Қазақстандағы жұмыссыздық

              Осы арада бiр үлкен заңсыздықтың құлағы қылтияды, Қазақстан Рес­публикасы Конституциясының 14­бабының 2-тармағында «Teгiнe. әлeуметтiк. лауазымдық және мүліктік жағдайына, ... тұрғылықты жерiне бaйланысты ... ешкiмдi ешқандай Keмciтyгe болмайды» деп, шегелеп айтылған. Осынау бұлжымас қағида республикaда жиi бұзылады. Тiркелудi талaп ету де соның бiр түрi. Бұрынғы «прописка. ендi талап етiлмейдi деп мәз болғнымызбен, тiркелу соның бүрке­меленген нұсқасы. құжатында (пас­порты немесе жеке куалiгi) Қазақстан Республикасының азаматы деп көр­сетілген адамнан тiркелудi талап ету «кемсітудің» бiр пошымы. Рас, «тiркелу кажет» деудiң дәлелдерi де бар. Ол eceпкe алу, «қылмыстьң жолын кесу» үшін қажет делiнедi. Қазiргi жагдайда бұл орынды да болар, бiрақ, республика азаматтарының. басым көпшiлiгi қылмыскер емес қой. Тiркелу мiндетi дегеннiң өзiнде ол барынша оңай­латылуға тиiс. әрине, өзге мемле­кеттерң азаматтары жөнiндегi әңгімe басқа. Бiр кияннан Алматыға жұмыс iздеп келгендер жас мөлшерi, бiлiм леңгейi мамандықтары, отбасылық жағдайы жағынан әрқилы. Ол дерек­терлің бәрiн кешiрiп жатудьң қажетi жоқ.. Тек Жұмыссыздық мерзiмiне назар аударалық.

              Сауалнамаға жауап бергендердiң бiр жылға дейiн жұмыссыз жүргендерi 22 алам. 1 жылдaн 3 жылға дейiн - 24· aдaм, 3 жылдан 5 жылға дейiнгiсi -13адам, 5 жылдан 7 жылға дейiнгiсi _ 16 адам, 7 жылдан артық, тұрақты жұмыс таба алмай жүргендерi 16 адам екен. Ендеше. проолема мықтап зерттеудi талап eтeдi. Бул - халық, соның iшiнде жұмыссыздар да кұратын мемлекеттiң тиicтi органлары айналысуғa міндетті мәселе.

              Сейфуллин даңғылының бойындағылар мұнда epiккеннен немесе қасымша табыс көзiнен дәмелi болып тұpмaғaны бесенеден белгiлi. күн­көрicтің негiзгi көзi сол. Ендеше талғажау табыстың жайы қалай, еткен енбектiң. атқарған тiрлiктiң ақысы қалай төленедi деген сұрақтар да epiккеннің ермегі емес. Осы Tөңіректегі сауалдарымызға 42 адам аптасына 1-2 рет қана, 28 адам - 2-3, 26 адам 3 реттен көп табатынын айтады. Бұл cayip айынлағы жағдай. Қыста жұмыс ете аз, жаз айларында көбiрек.

              Апталық табыс көлемiне келсек, 44 ащам 1 мың теңгеге, 17 адам - 1.5 мыңға, 16 ащам - 2 мыңға дейiн, 9 адам - 2-3 мыңға дейiн, 10 адам 3 мыңнан көп табатынын мәлiмдедi. Осыған қарағанда, даңғыл бойындағылардың көбiсiнiң табысы 2 мың тенгеден аспайды. Айта кетерлiк бiр жағдай - 3 мың, одан көп табамыз дегендердің көпшiлігi орыстар. Ал қазақтардың бiразы табысын кемітіп айтып. шын­дықты жасырғандай көpiнeдi. Оның. себебi арнайы зерттеудi қажет eтeдi .

