудырады, өндіру ауқымының өзгеруіне  қарай жоспарланған шығын деңгейінің өзгерісін ескеруге мүмкіндік береді. Осы мақсатта, нақты өнім шығарылымын  ескеріп өзгермелі шығынға түзету жасайды. Тұрақты шығын өзгеріссіз қалады, өйткені өндіру мен өткізудің  көлеміне тәуелді болмайды.

Өзгермелі шығынға өнім бірлігінің мөлшері анықталады. Кестеден белгілі  болғандай, материалдардың тікелей  шығыны: 180 000 : 18 000 = 10 000 теңгені құрайды.

Оны өткізудің нақты қол  жеткен көлеміне көбейтеміз:

10 000 * 1 400 = 140 000 теңге. Одан әрі есептеу барлық өзгермелі шығындар бойынша жүргізіледі.

Кәсіпорын өз стандарттары бойынша өндірістік ресурстардың шығын  мөлшерін дербес анықтайды. Алынған  түсім нақты қол жеткен деңгейге түзетіледі.

Өткізудің болжанған бағасы мынаған тең болады: 558 000 : 18 000 = 31 000 теңге.

Нақты өткізілген өнім бірлігі 14 000 теңге.

Осыған орай, икемді бюджет бойынша өткізу көлемі 31 000 * 14 000 = 434 000 теңге.

Сату көлемін кеміту есебінен түсім 124 000 теңгеге кеміді.

 

 

Кәсіпорын қызметінің жоспарлануы.

Жоспарлау -  бұл тек бір жағдайды ғана емес, барлық кәсіпорынның қызметін тұтастай қамтитын шешім қабылдау процесінің ерекше тұрпаты. Ол ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болуы мүмкін. Алдағы кезеңге құрылған жоспар төрт бес жылдың ішінде, тіпті одан да ұзақ кезеңдегі келешектегі оқиғалардың дамуына қатысты әкімшіліктің ұйғарымдарын жинақтайды.

Ұзақ мерзімді жоспарлаудың міндеті  - бүгінгі таңда немесе жақын арада арнайы шараларды  қабылдауды талап ететін қажеттіліктер  мен сұрау салуларды қарастырады. Кәсіпорын ұзақ жылдардың ішінде қандай да бір оқиғаның дамуына аяқ  астынан ұрылып қалмауы керек. Кәсіпорын  басшылығы болашаққа қам жасауы керек, өйткені кәсіпорынның негізгі  өнім түрі, айталық он жылдың ішінде жеткілікті дәрежеде пайда әкеледі  деп кесіп айту қиын. Жоспарлау  процессінде мына сауалдарға жауаптар әзір болуы керек. Кәсіпорын неге ұмтылады? Алдына қойған міндеттерін  қашан және қалай шешеді? Егер басшылық бұл мәселелерде бір келісімге  келетін болса, онда ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жоспардан тұратын  қолданысқа енгізетін бағдарламаны әзірлеуге кірісуі қажет. Қысқа  мерзімді жоспар рет ретімен жасалатын, жылдық бюджетті білдіреді.

Жоспарлау мен бақылау  кәсіпорынды басқарудың аса қажетті  шарты болып табылады. Бұл процесс  кәсіпорынның белгіленген жоспарға сай мақсатқа қол жеткізуін білдіреді. Жоспарлау процесі бақылау процесімен ажырағысыз байланыста болады. Жоспарлау  мен бақылаудың негіздерінде көбінесе бухгалтерлік есеп жүйесі мен статистикалық есеп беруде жиналатын қаржылық және өндірістік ақпараттардың өткен шақтағы талдауы жатады.

Бақылау мен реттеу  - ауытқуларды анықтау мен алшықтарды түзету мақсаттарында жоспарлы көрсеткіштер мен нақты нәтижені салыстыруды білдіреді. Бұл келтірілген нақты нәтижелердің жоспарлануына сәйкес бағытталған немесе одан әрі жүзеге асыруға жарамайтыны анықталса, жоспарды қайтадан қарастыратын әрекет түрінде де көрінуі мүмкін. Бақылау және реттеу процесі ұзақ мерзімді жоспардан жүзеге асатынын немесе аспайтынын бағалауға мүмкіндік береді. Күрделі проблемаларды шешеді, келешекте зиянды болдырмау үшін мақсаттар мен міндеттемелерді өзгерту шараларын қабылдайды. Егер алдыға қойған мақсатқа қол жетпейтіні анықталатын болса, онда бақылау мен реттеу процессінде алынған мәліметтерді компанияның мақсаттары мен ұзақ мерзімді жоспарын қайтадан қарастыруда қолданады.

Өндіріс процессін басқару  бірнеше қызметті қамтиды, олардың  іщінде жоспарлау, болжау, ұйымдастыру, реттеу, есептеу, бақылау, талдау және ынталандыру бар.

