Латын Америка

 Кіріспе

    Латын Америкасы деп АҚШ пен Антарктида аралығында орналасқан Батыс жарты шардағы ауданды айтады. Оған Мексика, Орталық Америка елдері, Вест – Индия және Оңтүстік Америка кіреді. Мексика, Орталық Америка және Вест – Индияны кейде Мезоамерика субауданына біріктіреді (Орталық Америка). Оңтүстік Америкада екі субауданды ажыратады: Анд елдері – Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия, Чили және Ла- Плата елдері немесе атланттық - Аргентина, Уругвай, Парагвай, Бразилия. Соңғы субауданда алғашқы үш елді Чилимен қоса жиі Оңтүстік конус субауданына біріктіреді. 
          «Латын Америка» түсінігі дүниенің осы бөлігіндегі Пиреней түбегінің роман халықтары испандықтардың және португалдықтардың тілі, мәдениеті мен дәстүрінің ықпалымен тарихи қалыптасқан ұғым. Олар 16 – 17 ғасырларда Американың осы бөлігін жаулап алып, оны отарлады және осында қалыптасқан ұлттардың маңызды бөлігін құрады. Европаның басқа елдерінің - Ұлыбритания, Франция, Нидерландының отарлау жаулап алушылықтары көп болған жоқ және кем басталған, сәйкесінше оның халықтарының ұлттық әсері айтарлықтай көп емес. Қазіргі таңда Латын Америкасының 33 саяси дербес мемлекеттерінің 18 - інде ресми және басым тіл – испан тілі ( халықтың 63% ); Бразилияда ( халықтың 34% ) – португал, ал 14 кішігірім елдерде ( халықтың 3% ) ресми тіл болып француз тілі (Гаити) жарияланған, ағылшын Гайана, Тринидад и Тобаго, Барбадос, Ямайка, Багам аралдары, Гренада, Доминика, Сент - Люсия, Сент - Винсент және Гренадин, Сент- Кристофер және Невис, Антигуа и Барбуда, Белиз және голланд тілі Суринамда. Соңғы жылдары Вест-Индияның көлемді емес жерлері тәуелсіздік алуына байланысты және Белиз, Гайана, Суринам «Кариб елдері» географиялық субауданына біріктіріліп жүр. Ал барлық аймақ БҰҰ - ның номенклатурасында «Латын Америкасы және Кариб елдері» деп аталады. Алайда ресми құжаттардан тысқары бұл аймақты ескі дәстүр бойынша Латын Америкасы деп атайды. 
          Латын Америкасы елдері тарихи жағдайлардың және қазіргі әлеуметтік – экономикалық дамудың жағдайларын біріктіреді. Бұлардың бәрі ұлттық тәуелсіздігін өзінің басқарушы елдерінен алған Европа елдерінің баяғы отарлары болып табылады. Испандық отарлардың көбісі тәуелсізідігін өзінің 1810 - 1825 ж алды. Өзінің қалыптасу кезінде – ақ осы экономикалық әлсіз мемлекеттер алдымен Ұлыбританияға және Францияға, кейіннен АҚШ - қа қаржылық тәуелділікте болды.  
 
 
 
 
 
 
 

 XVIII – XIX ғасырдағы Латын Америка

Латын Американың қысқаша  тарихы

     Америка - Батыс жарты шардағы екі құрлықтан тұратын дүние бөлігі. Атлант және Тынық мұхиттары аралығында жалпы аудан 42,5 млн км², халқы 479 млн (1967) жылы. Оның құрамына Солтүстік Америка мен Оңтүстік Америка құрлықтары, дүние жүзіндегі аса ірі арал - Герландия т.б жағалауға жақын аралдар кіреді. Солтүстік Америка мен Оңтүстік Американың бір-бірінен бөлек және дербес құрлықтар деп санауға негіз болады. Олар бір-бірінен Панама мойнағы аралығы және Вент-Индия аралдары Орталық Америкаға жатады.