              Сонымен., Сейфуллин даңғылында тұрғандардың табысы мардымсыз. атқаратын жұмысы негiзiнен жүк түcipy, жүк тиеу, жер қазу, үй жөндеу болып келедi. Жүмыс берушiлердің. алдап кететіні де жиi кездеседi. Мәсе­лен. 3 метр жер қазып бересiн деп апарып, 5 метр қаздырады да, ақшаны алғашқыда келiскен көлемде ғана төлейдi. Жұмыс берушiден «неге ал­дайсың. деп сұрайтын, жұмыскерлерге ара түceтiн жанашыр да, заң да жок келiсiм ауызша «сауда сақал сипа­ғанша». Жұмыс күшiнiң нағыз тауарға айналғанының Kөpiнici осы. ұсыным сұранымнан асып жатыр, сондықтан тауар бағасы өте төмен. әр жұмыскердi 300-500 теңгеге жаллап, жарты кун. бiр кун жұмыс iстететіндеp бар. Бiреуi келiспесе, екiншiсi келiседi. Капи­тализмнiң басты экономикалық заң­дарының бiрi - тауардың бағасы сұра­ным мен ұсыныстың ара қатынасымен айқындалады деген кағида нақты жүмыс iстеп тұр Және бұл Алматыдағы ғана емес, елiмiздiң үлкен қалаларының көпшiлiгiндегi жағдай.

              Сауалнама да, еңбек базарын зерттеу де бiраз мәселенiң бетiн ашып бергендей. Соның бiрi жұмыссыз халық­тың көптігі. Сейфуллин даңғылының бойындағылар соның бiр шағын тобы. Сонда 60 мың жұмыссыздың қалған­дары қайда?' Рысқұлов көшесiнiң Сейфуллин кешесiмен түйiлiскен же­piндe, Белинский кешесiнiң Рысқұлов­пен түйiлiскен тұсында 35-40 адам өз автокөлiктерiмен жұмыс күтiп тұрады екен. Олардың көлiктерi әртурлi мар­калы, артүрлi қуатты. әртурлi бейнелi. Олармен сейлессеңiз, айтары: бiз газет­тepдeгi жарнамаларда айтылатындай сағатына 800 теңгелiк ақыға жалдануға тырысамыз, одан артық сұрамаймыз. бiрак бәрiмiзге күнде жүмыс табыла бермейдi. Ал газетке жарнама берiп үйде отырған көлiк иелерi қанша? Мұн­дайлар, әрине. жұмыссыздар санатына жатқызылмайды. Сонда 60 мың жұмыс­сызды анықтаудың. өзi де үлкен мәселе. атқарылуға тиiс үлкен жұмыс екні даусыз. Ал статистика агенттiгi көр­сеткен жұмыссыздар саны шын мәніндегi жұмыссыздар санынан аз болмаса көп болмайтыны күмандануды қажет етпейдi. Қалалық әкімияттың. жоспары бойынша үстiмiздегi жылы 10 мың адамды жұмыспен қамту белгiленiп отырған көренеді. Бұл жоспар орын­далғанның өзiнде. тағы 50 мың. aдaм жұмыссыз қалмақ.

                Әдетте халықты жұмыспен қамту, жұмыссыздықты азайту, туралы әңгіме болғанда үкімет басшылрыы бұрындары әркім өзiн-өзi жұмыспен қамтуы. өзiн өзi асырауы, масыл болуды қаюы керек. мемілекет, үкімет ешкiмге де мiндеттi емес деген сыңай байқатса, қазiр ең алдымен шағын және орта бизнестi дамыту қажет, осы ең басты бағыт, басты фактор дейтiн болды. Шағын және орта бизнесте қазiргi кезде 1,5 миллион алам қызмет етеді дегелi екi жылдай болды және жақсы жетiстiк peтiндe жиi-жиi келденең тартылалы. Сондықтан осы шағын және орта кәсiпкерлiк жайына қысқаша тоқтала кетелiк. Статистика деректері  бойынша республикада билғы ақпан айьның. басына бизнеспен айналысатын 103,7 мың шағын Kәciпopын тіркелген. Олар­дан 78,5 мың Kәciпopын (яғни 75 пайызы) Жұмыс iстеп тұpғандap, соның iшiнде 39,9 мыңы белсенді түрде жұмыс icтeп тұрғанлар деп саналады. Алматы қаласында 34,4 мың. шағын кәсiпорын (яғни республикадағы бaрлық шағын Кәсiпорынның 33.1 пайзы) тiркелген, одан жұмыс icтeйтiнi 23,4 мың, белсенді жұмыс iстейтiнi 11.9 мың.

Республика бойынша шағын Kәciп­орындарда жұмыспен қамтылғандар саны 426,5 мың адам, оның 104.8 мыңы Алматы қаласында. Қарағанды облы­сында 36,7 мың. Шығыс қазақстан облысында 36.1 мың.Оңтүстік қазақ­стан облысында 32.5 мың адам деп көрсетiлген. Солардың. 140,8 мыңы. яғни 33 пайызы саудала, 69,1 мыңы. яғни 16 пайызы өнеркәсіптe, 54,5 мыңы яғни 13 пайызы құрылста iстейді. 2001 жылы республикада 10.823 орта Kәciпopын болып, онда 1032,9 мың адам жұмыс icтeдi.

