Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы

   Экономиканың  шикiзат секторынан алынатын iрi кiрiстерден  шектен тыс толығу қаупiн ескере отырып және мұнай бағасының күрт төмендеуiнiң зардаптарын болжау негiзiнде Қазақстанда Ұлттық қор  құрылды, онда мұнай мен түстi металдарға әлемдiк баға деңгейiнiң белгiленген қалыпты шектен асып кетуiнен түсетiн  кiрiстер жинақталады.

   Бұл шара, сондай-ақ қазақстандық қаржы  жүйесiне түсетiн валюта қысымын  жоюға және экспортты ынталандыратын және дайын өнiмнiң импортын тежейтiн  теңгенiң айырбас бағамын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.

   Құрылымдық-институционалдық реформалар саласындағы жетiстiктердi, қаржы секторы сенiмдiлiгiнiң артуын және елдiң экспорттық әлеуетiнiң  жедел қарқынмен өсуiн айта отырып, өнеркәсiптiң өңдеушi салалары, сондай-ақ өндiрiстiк сипаттағы қызметтер  көрсететiн салалар тиiсiнше дамымай  отырғанын атап өту керек.

   Өңдеушi өнеркәсiпте металлургия өнеркәсiбi ғана сыртқы рынокта бәсекеге түсе алады. Тамақ өнеркәсiбiнiң кейбiр  өнiмдерi осыған ұқсас шетелдiк өнiмдермен iшкi рынокта ғана бәсекеге түсе алады, ал өңдеушi өнеркәсiптiң қалған өнiмдерi бүгiнгi таңда тiкелей және жанама субсидиялардың есебiнен ғана ұсталып  отыр. Бұл электр энергиясына, ЖЖМ, өнiмдi тасымалдауға төмен және экономикалық тұрғыдан негiзделмеген тарифтiң  белгiленуiнен, кедендiк қорғау баждарын белгiлеуден көрiнiс беруде. 2003 жылға  дейiн өнеркәсiптiң кейбiр (машина жасау, тоқыма, тiгiн, былғары аяқ  киiм, резина және пластмасса бұйымдарын өндiру, химия өнеркәсiбi) салаларына бюджет алдында жол берiлген бұрынғы  берешектерiн төлеу өсiмi есептелмей кейiнге қалдырылды. Тоқыма, тiгiн, былғары  аяқ киiм өнеркәсiбi салаларының  өзi өндiрген өнiмдi өткiзуге 2002 жылға  дейiн ҚҚС нөлдiк cтaвкa бойынша  салынды.

   Қазақстанның  қазiргi таңдағы экономикасында мынадай  проблемалар орын алуда:

   экономиканың  шикiзат бағыттылығы;

   әлемдiк  экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;

   ел iшiндегi салааралық және өңiраралық  экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;

   өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi;

   iшкi рынокта (шағын экономика) тауарлар  мен қызметтерге деген тұтыну  сұранысының мардымсыздығы; 

   өндiрiстiк  және әлеуметтiк инфрақұрылымның  жеткiлiктi дәрежеде дамымауы;

   мұнай-газ  және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын  экономика салаларында негiзгi қорлардың  тез тозуы;

   кәсiпорындардың  жалпы техникалық және технологиялық  тұрғыдан артта қалуы;

   ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың  болмауы;

   ҒЗТКЖ қаржының аз бөлiнуi;

   отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң  ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның  салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы;

   мамандарды  және жұмысшы кадрларды даярлау  мен қайта даярлаудың қазiргi заманғы  жүйесiнiң болмауы;

   экономиканың  өңдеушi секторларына инвестициялар  салуға отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;

   менеджменттiң  экономиканы ғаламдану үрдiстерiне және сервистiк-технологиялық экономикаға  өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.

   ЖIӨ-нiң 1 долларына электр энергиясының жұмсалу  деңгейi бойынша, сондай-ақ экономика  салаларындағы еңбек өнiмдiлiгi бойынша  кейбiр индустриялық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз.

   Қазақстан кәсiпорындарының негiзгi қорлары құлдырау алдында. 2001 жылдың басында негiзгi құралдардың  тозу дәрежесi орта есеппен 29,7 % құрады. Бiрқатар салаларда негiзгi құралдардың  нақты тозуы 50 % және одан астам деңгейге жақындауда.

   Қазiргi уақытта қолданылып жүрген кәсiпорынның қарауында қалған пайда есебiнен  негiзгi құралдарды жаңартуға қаржы  ресурстарын жинақтау тәртiбi моральдық  тұрғыдан ескiрген жабдықты ауыстыруға ынталылық туғызбайды және оны жаңартуда  белгiлi бiр дәрежеде тежеушi болып  отыр.

   Негiзгi құралдарды жаңарту коэффициентi 1999 жылы - 8 %, 2000 ж. 13,8 % құрады. Мұндай өсуге  мұнай және табиғи газ өндiруге инвестиция салу есебiнен қол жеткiзiлдi.

   Негiзгi құралдар құрылымында аса тозғандары - машиналар және жабдықтар. Олардың  тозу дәрежесi 2000 жылы 42,1 % құрады. Көлiк  құралдары - 41 %, ғимараттар 36,5 % тозған.

   Мұнай өндiрумен және металдарды өндiрумен  байланысты емес салаларда жабдықтың  тозу дәрежесi соңғы үш жылда 45 %-тен 62 %-ке дейiн құрады. Өңдеушi өнеркәсiп  кәсiпорындарында толықтай тозған машиналардың, жабдықтардың және көлiк құралдарының үлес салмағы 12 %-ке жеттi.