     Солтүстік Американың солтүстік - шығыс жағалауын мен Гренландия аралын алғаш рет 900 жылы шамасында нормандар ашты. Антиль аралын және Оңтүстік Американың солтүстік жағалауының бір бөлігін, Солтүстік Американың Кариб теңізі жағалауының оңтүстік бөлігін 1492-1503 жылы Христофор Колумб ашты (бұл жерлер Америка жағалауларына Христофор Колумбтың экспедициясы келуінен көп бұрын да белгілі еді деген жарамалдары бар). Бұл дүниенің жаңа бөлігі Италия теңізшісі Америго Веепуччидің есімімен аталды. Ол Батыс жарты шардағы Х. Колумбтың ашқан жерлері бұрын белгісіз болып келген дүниенің жаңа бөлігі екендігі туралы алғаш пікір айтты. Х. Колумб ашқанға дейін Американың байрығы халқы көптеген үлдіс тайпалары мен эскимостардан (Американың солтүстігінде) ғана тұратын. Европалықтар келіп үстемдік жүргізгенде, жергілікті халықты адам төзгісіз қуғындау, қанау тәртібін орнатты. Отаршылармен бірге неше түрлі аурулар да келді одан үндістер көп қырғынға ұшырап, күрт азайды, кейбір тайпалар мүлдем құрып та кетті. Олардың орнына Африкадан құлдар әкелінді. Американың қазіргі халқы бұрынғы европалықтардың ұрпақтарынан және құл ретінде әкелінген африкалықтар мен жергілікті үндістердің араласуынан пайда болған. Американың халқы антропологиялық жағынан әр түрлі. Онда адамзаттық белгілі үш нәсілінің өкілдері (европеоид) араласып кеткен. Американың әр бөлігінде бұлардың араласу сипаты әр түрлі. Саны жағынан ең көбі европеоид, оның өкілдері Солтүстік Америка халқының 90%-і Оңтүстік Американың 1/3 бөлігі. Екінші орында будандар (үндінстер мен евролпалық араласуынан шыққан). Олар бірқатар елдердің (Мексика, Орталық Америкадағы елдер, Венесуэлла, Парагвай т.б) негізгі халықтары. Үшінші орында-муматтар (европалықтар мен африкалықтардың араласуынан шыққан. Венесуэлланың, Бразилияның, АҚШ-тың, Кубаның Орталық Америкадағы бірқатар елдердің халықтары солар. Монголоид нәсілінің ерекше бір тармағына жататын байырғы халық-үндістер Орталық және Оңтүстік Американың Бір қатар аудандарында (Боливия, Венесуэла, Колумбия, Экуадор, Перу, Бразилия, Мексика т.б) сақталған. АҚШ-та, Канада да т.б кейбір елдерде үндістер арнаулы резервацияларға қуылған. Америка Халқының басым көпшілігі индоевропа семьясы тілдерінде сөйлейді. Солтүстік Америкада ағылшын тілі, Мексикада, Оңтүстік Америка мен Орталық Американың бір қатар елдерінде испан тілі, Бразилияда португал тілі басым. Канада да мемлекет екі тілдің бірі француз тілі, Гаити мен Вест-Индияның ұсақ аралдарында да солай Үндістер-кечуа, аймара, аңтек т.б өз тілдерін белгілі бір шамада сақтап қалған, ал Африка халықтарының тілдері олардың этникалық топтарының біреуінде де сақталмаған. Бүкіл Латын Америкасында католик діні басым. Тек жолы өте қиын аудандарда тұратын, европалықтар мен араласпаған азғана үндіс тайпалары өздерінің тайпалық діндерін сақтап қалып отыр. Америкадағы ұлттардың сол жағынан көбі американдар, ағылшын-канадалықтар, мексикандар, бразилиялықтар, колумбиялықтар, аргентиндер, кубалық т.б. Америкада 50 мемлекет бар, оның 26-сы тәуелсіздік алған мемлекеттер, 24-і отарлар. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Американың саяси картасында біраз өзгерістер болды. Халықтың революцияның жеңуі нәтижесінде  Америкада тұңғыш соң мемлекет-Куба пайда болды. Америкада саяси суверенді жаңа мемлекеттер - Ямайка, Тринидад, Тобиго, Барбадас құрылды.

