Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы

ЖОСПАР 

Кіріспе 

I-ТАРАУ.  Қазақстан Республикасының  Индустриялық-инновациялық  дамуының  2003-2015 жылдарға  арналған мемлекеттiк  стратегиясы

  1.1  Әлемдiк  экономиканың үрдiстерiн талдау 

   1.2 Қазақстан экономикасы құрылымын әртараптандыру проблемалары

   1.3 Индустриялық-инновациялық саясаттың  басымдықтарын анықтау әдiстерi

   1.4 Ғылымды көп қажет ететiн және  жоғары технологиялы өндiрiстер  құру саласындағы әлеуеттi басымдықтар 

   1.5  Қазақстанның инвестициялық қоры 

   1.6  Қазақстанның Даму Банкi

   1.7  Инновациялық қор 

   1.8  Экспортты сақтандыру жөнiндегi корпорация 

Қорытынды 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Кіріспе 

   Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк стратегиясы (бұдан әрi Стратегия) Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы"

   Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан  кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында  берген тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.

   Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге  арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика  салаларын әртараптандыру арқылы дамудың  шикiзаттық бағытынан қол үзу  арқылы елдiң тұрақты дамуына  қол жеткiзуге бағытталған.

   Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету  саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндiрiсi мемлекеттiк  индустриялық-инновациялық саясаттың  басты нысанасы болып табылады.

   Дүниежүзiлiк  экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан  экономикасы бiрқатар проблемаларға  тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға  мыналарды жатқызуға болады: бiр  жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк  экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық  экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге  деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта  қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң  арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы  Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық  өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.

   Проблемаларды шешу және Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен мiндеттерге  қол жеткiзу үшiн Даму Банкiнiң  қызметiн жандандырумен қатар  Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты  сақтандыру жөнiндегi корпорация, Инновациялық қор сияқты арнайы даму институттарын  құру көзделiп отыр.

   Бұл ретте осы институттар қосылған құны жоғары жаңа өндiрiстердi құруға және олардың жұмыс iстеп тұрғандарын  дамытуға және келелi салаларды кешендi талдау, олардың ең маңызды элементтерiн  анықтау негiзiнде ғылыми және ғылыми-техникалық зерттеулер мен әзiрленiмдерге қолдау көрсетуге инвестициялау саясатын жүргiзетiн болады.

   Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметтi ынталандыруға бағытталған белсендi мемлекеттiк ғылыми және инновациялық саясат жүргiзудi көздейдi. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн қаржы  рыногын одан әрi дамыту және фискалдық, бiлiм бepу, монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясатты жетiлдiру көзделiп отыр. Стандарттау саясаты шеңберінде экономиканың және басқарудың барлық салаларында әлемдiк стандарттарға көшу көзделуде.

   Стратегияны ойдағыдай iске асыру экономиканың адам капиталын, өндiрiлген және табиғи капиталды тиiмдi пайдалануға негiзделген  тұрақты өркендеуiне алып келетiн  оның құрылымында сапалы өзгерiстер жасауға, Қазақстанның әлеуметтiк дамудың  және қоғам құрылысының сапалық  жаңа деңгейiне шығуына ықпал етуi керек.

   Экономиканы мемлекеттiк реттеу әдiстерi мен тетiктерiн  жетiлдiру жөнiндегi жекелеген ұсыныстарды  негiздеу үшiн Стратегияның тиiстi бөлiмдерiнде  импортты алмастыратын және экспортқа  бағдарланған саясатты iске асыру  жөнiндегi шет елдердiң тәжiрибесi, оның iшiнде экспорттық саясаттың  әрқилы түрлерi мен кезеңдерi, сондай-ақ әлемдiк рыноктарда бәсекелестiк  артықшылыққа қол жеткiзуге мүмкiндiк  беретiн факторлар келтiрiлген.

   Жалпы алғанда Стратегияны iске асыру  нәтижесiнде 2015 жылға қарай ел экономикасы  сервистiк-технологиялық дамуға өтуге  дайын болуы керек. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

I-ТАРАУ.  Қазақстан Республикасының  Индустриялық-инновациялық  дамуының  2003-2015 жылдарға  арналған мемлекеттiк  стратегиясы

1. Әлемдiк экономиканың даму үрдiстерiн талдау

 

   Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн капитализмнiң  әлемдiк жүйесi өзгерiске ұшырап, монополистiк немесе трансұлттық  капитализмнiң жаңа белгiлерiне ие болды.