   Бұл жабдықтың шығарылу жылына қарай  және моральдық тұрғыдан алғанда  ескiруiне, ел экономикасының бәсекеге түсу қабiлетiнiң төмендеуiне душар  етедi. Егер Қазақстанда ЖIӨ-нiң 1 долларын өндiруге 2,8 киловатт сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты елдерде бұл көрсеткiш 0,22-0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда - 0,4-0,6, Канада мен Қытайда - 0,8-1,2 киловатт сағатты  құрайды.  

Өндіріске жұмсалатын электр энергиясының шығындары (ЖІӨ-нің 1 долларына шаққанда кВт/сағ) 

   Алынған көздері:

   1) ТМД Мемлекетаралық статистикалық  комитеті жинақтарының материалдары, 2000-2002;

   2) "International Financial Statistics" Халықаралық  Валюта Қорының статистикалық  жинақтары, 2002.

   Қазақстанда қаржы ресурстары бар, алайда банктер  үлкен қауіп-қатерлер болуына байланысты операцияларға бара алмайды.

   Ашық  экономикалы шағын ел болғандықтан, Қазақстан әлемдiк бағаларға әсер ете алмайды, сондықтан оларды сол  қалпында қабылдауға тиiс. Осының салдарынан ел өз экономикасына пәрмендi ықпал  ету құралдарының шектеулi мөлшерiн  ғана қолдана алады. Осыған байланысты экономиканың сыртқы факторларға дәрменсiздiгiн азайту үшiн елде жоғары технологиялық өндiрiстердi құру аса өзектi мәселеге айналуда.

   Өткiзуден  түсетiн табыстың 1 теңгесiне жұмсалатын шығындардың көрсеткiшi еңбек және материалдық ресурстарды пайдалану  тиiмдiлiгiн бағалаудың индикаторы болып  табылады. Бұл көрсеткiш өткiзiлген өнiмнiң (жұмыстардың, қызметтердiң) өзiндiк  құнының оларды сатудан түсетiн  табысқа қатынасымен өлшенедi. Бұл  көрсеткiш аз болған сайын кәсiпорынның табысы жоғары болады.

   Қазақстан экономикасында 2002 жылы мұнай және табиғи газ өндiру (0,39) кезiнде, қаржы  қызметiнде (0,48), темекi өнiмдерiн өндiруде (0,58), түстi металдар өндiруде (0,55) өндiрiлген капитал мен адам күшін пайдаланудың жоғары тиiмдiлiгi орын алды. Өткiзiлген өнiмнiң 1 теңгесiне жұмсалған шығындардың  төмен деңгейi ауыл шаруашылығында (0,91), химия өнеркәсiбiнде (0,85), электр энергиясын, газ және су өндiру мен  бөлуде (0,86), құрылыста (0,85), сусындарды қоса алғанда тағам өнiмдерiн өндiруде (0,8) байқалды.

   Салық шегерiмдерiн, өнiм тасымалдауға және жарнамаға жұмсалатын шығындарды есепке алғанда көптеген салалардың кәсіпорындары  залалда қалады.

   Жұмысшылардың санын қысқартатын жаңа технологияларды  қолдану, өнiмнiң материал және энергия  сыйымдылығын төмендету кәсiпорынның табыстылығын жоғарылатудың резервтерi болып табылады.

       Индустриялық саясат дегенiмiз  мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi және тиiмдi ұлттық өнеркәсіпті  қалыптастыру үшiн кәсіпкерлікке  қолайлы жағдайлар жасауға және  қолдау көрсетуге бағытталған  шаралар кешенiн бiлдiредi.

   Индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттiк стратегиясы 2010 жылға дейiнгi кезеңге арналған стратегиялық жоспарда белгiленген мақсаттарға  қол жеткiзудi қамтамасыз етуi, сондай-ақ одан кейiнгi жылдары қазақстандық экономиканың сервистiк-технологиялық бағыттылығын қалыптастыру негiздерiн құруы тиіс.

   Стратегияның  басты мақсаты шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика  салаларын әртараптандыру жолымен  елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық  экономикаға өту үшiн жағдай жасау  болып табылады.

   Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету  саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып  табылады.

   Бәсекеге  түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын  өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң  өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға  сәйкес келуi керек және баға бойынша  бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.

   Экономиканың  шикiзаттық секторын дамыту Үкiметтiң  салалық және секторлық стратегиялары  бойынша жүзеге асырылады.

   Стратегияның  мiндеті:

   өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн  кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ  энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;

   өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн  арттыру;

   кәсіпкерлiк  ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды ынталандыратын әрi бәсекелестiк  артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық институттарды ұстау, қосылған құнға  барынша қол жеткiзе отырып, нақты  өндiрiстерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi игеру;

   ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық  экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;

   елдiң  экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң  мүддесiне қарай әртараптандыру;

   сапаның әлемдiк стандарттарына көшу;

   дүниежүзiлiк  ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу арқылы әлемдiк  шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға  ықпалдасуды үдету болып табылады.

   Стратегия мынадай қағидаттарға негiзделедi:

   жеке  сектормен серiктестiк;

   инвестициялық және инновациялық ұсыныстардың өнеркәсiптің шикiзаттық емес салаларында өндiрiлетiн  тауарлар мен қызметтердiң бәсекелестiк  қабiлетiн арттыруға бағытталуы;