 Америка республикаларының 1889 жылдан бері дүркін-дүркін шақырып тұратын конферециялары. Мұндай конферецияларды шақырып  тұру идеяны Латын Америкасында өз үстемдігін күшейту, империялистік  бәсекелестерін сол ауданнан ығыстыру мақсатында пайдаланып, Америка республикаларының 1 - конферециясын шақырды (2 қазан 1889-19 сәуір 1890). АҚШ мұнда өзара экономик алысып тұру үшін америка республикаларының халқыаралық одағын құру және оның жанынан шын мәнінде мемлекет департаментке бағынатын тұрақты коммерциялық бюро құру жайлы шешім қабылдайды.

 Америкадағы испан отарларының испан үстемдігіне  қарсы азаттық соғысы (1810-1826). Америка елдерінде Испанияның-отарлық үстемдігі XVI ғ-да орнады. XIX ғ-дың басында Испанияның Америка құрлығындағы отарларының жер көл 27 млн км²-ге жетті олар 4 вице корольдыққа (Испанияның Америка құрлығындағы жері), 4 генерал-капетандыққа (вице-корольдықтық құрамына кіретін саяси әкімшілік бөлік) бөлінді 1810 жылдың қарсаңында отар елдерінде 20 млн халық тұрады, оның 300 мыңға жуығы Испанияда тұрып-өскендер, 3 млн-ы креалдар болды. Отар елдердегі халықтардың барлығына жуығы басшы әкімшілік жұмысына қарастырылады. Жер негізінен Испандықтардың, дәулетті креолдар мен католик игіркеуінің меншігіне айналды. Олар үндістерді (индеецтер), негрлері, будан халықтарды, мулаттарды аяусыз қанады. Испандықтар отар елдерінің экономикалық дамуына әдейі кедергі жасады. Жергілікті кедей халық, әсіресе үндістер отаршыларға қарсы талай рет ерлікпен күресті. Бірақ оның бәрі стихиялық сипат алды. 1810 жылы Латын Америкасындағы отар елдердің бәрінде (Перуден басқасы) көтеріліс бастады. Бұл тәуелсіз үшін соғыстың бірінші кезеннің (1810-15) бастамасы болды. Мұнда отар елдер тәуелсіздік ала алмады. 1816 жылы азаттық соғысының екінші кезеңі басталды. Соғыс арагідік үзіліспен 1826 ж-ға дейін созыладыв. Осы кезеңде оташылдар тамаша жеңіске жетті.1818 жылы Чили тәуелсіздік алды. 1819 жылы декабрьде Ұлы Колумбия федерациялық республикасы құрылды. 1821 жылы маусымда Венесуэла, 1822 жылы Кито азат етіледі. Испан отаршыларына қарсы өз тәуелсіздігі үшін күрсе кезеңінде 1822 жылы Португалияның отары Бразилия тәуелсіз деп жарияланды. 1824 жылы Мексика федерациялық республикаға, 1825 жылы Боливия (жоғары Перу) тәуелсіз елге айналды. 1826 жылы Перуде ең соңғы испан гаризоны тізе бүкті. Тәуелсіздік үшін соғыстың нәтижесінде Латын Америкасының барлық елдері (Куба мен Пуэрто-Рикадан басқасы) испан үстемдігінен азат етілді. 
 
 
 

Латын Америка елдері

Антигуа и Барбуда

Көлемі: 443 км²

Адам саны: 64 000

Астанасы: Сент-Джонс

Мемлекеттік құрылымы: конституциялық монархия

Тәуелсіздік күні: 01.11.1989 (Ұлыбританиядан)

Тілі: ағылшын

Діні: христиандық

Валютасы: доллар

Оқиға: 1834 жылы құлдық жойылды.

Аргентина

Көлемі: 2 766 890 км²

Адам саны: 36 265 000