   Мұндай  өзгерiс әлемдiк сауданың едәуiр  өсуiмен, трансұлттық компаниялардың пайда болуымен, шетелдiк инвестициялардың елеулi түрде артуымен және сауда  шарттарының ырықтануымен сипатталады. Халықаралық валюта қоры және Дүниежүзiлiк  банк сияқты институттар пайда болды.

   Егер  елуiншi жылдары әлемдiк экономика  дүние жүзiндегi барлық елдердiң ұлттық экономикасының жиынтығы болса, ал 60-жылдардан  бастап корпорацияларды трансұлттық  белгiлерi бойынша ұйымдастыру үрдiсi көрiнiс бере бастады.

   Тоқсаныншы  жылдарға қарай тауарлар мен қызметтер  өндiру процесi толымсыз сипат алып, әлемнiң барлық елдерi бойынша шашыраңқы  орналасты. Қаржы-өнеркәсiп капиталы трансұлттық сипатқа ие болды.

   Дамушы  елдер үшiн бұл өзгерiстердiң  маңызы аса зор. Дамыған және дамушы елдер арасындағы шеткерi аймақтар шикiзат жеткiзуге, ал орталық оны  өңдеп, шетке қайта жеткiзуге негiзделген  дәстүрлі қарым-қатынастар айтарлықтай  өзгердi.

   Ғаламдық  капитализм жағдайында дамушы елдер  өндiрiстiк процесс тiзбегiне тартылып, қосылған құны барынша төмен тауарлар өндiрiсiнiң салыстырмалы төменгi сатысындағы  тауарларды өндiрумен айналысады.

   Әлемде  индустриялық саясат жүргiзудiң мол  тәжiрибесi жинақталған. Санаулы елдердiң  ғана экономиканың бiр өнiмге тәуелдiлiк  проблемасын ойдағыдай шешiп, өз өнеркәсiбiн әртараптандыра алғанын  атап өтуге болады. Экспорттың құрылымын  әртараптандыру үшiн индустриялық саясатты қолдану түрлi елдердiң тарихи өткен  кезеңiнде импортты алмастыруға  және экспортқа бағдарланған саясаты  мысалдарынан айқын байқауға болады. Негiзiнен осындай саясат қолданылған  Латын Америкасы (Мексика және Бразилия) және Шығыс Азия (Оңтүстiк Корея  және Сингапур) елдерiне жасалған талдаудан  экспортқа бағдарлану арқылы тұрақты  экономикалық өркендеуге қол жеткiзуге болатындығы туралы негiзгi қорытынды  жасауға болады.

   Тарихи  өткен кезеңде Латын Америкасы  елдерi де, Шығыс Азия елдерi де импорттың  орнын басу және экспортқа бағдарланған кезеңдерiнен өткен. Шығыс Азия елдерiнiң  белгiлi бiр кезеңде импортты алмастыру  саясатынан бас тартып, экспортты  қолдау саясатына көшуі, ал Латын  Америкасының импорт алмастыруға ерекше көңiл аударуы осы елдердiң ерекшелiгi болып табылады.

   Экономикалық  теория тұрғысынан алғанда экспортқа  негізделген саясаттың табысты  болуы түсiнiктi, себебi өзiнiң iшкi рыногының  әлеуетiн сарқып тауысқан елдер өздерiнiң  экономикалық даму процесiн тоқтатпау  үшiн сыртқы рыноктарды игере бастауға мәжбүр болады. Латын Америкасының елдерi импорт алмастыруды қолдай отырып, нақты бәсекелестікке емес, жасалған әкiмшiлiк және тарифтiк тосқауылдарда  негізделген салаларды құрғандығын  атап өту керек. Бұл салалар нығайып  алғаннан кейiн жаңғыртудың және өнiмдiлiктi арттырудың орнына өз ресурстарын  импортты алмастыру саясатын одан әрi сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы өз мүдделерiн барынша қорғап қалуға бағыттады. Осының салдарынан ресурстар  тиiмдi бөлiнбей, ұлттық экономикалар халықаралық  бәсекеде ұтылып жатты.

   Жалпы алғанда жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыратын әлемдiк  экономикадағы басым үрдiстердi төмендегiше жiктеуге болады:

   дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистiк-технологиялық экономикаға  өту;

   ғаламдану;

   экономиканы ырықтандыру;

   ғаламдық  бәсекенiң артуы және өңiрлiк ықпалдасу.

   Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегiнде экономикалық дамыған елдер индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистiк-технологиялық  экономикаға өттi. Бұл елдерде  ЖIӨ үлкен бөлiгi қызмет көрсету  секторында қалыптасады. Мұндай қызметтердiң  айқын байқалатын ғылыми және инновациялық негiзi бар.