              Сонымен, шағын және орта Kәciп­керлiкте республика бойынша 1461,4 мың адам жұмыс iстедi. деп саналады. Кейiнгi eкi жылда бұл салада Жұмыс icтейтiндер саны өсе қоймай отыр. Алдағы жылдарда да елеулі түрде өceдi деуге негiз жоқ. Өйткенi, әлемдiк тежiрибе әcіpece Жапонияның, көр­ceтiп отырғандай, шағын және орта бизнес ipi кәсiпорындармен бiрлесе, соларға қызмет жасай отырып дамиды. Ал бiздегi ipi кәсiпорындардың жұмыс істеп тұрғандары негiзiнен шикiзат өндiретiндер. Ал ұқсатушы кәсіпорындардың көптен берi қарап тұр және қашан iскe қосылары белгiсiз. Оның. үстіне бiздегi (бұрынғы КСРО-ның аумағында) ipi кәсiпорындар не өнімді өзi шыға­руға. не өзара бiр бiрiне өнім беруге маманданған, олар өз маңында шағын жә­не орта кәсiпорындарды дамтумен шұғылданбаған. Міне осының өзi мықтап ойластырып шешудi тiлейтiн проблема.

              Жұмыссыздықтан арлудың тaғы бiр бағыты импортты алмастыру сая­сатын парасатты жүргiзiп, қазба бай­лықты игеріп жатқан салаларда соларға қажeттi өнімді шеттен әкелмей өзiмiзде шығару.

              Тоқтала кететін тағы бiр бағыт, ipi кәсiпорындарға үкімет тарапынан жете назар - аударып, солардың. жұ­мысын жандандыру. Бiр мысал. Пав­лодардың трактор зауыты билғы қаңтардың басынан берi Ресейден алынатын трансмисияның жоқты­ғынан тоқтап тұр. Онда iстейтiн 800 жұмыскердiң сәyipгe дейiн жартысы кетiп қалды. Ал сол трансмиссяны Павлодарда жасап шығару үшiн керек қаражат көлемi небары 5.5 миллион АКШ доллары тезiрек шешуге болады ғой.

Халықтың саяси. әлеуметтiк. рухани өміріне жұмыссыздықтың тигiзетiн әcepi мен кеселiн айтып жатудың. кажетi болмас. Ол айына 3-4 мың теңге ақысы бар, кеше, аула сыпрушылар сияқты қоғамдық жұмыспен қамту, отбасының табысы жан басына шаққанда 2044 теңгеге жетпесе, сол мөлшерге дейiн төленетiн атаулы әлеуметтiк жәрдем­ақы, тұрғын үй ақысы отбасының. жалпы ортақ ақшалай табысың 30 пайызынан асса, жәрдемақы төлеумен шешiлмейтiнi анық. 11,8 мың адам жыл басынан бері осынша облыс тұрғыны  жұмысқа орналасыты.

Соңғы жылдарда облыста 56,2 мың жұмыс орны ашылды. Соның ішінде жұмысыздардың 25,1 мыңының еңбек етуге мүмкіндігі туды.  өндірістің дамуы, құрылыстың қарқын алуы тұрғындардың еңбекке қамтуын одан сайын жеңілдетті. өткен 10 айда жұмыс іздеген 11,8 мыңның жолы болды. Бұлардың көбі жастар 1,4 мың жігіт пен қыздың сылақшы, тас қалаушы, ағаш шебері кәсібін игерді  [17].

Статистикалық мәліметтер экономикалық жағынан белсенді тұрғындар саны 2005 жылы 619,7 мың адамды құрағанын айтады. Бұл көрсеткіш 2004 жылмен салыстырғанда 20,9 мың адамға немесе 3,5 пайыз көп. Экономикалық белсенділік 0,2-0,3 пайыздық пункте өсіп келеді. 2005 жылы ол көрсеткіш 65 пайызға жетіп отыр. Бұл дегеніміз елімізде жұмыс орындарының артып, жұмысыздықтың біртіндеп жойылып келе жатқанын көрсетеді.