Жоспарлау  - басқару қызметінің маңызды бір саласы ретінде қарастырылады. Әрі басқарушылық бақылау процесінің бір бөлігі болып табылатын жоспарлау  бойынша, негізгі екі қызмет түрін  бөліп қарастырады. Оның біріншісі  бағдарламаны әзірлеу, қызметтің негізгі бағыты бойынша шешім қабылдау процесі, ол қабылданған стратегияны жүзеге асыру үшін орта мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарларды әзірлеуді білдіреді. Екіншісі бюджетті әзірлеу, тұтас кезеңдерге, әдетте бір жылға созылатын барлық ұйымдардың, оның жекелеген бөлімшелерінің қызметін жоспарлау процесі.

Жоспарлау – бұл тек  бір жағдайды ғана емес, барлық кәсіпорынның қызметін тұтастай қамтитын шешім қабылдау процесінің ерекше тұрпаты.

Жоспарлау қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) болады. Келешек  кезеңге жоспар үш бес жылдарға құрылады.

Жоспарлау кәсіпорынға белгілі  бір кезеңде қол жеткізуге  міндетті немесе мүдделі сандық және сапалы көрсеткіштер түріндегі қызметтің  алдына мақсат қоюын ұйғарады.

Жоспарлау кезеңдеріне қарай,

• Оперативті жоспарлау.

Бір жылға дейінгі кезеңге  жасалады.

• Тактикалық жоспарлау.

Бір жылдан үш жылға дейін  кезеңді қамтиды.

• Стратегиялық жоспарлау.

Үш жылдан аса көп кезеңге  арналған.

 

Кәсіпорынға жоспарлау жүйесін  енгізу мына міндеттерді шешуге тиісті;

• Кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалануды арттыру;
• Тұтас кәсіпорын мен оның жекелеген бөлімшелерінің мүдделерін ұштастыру және қызметтерді үйлестіруді қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің әр түрлі нұсқаларына болжам жасау, талдау, бағалау және қабылданатын басқарушылық шешімнің негізділігін арттыру;
• Қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету және кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту.

 

 

Жоспар былайша жіктелуі мүмкін:

• Оперативті жоспар  - ұйымның өз мақсатына қол жеткізумен тікелей байланысты тактикалық жоспар. Оған мысал ретінде, жылдық немесе тоқсандық бюджеттер түрінде қалыптасатын қысқа мерзімді өндіріс жоспарын айтуға болады.
• Әкімшілік жоспары  -  ұйымдық құрылымды дамытудың және қолдаудың тактикалық жоспары. Оның мақсаты, орындаудың қалаулы деңгейіне жететін ұйым құру. Ол жыл сайын қарастырылатын, орта мерзімді жоспарлар болып табылады.
• Стратегиялық жоспар -  бизнестің негізгі даму жоспары және ұйымдардың ұзақ мерзімді құрылымдық жоспары. Кәсіпорын стратегиясы жүйелі түрде қаралмайды, тек қажет болған жағдайда ғана қарастырылады.

Стратегиялық жоспарлау  арқылы бизнесс саласындағы қызметті қалай кеңейту туралы шешім қабылданады, бизнестің жаңа саласын қалыптастырады. Тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру процессін ынталандырады, нарықтық сұранысты қанағаттандыру үшін кәсіпорын қандай шарттарды орындауы керектігін, қандай нарықта әрекет етуді, бизнесті қандай серіктестікпен жүргізуді анықтайды. Стратегиялық жоспарлаудың нәтижесінде кәсіпорын алдағы кезеңнің мақсаттарын айқындап, оларға қол жеткізетін құралды жасайды.

 

Жоспарлау – ресурстарды пайдалану және табыс табу үшін болашақта орындалуы қажет әрекеттерді анықтау процессін білдіретін басқарудың аса маңызды бір функциясы. Бүгінгі таңда кәсіпорын қызметін жоспарлау мыналарға байланысты күрделі мәселе күйінде қалып отыр:

• Жоспар және қаражат бұрыңғыдай «жоғарыдан» түспейді, кәсіпорын нарық жағдайына өздігінен бағдарлануы керек;
• Жоспарлау процесі уақытты созатындықтан ол оперативті басқарушылық шешім қабылдауға жарамсыз болады;
• Көптеген кәсіпорындарда нарық конъюктурасы туралы, ағымдағы ресурстарға қажеттілікпен оны қаржыландыратын көздер туралы шындыққа жанасымды және уақтылы ақпараттар жоқ;
• Жоспарлау барысында баға белгілеудің шығын механизмі тән, бағалар нарықтық жағдайларды ескермей, толық өзіндік құндар мен пайдалылық нормативімен қалыптасады;
• Экономикалық жоспарлау жоспарлы құжаттарды дәстүрлі жолмен әзірлейтіндіктен олардың көбісі кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдауда жарамсыз.