   Экономикасы дамыған елдерде зияткерлiк ресурстар  және қаржы капиталы шоғырланған, ал индустриялық өндiрiс, әсiресе еңбектi көп  қажет ететiн өндiрiстер бiртiндеп әлемнiң экономикалық даму тұрғысынан неғұрлым артта қалған елдерiне ауысуда.  
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қазақстан экономикасы құрылымын әртараптандыру проблемалары

 

   Тәуелсiздiк  алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық  экономикада әлемдiк тауар рыноктарына  мұнай, газ, қара, түстi, жерде сирек  кездесетiн және қымбат металдар мен  уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде  қарастырылады. Ауыл шаруашылық өнiмдерiнен  астық экспортының келешегi бар.

   Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi қорларының болуы оның салыстырмалы экономикалық артықшылығы болып табылатындықтан, ол қазiргi уақытта классикалық экономика  сценарийi бойынша дамуда.

   Өндiрiстiң  және шикiзат ресурстары экспортының  қарқынды дамуы экономикаға экономикалық дағдарыстан шығып, соңғы үш жылда  экономикалық өсудiң жоғары қарқынын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi.

   Өнеркәсiптiң  шикiзат салаларына шетелдiк инвестицияларды  тарту және қаржы саласында құрылымдық-институционалдық өзгерiстердi жүзеге асыру жөнiнде  мемлекеттiк саясаттан жүргiзiлуiне байланысты Қазақстан экономикасының дамуында iлгерiлеу байқалуда, елде өмiр cүру деңгейi жоғарылауда және ұзақ мерзiмдi кезеңде индустриялық сервистiк-технологиялық даму сатысына өтуге мүмкiндiк беретiн қаржы  ресурстары жинақталуда.

   Бүгiнгi таңда Қазақстанды әлемдiк қоғамдастық  нарықтық экономикадағы мемлекет ретiнде  мойындап отырғанын атап өту керек, ол ТМД елдерiнiң iшiнде бiрiншi болып  инвестициялық ел рейтингiне ие болды.

   Дүниежүзiлiк  Банк Қазақстанды әлемдегi инвестиция салуға ең тартымды 20 елдiң қатарына қосты. Тәуелсiздiк жылдары Қазақстан  экономикасына 21 млрд. астам АҚШ  долл. тартылды.

   Стратегиялық  тұрғыдан алғанда қабылданған үлгiге сәйкес Қазақстан бәсекелестiкке  және әлемнiң барлық елдерiмен өзара  тиiмдi ынтымақтастық орнатуға негізделген  тауарларды, қызметтердi, капиталды  және жұмыс күшiн экспорттауға бағдарланған ашық экономикалы ел ретiнде қалыптасады.

   2001-2002 жылдары iшiнде ЖIӨ-нiң орташа  жылдық өсу қарқыны 11,5 % құрады. 2010 жылы ЖIӨ екi есе ұлғайту  үшiн оның орташа жылдық өсу  қарқыны 7,2 % болуы керек. 

   Стратегиялық  жоспарды iске асыру саласында  ел экономикасының жақсы қарқын алғанын  атап өту керек. Орта мерзiмдi кезеңде  қарқынды дамуды жалғастыру және сонымен  қатар экономика мен әлеуметтiк  салада сапалы өзгерiстер жүргiзу керек.

   Сонымен қатар Қазақстан отын және минерал  шикiзатының iрi әлеуетiн шоғырландырған шағын экономика ретiнде өндiрiстiң  өңдеушi салаларына инвестициялар үшiн тартымсыз. Бұл шикiзат ресурстарына жағдаяттың өзгеруiне қатысты ел экономикасын осал әрi тәуелдi етедi.

   Әлемдiк  тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы елдер тұрақты  экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар рыноктарында жағдаяттың өзгерiстерiне тым тәуелдi болып қала бередi.

   Экономиканың  шикiзат секторларынан едәуiр  табысқа иe болып, мемлекет пен жекe сектор экономиканың жаңа салаларын  дамытуға ынталанбайды. Сонымен бiрге  ресурстар қоры мардымсыз немесе тапшы елдер ілдебайлап күн кешу шегiнде болатындықтан, экономиканың жаңа секторларын дамытуға үнемi әрекет жасайды. Алайда ұзақ мерзiмдi келешекте  шикiзат қоры сарқылады, бұл пайдалы  қазбалардың кен орындары толықтай пайдаланылғаннан кейiн тұрақты  даму тұрғысынан алғанда елеулi проблемалар  туғызады.