Қазақстандық құнды қағаздар нарығының қалыптасуы

     Қазақстан қор биржасы құрлысын өзгерту  керек. Оның жұмысы  нарыққа қанша  бағалы қағаздың массасы түсетіндігіне  тәуелді. Биржа – ол екінші деңгейлі нарық. Сол нарықта бағалы қағаздарды сату мен сатып алу процесстері  жүреді.

     Әлем  тәжірибесі көрсеткендей қор биржалары  негізінде, ескі бағалы қағазды өңдеуге  маманданған, негізінде акциялар, бірақ  сонымен қатар белгілі бір  мөлшерде  жекеменшік және мемлекеттік  облигациялар өңделеді. Сонымен қатар (негізінде континетталды Еуропада) эмиссия-акция сатылады. Бірақ ол бәрінен бұрын бағалы қағаздың үлкен  көлеміне байланысты болады. Бағалы қағаздар нарығының дамуының маңызды бір  жағы оны дұрыс икемді және нәтижелі заң арқылы реттеу арқылы ұйымдастыру. Сонда бағалы қағаздар нарығы әділетті ереже бойынша жүретін еді. Себебі Қазақстанның  бағалы қағаздар туралы тұңғыш заңы болып, Қазақ ССР-нің  «Қазақ ССР-нде қор биржасы және бағалы қағаздар айналысы» туралы  1991 жылдың 11 шілдеден бастап. Ол заң  не бары 14 тараудан тұрды. Ол сол жылдың 1 қазанынан күшіне енді. Бірақ батыс  елдерде сияқты  өз уақытында  бағалы қағаздар және биржалар деген  заң болған жоқ. Ондай заң АҚШ-та 1933 жылы қабылданды. Ол қазіргі уақытқа  дейін жұмыс істейді. Ал Жапонияда  бұндай заң соғыстан кейін қабылданды.

       Заңға түзету енгізу мақсаты  - инвесторларды алаяқтықтан қорғау  үшін. 1994 жылы 20 наурызында  Қазақстан  Республикасының президентінің  «Бағалы қағаздар нарығын реформалау»  туралы №1613 жарлық шықты. Сол  жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар  туралы Қазақстан Республикасының   Ұлттық комиссиясы құрылды. Оның  құрамына председатель және оның 4 көмекшісі кірді. Олар өзінің  негізгі жұмысымен бірге қосымша  жұмысты атқарды. Сонымен қатар  бұл жарлықта Қазақстан Республикасының  Ұлттық комиссиясына сәйкес бағалы қағаздар депозитариясы құрылды. Сонымен қатар 1991 жылдың 11 шілдеде шыққан жарылық күшін жоғалтқан деп табылсын деген жарылық шықты. 
 

     

2. Бағалы  қағаздар нарығының  қазіргі кездегі  жағдайын талдау

 

     Қазақстанда қор нарығының құрлымының дамуы  өзімен бірге, әр түрлі проблемаларды  туғызды. Бұл проблемаларды өту  міндетті түрде болып табылады. Ол бағалы қағаздар нарығының дамуына  оң әсер етеді. Ұлттық бағалы қағаздар нарығының  негізгі проблемаларын  бөліп көрсетуге болады.

1. Негативті ішкі факторларды жеңіп өту КСРО-ның құлағаннан кейінгі кезеңде. Әлеуметтік және саясаттық  тұрақсыздықты қамтамасыз ету;
2. Бағалы қағаздар нарығының басты функциясын іске асыру. Қазақстандағы үлкен акция  пакеттерін және бос қаржы рессурстарын  өндіру процесстерін жандандыру;
3. Жаңадан заң қабылдау және оның орындалуын қатаң бақылау;

     Бағалы  қағаздар нарығының бастапқы этапында  жалпы даму бағытын көрсету:

• Капиталды орталықтандыру және концентрациялау;
• Нарықты глобализациялау және интернационализациялау;
• Ұйымдастыру деңгейін көтеру және мемлекеттік  бақылауды күшейту;
• Бағалы қағаздар нарығын компьютерлеу;
• Нарық механизімін жаңарту;
• Секьюритизациялау;
• Басқа нарық капиталдарымен өзара қатынасын  қамтамассыз ету;

     Бағалы  қағаздар нарығының сенімділігіне, ұйымдасқанына және мемлекеттік  бақылауына алу. Ол өз жағынан инвесторларды  көп тартады. Бағалы қағаздар нарығының  масштабы және маңызы едәуір. Егер бағалы қағаздар нарығы ыдыраса - ол экономикалық прогрессті құртады. Мемлекет бағалы қағаздар нарығына сенімділігін қайтару керек. Себебі, халық өз қаражатын бағалы қағазға салғанда, өз  капиталын  мемлекеттің немесе алаяқтың іс-әрекетінен жоғалтпайтындығына сену керек. Сондықтан  қор биржасы  дұрыс ұйымдасқан және  мемлекеттің қатаң бақылауында  болу керек. Әсіресе оның басты қатысушысы  – мемлекет.

