Жерорта теңізі бойындағы географиялық орындар

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті

Факультет «Әлеуметтік қызмет және бизнес»

Кафедра «Туризм»

АНАЛИТИКАЛЫҚ БАЯНДАМА

Тақырып атауы: «Жерорта теңізі бойындағы географиялық орындар»

Тексерген: Бейсекей Е.

Орындаған: Турлин Д.К.

Мамандық:Туризм

Топ: 303

Алматы, 2012

Мазмұны

Кіріспе

Рефераттың өзектілігі: Жерорта теңізі – Атлант мұхитының Еуразиямен Африка құрлықтары арасындағы теңізі.Гибралтар бұғазы арқылы Атлант мұхитымен, Босфор бұғазы арқылы Қара теңізбен, Суэц каналы арқылы Қызыл теңізбен жалғасады. Ауданы 2505 мың км², орташа тереңдігі 1498 м, ең терең жері 5121 м. Жерорта теңізінің еуразиялық жағалауы қатты тілімденген. Онда түбектер және аралдармен бөлінген шағын Альборан, Балеар, Лигурий,  Тиррен,  Адрия,  Ион,  Эгей және Кипр теңіздері орналасқан.

Теңіз алабына Қара, Азов, Мәрмәр теңіздері де кіреді. Ірі шығанақтары: Валенсия, Лион, Генуя, Таранто, Сидра (Үлкен Сирт), Габес (Кіші Сирт).

Ірі аралдары: Балеар, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит және Кипр. Теңізге ірі Ніл,  По,  Рона, Эбро өзендері құяды.

Жас альпілік геосинклинальдік аймақта орналасуына байланысты, түпкі бедері күрделі. Ең ірі қазаншұңқырлары: Алжир-Прованс, Орталық қазаншұңқыр және Геллен шұңғымасы. Тиррен теңізінің қазаншұңқырының төңірегінде сөнген және әрекетті жанартаулар бар.

Бүкіл Жерорта теңізі аймағына субтропиктік климаттың “жерортатеңіздік” деп аталатын ерекше типі тән: қысы ылғалды әрі жылы, жазы құрғақ және ыстық. Судың беткі қабатының температурасы ақпанда теңіздің солтүстігінде 12°С-тан оңтүстікте 18°С-қа дейін, тамызда батысында 20-25°С-тан оңтүстік-шығысында 28-30°С-қа дейін көтеріледі. Су көп буланады, сондықтан тұздылығы жоғары. Батысында 36ү-ден, шығысында 39,5ү-ге дейін құбылады.

Толысу толқынының биіктігі 0,1-0,5 м, Тунистің шығысында 1,7 м-ге жетеді. Негізгі ағыс Гибралтардан Ливанның жағасына дейін Африканы бойлап өтеді. Оқшау теңіздерде су циклондық айналым жасайды.

Теңізде балықтың 550-дей түрі бар. Сардина, тунец, макрель, скумбрия, т.б. ауланады.

Жерорта теңізінің Адрия және Эгей теңіздерінің қайраңдарында мұнай, газ өндіріледі. Теңіз арқылы аса маңызды халықаралық теңіз жолдары өтеді.

Басты порттары: Барселона (Испания), Марсель (Франция), Генуя, Неаполь, Венеция, Триест (Италия), Риеака (Югославия), Пирей және Салоники (Грекия), Бейрут (Ливан), Александрия, Порт-Саид (Египет), Триполи (Ливия), Алжир (Алжир). Түркия жағалауында дүние жүзіне әйгілі курорттар бар.

Жерорта теңізінің жағалауында Испания,  Франция, Италия,  Монако,  Мальта,  Хорватия,  Босния және Герцоговина,  Югославия,  Албания,  Грекия,  Түркия, Кипр,  Сирия,  Ливан,  Араб елдерінің  аумағы,  Израиль,  Египет,  Ливия,  Тунис,  Алжир,  Марокко елдері орналасқан [1].

Қазіргі кезде теңізді айналып жүзу (круиз) халықаралық туризмнің маңызды түріне айналып отыр. Бұл аса жайлы кемелермен саяхаттау және құмды жағалауларда демалу, бірнеше елмен танысу мүмкіншілігінің ұштастырылуымен түсіндіріледі. Туризмнің бұл түрінің дәстүрлі аудандарына Жерорта теңізі, Кариб алабы мен Мұхит аралдары жатады.

Туристердің көп баратын нысандарының бірі — қалалар. Бұл тұрғыда әсіресе тарихи ескерткіштерімен әйгілі ежелгі қалалар айрықша көзге түседі. Еуропалық өркениет пен сәулет өнерінің түрлі кезеңдерінің ескерткпптері сақталған Европа қалаларына жыл сайын дүниенің түкпір-түкпірінен туристер легі ағылады.

Франция, Италия және Испанияның әрқайсысына жылына 30 млн-нан астам туристер келіп, оларды қабылдаудан елдер қазынасына 10 млрд доллар шамасында пайда түседі.