2001-2005 жыл аралығында жұмыспен қамту  89,2 пайыздан 91,7 пайызға өсіп отыр. Жыл өткен сайын елімізде жаңа жұмыс орындары ашылса, оның 3,2 мыңы өндіріс – 8,4 мыңы сауда орындарында. Осы жұмыс орындарының 30 пайызына әйелдер қамтылған. Алматыда бес департаментті әйелдер басқарып, шағын және орта бизнестің басым бөлігі әйелдер иелігінде дегенімізбен де әйелдер арасындағы жұмысыздық өзекті мәселеге айналып тұр. Жұмыспен қамту биржаларына тіркелген жұмысыздардың 70 пайызын әйелдер қамтиды. Тіркелегндердің 40 пайызының жоғары және арнаулы орта білім және 10 жылдан кем емес жұмыс өтілі бар  [18].

2.2. Жұмыссыздық деңгейі және жұмыссыздықты шешеу жолдары

     Жұмыссыздық  деңгейі - бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішіндегі жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші            (пайыз түрінде). Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.

     Жалпы деректер үй шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың біреуіне жатады.

Жұмыс істейтін                       Жұмыссыз                     Жұмыс күшіне кірмейтін

Үй шаруасымен немесе        Жұмысқа шығуды            Жұмыс істемейтін, жұмыс

шұғылданбайтын, апта         күтіп немесе жұмыс         іздемейтін және жаңа

бойы жұмыс істейт                 іздеп жүрген                      жұмысқа көшу кезеңін

адамдар                                    адамдар                               күтпейтін адамдар

     Жұмыс күші жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал жұмыссыздық деңгейі бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз түріндегі анықталуы.

                 Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі сәуірде 5,5% болды

      ҚР статагенттігінің мәліметтерінше, Қазақстандағы жұмыссыздар саны сәуір айында 473 мың адам болып, жұмыссыздық деңгейі 5,5% (2010 жылы сәуірде – 6%) болды, делінген статагенттік хабарында.

        Құжатта көрсетілгендей, республика экономикасында 2011 жылғы сәуірде (бағалау бойынша) 8,2 млн. адам  жұмыспен қамтылды. Өткен жылғы ұқсас кезеңге қарағанда олардың саны  102,6 мың адамға немесе 1,3%-ға көбейді. Жалдамалы қызметкерлердің саны аталған кезеңде 5,5 млн. адамды (жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан   (67,2%) құрады.

         Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жұмыспен қамту органдарында 2011 жылғы сәуір айының соңына 62,4 мың адам ресми тіркелген. Тіркелген жұмыссыздар үлесі экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 0,7%-ын құрады (2010ж. сәуірде – 1,0%).

           2011 жылғы сәуірде бағалау бойынша жасырын жұмыссыздық деңгейі экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 0,5%-ын құрады.

        Жұмыссыздар (ХЕҰ стандарттарына сәйкес) – бұл табысты кәсібі (жұмысы) болмаған, оны белсенді іздеген және жұмысқа кірісуге дайын тұлғалар.
Жасырын жұмыссыздық (лажсыздан толық емес жұмыспен қамтылу) – қысқартылған жұмыс аптасы немесе толық емес жұмыс күні режимінде жұмыс істейтін қызметкерлердің, сондай-ақ жалақысы сақталмайтын немесе еңбекақысы жартылай төленген  әкімшілік демалыстарда болған қызметкерлердің санын көрсетеді.

       Жасырын жұмыссыздық деңгейі – толық емес (жартылай) жұмыспен қамтылған және лажсыздан демалыста болған қызметкерлердің экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың санындағы, пайызбен өлшенетін үлесі.

                             « Жұмыспен қамту-2020 » бағдарламасы

Елбасы биылғы Жолдауында «Біз қазақстандықтарды кәсіби қайта даярлаудың және жұмысқа орналастырудың ауқымды бағдарламасын іске асырамыз. Мемлекет ақысыз оқуды, стипендия төлеуді қаржыландыратын болады. Біз ауыл шаруашылық кәсіпкерлігін дамытып, өзінің жеке шағын бизнесін ұйымдастыруға бағытталған микрокредиттеу бағдарламасын жүзеге асырамыз» деген болатын. Осы бастама бойынша шілдеден бастап еліміздің түкпір-түкпірінде «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы жүзеге аспақ. Шағын шаhарымызда  шілденің алғашқы күнінен өз жұмысын бастаған «Балқаш қаласының жұмыспен қамту орталығы» КММ, жаңа бағдарламаның жандануына жол ашты. Бағдарламаның бет алысын білмекке орталыққа бас сұғып, директор міндетін атқарушы Айгерім Айнековамен аз-кем сұхбаттасты.