     Бағалы  қағаздар нарығының компьютерезациялау - бұл ғылыми  техникалық революция  нәтижесі. Бағалы қағаздар нарығының  компьютеризациялаусыз болса, онда қазіргі бағалы қағаздар нарығы қазіргідей формасы және өлшемі болмас еді. Компьютеризациялау  қызмет көрсету нарығын дамытты. Компьютеризациялау қазіргі кезде  бағалы қағаздар нарығының фундаменті болып табылады.

     Бағалы  қағаздар нарығында жаңа енгізулер:

• Берілген нарықтың жаңа құралдары;
• Бағалы қағазды саудалауда жаңа жүйелер;
• Нарықтың жаңа инфрақұрылым;

     Бағалы  қағаздар нарығының жаңа құралдары  болып, бәрінен бұрын туынды бағалы қағаздардың алуан түрлігі және жаңа бағалы қағаздарды шығару, сонымен  қатар олардың түрлері.

       Сауданың жаңа жүйесі - ол сауда  жүйесі. Олар компьютерді және  қазіргі байланыс құралдарына  негізделген. Олар сауданы толығымен  автоматты түрде жүргізуге мүмкіндік  береді. \№2, 95 бет\

       Нарықтың жаңа инфрақұрылымы  - бұл қазіргі кездегі  жүйе, клиринг және есептесу жүйесі, бағалы қағаздар нарығының депозитарды  қызмет көрсетуі.

       Секьюритизация - бұл ақшаның дәстүрлі  түрінің бағалы қағаз түріне  өтуі және бағалы қағаздың  бір түрінен екінші түрге өтуі. Олар инвесторларға кең көлемде  қолайлы.

       Бағалы қағаздар нарығының дамуы  басқа капитал нарықтарына негативті  әсер етпейді. Олар бір-бірімен  байланысты. Бір жағынан бағалы  қағаздар нарығы капиталды тартады,  ал екінші жағынан бағалы қағаздар  арқылы капиталды басқа нарықтарға  ауыстырады. Сол себептен олардың  дамуына оң әсер етеді. 

     Бағалы  қағаздар нарығы биржалық және биржалық емес нарығынан құралады.

     Биржалық  нарық (қор биржасы) – бұл бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығы. Ол  берілген бағалы қағаздардың  арнайы тіркеуден өтіп, шарттар жиынтығын  қанағаттандыратын және максимум іскерлі  ақпаратты беруді талап етеді.

     Қазіргі кезде дүние жүзінде шамамен 200 қор биржасы тіркелген. Ең ірілері: Нью-Йорктік, Лондондық, Франкфурттік, Тайваньдық, Сеульдік, Париждік, Гонконгтік биржалар. Ұйымдастыру – құқықтық формалары жағынан қор биржалары  коммерциялық емес ұйымдар.

     Еліміздегі  қор биржасы – KASE «Қазақстандық  қор биржасы» АҚ. Қазіргі таңда  биржа әмбебап қаржы нарығын  сипаттайды. Оның негізгі бес секторы  жұмыс жасайды: шетел валютасы нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, акция және корпоративті облигациялар, репо операциялар нарығы, дериватив  нарығы.

     Бағалы  қағаздар нарығының қатысушылары экономикалық мінез – құлқын анықтап отыру  үшін, оның конъюктурасын бақылап  отыру қажет. Себебі, қор биржасы  елдегі экономикалық ахуалдың көрінісі болып табылады. Қор биржасының жалпы, нақты жағдайын бақылап отыру  үшін арнайы «өлшеу құралдары» қажет. Осы құралдың қызметін қор индексі  атқарады.    
 