Қамтылатын туристердің саны жөнінен теңіз жағалауындағы курорттар жетекші орын алады. Туристердің айрықша жиі баратын ауданы — Еуропа, Азия және Африканың Жерорта теңізі жағалауы. Мұнда әлемге әйгілі Көгілдір жағалау (Француз және Италия Ривьерасы), Кипр жәнө Мальта аралдары, Испания жағалауы мен Балеар аралдарындағы, Солтүстік Африканың курортты қалалары орналаскан [2].

Рефераттың мақсаты: Жерорта теңізі туралы толық мағлұмат алу; географиялық орналасқан жерімен таныстыру; Жерорта теңіз алабына кіретін теңіздерге, аралдаға, мемлекеттерге сипаттама; Жерорта теңіздің туризмде алатын орны; Жерорта теңізіндегі танымал туристік орталықтармен таныстыру және оның халықаралық туризмге әсерін талқылау.

Рефераттың міндеті:

-  Жерорта теңізіне жалпы сипаттама беру;

-  Жерорта теңізінің туризмге әсерін түсіндіру;

-  Жерорта теңізінің алабына кіретін теңіздерге сипаттама беру;

-  Жереорта теңізіндегі әлемге танымал аралдарға жалып сипаттама және туристердің көп баратын Ибица және Кипр аралдарына толық сипаттама;

-  Жерорта теңізімен шектесетін мемлекеттермен таныстыру және олардың халықаралық туризмде алатын орны туралы түсіндіру.

1        Жерорта теңіз алабындағы негізгі теңіздерге сипаттама

1.1    Қара теңіз

Қара теңіз, Қара дениз (грек. Роntos Euxenos — мейірбан теңіз) — Атлант мұхиты алабына жататын теңіз.Кіші Азия мен Еуропа аралығында жатыр (Сурет 1).

Сурет 1 – Қара теңіз

Жағалауында Түркия, Болгария, Румыния, Украина, Ресей, Грузия елдері орналасқан. Батысында Боспор бұғазы арқылы Мәрмәр теңізімен, одан әрі Дарданелл бұғазы арқылы Эгей және Жерорта теңіздерімен, солтүстігінде  Керчь бұғазы арқылы Азов теңізімен жалғасады. Ауд. 420,3 мың км2.

Ұзындығы 1148 км, ені 615 км, ең терең жері 2211 м. Жағасының ұзындығы. 4074 км және аз тілімделген. Батысы мен солтүстік батысында жағасы жайпақ, кей жерінде жыралы. Шығысы мен солт. бөлігіндегі Қырым түбегінің  жағасыны таулы болып келеді.

Ірі шығанақтары: Каркинит, Каламат, Днепр-Буг, Днестр. Аралдары (ірілері — Березань, Змеиный) аз. Теңізге Дунай,  Днепр, Оңт. Буг, Рионн, Чорох, т.б. өзендер құяды.

Қара теңіз палеогеннің аяғынан неоген мен антропогенге дейінгі аралықта қалыптасты. Қалыптасуының алғашқы сатысында Каспий теңізімен біртұтас су айдыны болып, төмен плиоценнің аяғында Кауказ жотасының көтерілуінен екіге бөлінген.

Қара теңіз құрлық ортасында жатқандықтан климаты континенттік. Ауаның қаңтардағы орташа температурасы: солтүстік-батысында -2.6- 3˚С, оңтүстігінде 6-9˚С, батысында -1.4˚С және солтүстігінде -25 -30˚С-қа жетеді.

Жауын-шашынның орташа мөлшері 300 — 2500 мм. Тұзд. ашық бөлігінде 17,5-18,5%, өзендер сағасы маңында 9-2%, дейін азаяды. Суының шалқып-шегінуінен деңгейінің ауытқуы солтүстік-батысында 2 м-ге жетеді, Қырым жағасында 40-60 см.

Өсімдік пен жануарлар дүниесі жылы әрі құрамында оттек мол судың беткі қабатында шоғырланған. Теңіз түбіндегі өсімдіктердің құрамында балдырлардың 258 түрі, 125 м тереңдіктегі қабатта фитопланктонның 284 түрі бар. Қара теңізде жануарлардың 1500-дей түрі тіршілік етеді, соның ішінде балықтың 180 түрі (қортпа, бекіре, шоқыр, хомса, тюлька, кефаль, камбала, устрица, скумбрия, т.б.), акула бар.

Қара теңіз жағалауындағы елдерді бір-біріме байланыстарын үлкен су жолының бірі.

Ірі порттары: Трабзон, Сино, Самсун (Түркия), Бургас, Варна (Болгария), Констанца (Румыния), Одесса, Ильичевск, Николаев, Севастополь, Керчь (Украина), Новороссийск, Туапсе (Ресей), Поти, Батиму (Грузия). Теңіз жағалауы рекрециялық мақсатқа пайдаланылады.