 

     Акциялар  нарықтың негізгі  индикаторлары ретінде

                                                                                                                              Кесте 3

           

     Ескерту: индикаторлардың осы тобы акциялардың  биржалық нарығының параметрлерiн  мысал келтiредi; мәліметтер www.kase.kz сайтынан алынған  

     KASE индексі

                                                                                                                        Сурет 1

     Ескерту: мәліметтер www.kase.kz сайтынан алынған  

     KASE индексі

               Ол индекстің өкілдік тізіміне  кіретін, яғни сол жасалған  уақытында  акцияның нарықтық  бағасының қатынасын білдіреді.  Бұл еркін айналыста болатын  акция есебінің капитализациялауымен  анықталады. KASE индексі

     әрбір өкілдік индекс тізіміне кіретін  акциямен жасалған мәміледен кейін қайта есептелінеді.   

     Акцияның  капитализациялануы

                                                                                                                                               Сурет 2                               

     Ескерту: мәліметтер www.kase.kz сайтынан алынған  

     Акцияның  капитализациялануы

                KASE – тің ресми тізіміне енген  акцияның нарықтық бағасы.

     Өлшем бірлігі: млн USD

     Индикаторды жаңарту уақыты: әр жұмыс күні сайын,  сауда біткеннен кейін 17.00-ден  20.00- ге дейін.

     Индикатордың  «өмір сүру уақыты»: 1 жұмыс күні.

     Трендтің  «өмір сүру уақыты»: 1 жұмыс күні.

     Келісім көлемі

     Акцияның  сату- сатып алу секторындағы мәмілелердің жиынтық көлемі

     Индикаторды жаңарту уақыты: әр жұмыс күні сайын,  сауда біткеннен кейін 17.00-ден  20.00- ге дейін.

     Индикатордың  «өмір сүру уақыты»: 1 жұмыс күні.

     Трендтің  «өмір сүру уақыты»: 1 жұмыс күні.

     Соңғы жылдары Қазақстандағы қор нарығының  қатысушылары көбейіп келе жатыр. 1998 жылы зейнетақы қорын реформалағаннан  кейін, нарықта инвестициондық климат жақсарды. Жинақы зейнетақы қоры өзінің инвестициялық жұмысын атқара бастады. Олар қаражатын Ұлттық компаниялардың бағалы қағаздарына (Казақойл, Қазақтелеком және т.б.) және мемлекеттік бағалы қағаздарына (Халық Банк ноталарына және т.б.) сала бастады. Сонымен қатар эмитент - компаниялар өзінің акциялары мен  облигацияларын шығара бастады.

     Осы бөлімді аяқтай келе Қазақстандағы  бағалы қағаздар нарығының дамып  келе жатқаны сөзсіз және бағалы қағаздар нарығының үлкен потенциалы мен  жарық болашағы бар деп айтуға болады.

     3. Қазақстанның бағалы  қағаздар нарығының  даму перспективалары

     3.1. Қазақстанның бағалы  қағаздар нарығының  реттеу мәселелері 

     Бағалы  қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі келесі бағытта жүзеге асады:

     1.Мемлекет  бағалы қағаз нарығын реттеп, ұйымдастыратын заң жүйесін қабылдайды. Бұл заңдар:

     - акционерлік   қоғамдардың қалыптасу  тәртібін анықтайды және    реттейді;

     - бағалы қағаздарды шығару тәртібін  және акцияны шығаруға рұқсат  алу түрлерін анықтап реттейді;

     - бағалы қағаздармен жүргізілетін  операциялардан түсетін пайдаға  салық кeciмдepiн реттейді;

     - биржаның қызметін және бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар  түpлepiн анықтап реттейді.

     2.Мемлекет   мекемелері   нарық   субъектісі  ретінде   бағалы  қағаздар   рыногына шығады.

     Қаржы  ресурстарын   жинау   үшін мемлекет облигациялар, қазыналық міндеттемелер (қысқа мepзiмдік облигациялар) сияқты бағалы қағаздарды айналымға шығарады.

     3.Ұлттық    банктің ақша-несие  саясаты  арқылы  бағалы  қағаздар   рыногына    ықпал жасайды. Басқаша айтқанда, қор рыногындағы жағдай айналымдағы  ақша көлемін реттеумен және  несиені қолдау саясатымен тығыз   байланысты. Ақша массасын қысқа  мерзімде реттеу үшін Ұлттық  банк қазыналық міндеттемелерді сатады және қайта сатып алады. Бағалы қағаздардың  бұл  түрін коммерциялық банктерден басқа   ipi   фирмалар, зейнетақы   қорлары, сақтандыру  компаниялары сатып алады. Облигацияларды сатып алғанда олар көбіне чек түрінде төлейді. Ұлттық банк бұл чектерді төлеуге коммерциялық банкке ұсынады, сондықтан олардың төлем қорлары белгілі сомаға қысқарады.