Iрі курорттары: Варна, Одесса, Еупатория,  Ялта,  Сочи, Гагра,  Сухуми,  Батуми, т.б. [3].

1.2    Азов теңізі

Азов теңізі, Азыу теңізі (ежелгі Сурож теңізі) — Ресей Федерациясының еуропалық бөлігінің оңтүстігіне орналасқан теңіз. Атлант мұхиты алабының ішкі теңізіне жатады. Керч бұғазы арқылы Қара теңізiбен байланысады      (Сурет 2).

Сурет 2 – Азов теңізі

Азов теңізі — дүние жүзі мұхит теңіздерінің ішіндегі ең шағыны әрі таязы. Ауданы 39 мың км2. Орташа тереңдігі 8 м. Ең терең жері 15 м. Айдыны 320 мың км3. Жағасы аз тілімделген.

Ірі шығанақтары: Таганрог,  Сиваш. Дон  және Кубань өзендері теңізге жылына көлемінің 1/5-не жуық тұщы су құяды. Сондықтан тұздылығы төмен.

Азов теңізінің беткі қабатындағы судың температурасы жағалауға жақын бөлігінде 30o-31oС-қа дейін, орта тұсында 25o-26oС-қа көтеріледі. Қыста теңіз 2-3 ай қатып жатады. Таяз болғандықтан суы жақсы араласады, температура мен тұздылығы беткі қабатынан түбіне дейін біркелкі, оттегі мол.

Судың барлық қабаты тіршілікке бай. Азов теңізінде балықтың 80-ге тарта түрі бар. Одан тюлька, көксерке, хамса, табан көп ауланады. Теңіздің транспорттық маңызы бар. Азов теңізі Еділ-Дон каналы арқылы Каспий,  Балтық және Ақ теңіздерімен жалғасады. Басты порттары: Мариуполь, Таганрог, Ейск, Бердянск [4].

1.3    Мәрмәр теңізі

Мәрмәр теңізі — Атлант мұхитының  Еуропа  мен  Кіші Азияның аралығындағы жерорта теңізі. Солтүстігінде Босфор бұғазы арқылы Қара теңізбен, оңтүстігінде Дарданелл бұғазы арқылы Эгей тенізімен жалғасады. Ауданы 11472 км2. ұзындығы 280 км, енді жері 80 км. Суының орташа көлемі 4 мың км3, ең терең жері 1273 м. Еуропа, Азия және Африка құрылықтарын бөліп тұратын жер қыртысының ірі жарылыстарынан пайда болған (Сурет 3).

Сурет 3 – Мәрмәр теңізі

Ірі аралдары — Мәрмәр, Принц, тағыда басқа. Эрдек, Бандырма, Гемлик шығанақтары бар. Мәрмәр теңізіне Симав, Коджабаш өзендері құяды.

Суы қатпайды, беткі қабатының орташа температурасы 90С, ал жазда 290С-қа дейін жетеді. Мәрмәр теңізінің гидрологиялық режимі бұғаздары арқылы Қара және Эгей теңіздері суының алмасуына байланысты. Тұздалуы солтүстігінде 20%, оңтүстігінде 25-26%.

Флора мен фаунасы Жерорта теңізіне ұқсас. Теңізден балық (скумбрия, сардины, тағыда басқа) ауланады. Мәрмәр теңізі арқылы Қара теңізден Жерорта теңізіне өте маңызды су жолдары өтеді. Жағалауында Стамбұл, Измит портты қалалары және курорттар орналасқан [5].

1.4    Тиррен теңізі

Тиррен теңізі  (Mare Tіrreno) – Атлант  мұхиты алабындағы Жерорта  теңізінің бір бөлігі. Апеннин  түбегі мен Сицилия,  Сардиния және Корсика аралдары аралығында орналасқан. Жерорта теңізімен солтүстігінде Корсика, батысында Бонифачо, оңтүстігінде Сардиния, оңтүстік-шығысында Мессина бұғаздары арқылы жалғасады (Сурет 4).

Сурет 4 – Тиррен теңізі

Ауданы 214 мың км2. Тектоникалық қазаншұңқырда орналасқан, ең терең жері 3830 м. Вавилов су асты жотасында Вулькано жанартауы орналасқан.

Теңіз табаны жаңа тектоникалық қозғалыс әсеріне ұшыраған эпиплатформа, түпкі шөгінділері қарбонаттардан тұрады.

Беткі су температурасы жаз айларында 22-24,5°С, қыста 13-14°С. Тұзд. 37,25-38,25‰. Беткі ағыстары 1 км/сағ. жылдамдықпен сағат тіліне қарсы бағытта қозғалады.

Тиррен теңізінде Липар, Устика, т.б. аралдар бар. Балық аулау (сардина, тунец, жылан балық, семсер балық, т.б.) дамыған. Басты порттары: Неаполь, Палермо, Кальяри (Италия), Бастия (Франция) [6].