Экспрессивно-стиллистическая роль фразеологизмов в современных СМИ

3. Фразеалагізмы з кампанентам  сінонімамі (моўнымі ці кантэкстуальнымі): “А ў нас проста няма часу, каб сядзець і пераліваць з пустога ў парожняе” (Звязда, 11 чэрвеня 2010).Пустое і парожняе – моўныя сінонімы.

4. Таўталагічныя выразы, пабудаваныя на паўтарэнні паўназначных  слоў у розных формах: “Звычайна яго даюць (98%) з рук у рукі падчас асабістай сустрэчы без сведак у беларускіх рублях ці замежнай валюце” (Звязда, 2 лістапада 2011).

5. Фразеалагізмы каламбурнага  характару, заснаваныя на абыгрыванні  мнагазначных слоў: “Гары яно агнём! — думаеце вы, пакідаючы на працы процьму важных спраў і хуценька збіраецеся дадому” (Звязда, 2 жніўня 2011).

6. Фразеалагізмы з нерэальным  вобразам у іх аснове (каля 300 адзінак): “Надакучыла таўчы ваду ў ступе” (Звязда, 18 мая 2010).

 

V.2. АКАЗІЯНАЛЬНЫЯ ФУНКЦЫІ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ

 

Звернемся цяпер да функцый  аказіянальнага характару. Гэтыя функцыі  рэалізуюцца толькі ў спецыяльна арганізаваным кантэксце.

Функцыя стварэння  гумару і сатыры. Многія фразеалагізмы сваёй унутранай формай выклікаюць уражанне камічнасці, іранічнасці і г.д.: “Маўляў, тэсты — звышскладаныя, заданні — не заўсёды карэктныя, а для таго, каб стаць студэнтам ВНУ, дастаткова толькі трапіць пальцам у неба — угадаць некалькі правільных адказаў...”(Звязда, 16 снежня 2010).

Фразеалагізмы выступаюць як сродак гумару і сатыры найчасцей  тады, калі пісьменнікі, публіцысты не абмяжоўваюцца традыцыйным ужываннем  гэтых выразаў, а абнаўляюць, асвяжаюць іх, творча выкарыстоўваюць іх багатыя патэнцыяльныя магчымасці.

У асобную падгруппу сярод  функцый аказіянальнага характару  І.Я.Лепешаў вылучае функцыі кампазіцыйна-канструктыўнай накіраванасці[7, c.217].

Функцыя сюжэтнай асновы твора. Фабульная сітуацыя многіх твораў, асабліва сатырычных, можа разгортвацца на аснове фразеалагізмаў, але звычайна такіх, якім уласціва вобразнасць, а таксама патэнцыяльнася “сюжэтнасць”, звязанная з якой-небудзь жыццевай сітуацыяй. Гэта ўжо больш высокі ўзровень майстэрства журналіста. У якасці прыклада разгледзем артыкул “Вясковыя “Белыя вароны” (Звязда, 1 красавіка 2011), у якім расказываецца аб клубе здаровага ладу жыцця “Белыя вароны”, які арганізавалі ў весцы Каханавічы. Назва клуба абыгрываецца ў творы і як фразеалагічны выраз: “І гэта пры мінусавай тэмпературы і моцным ветры! Такім моцным, што фотаапарат у мяне з рук ледзь не выпаў падчас фотаздымкі. А Пятру Пятровічу на веласіпедзе ў такое надвор'е хоць бы што — ён жа "белая варона"!”

Загаловачная  функцыя. Фразеалагізмы вельмі часта выкарыстоўваюцца ў якасці загалоўкаў ці падзагалоўкаў публіцыстычных тэкстаў. Кантэкстам, у якім рэалізуецца значэнне фразеалагізма, у такіх выпадках з`яўляецца ўжо не сказ, а цэлы твор або яго значная частка.

Фразеалагізм у якасці газетнага загалоўка не толькі ў  сціслай і вобразнай форме  называе тэму, але адначасова выконвае рэкламную функцыю, прыцягваючы  увагу чытача.

Напрыклад, артыкул пад  назвай “Павярніся, сынку!” (Звязда, 27 красавіка 2011). У матэрыяле распавядаецца пра сына апазіцыйнага журналіста Аляксандра Класкоўскага: сын быў звольнены з міліцыі за нядбайнасць і згубу “гонару мундзіра”.

Вельмі эфектыўныя загалоўкі, якія спачатку ўспрымаюцца з прамым значэннем слоў, а пасля таго, як твор прачытаны – як фразеалагізм. Узгадаем папярэдні прыклад з  фразеалагізмам белая варона.

Вельмі цікавы падзагаловак артыкула аб выступленні гурта “3+2”  з песняй “Butterflies” (“Матылькі”) на “Еўрабачанні”: “Крылцамі бяк-бяк-бяк-бяк” (Звязда, 1 чэрвеня 2010). Гэта адсылка да радкоў вядомай песенкі з кінафільма “Обыкновенное чудо”: “А бабочка крылышками бяк-бяк-бяк-бяк”. Асаблівасцю выступлення беларускіх спевакоў сталі вялізныя крылы, якія з`яўляліся ў іх за спінамі. Праз падзагаловак добра передаецца іранічнае стаўленне аўтара да нумара.

Функцыя заключнага акорда. Здольнасць фразеалагізмаў сцісла і трапна характарызаваць асобу, прадмет, з`яву служыць падставай іх выкарыстання ў якасці сваеасаблівага заключнага акорда да эпізоду ці твора.А я, гледзячы на гэтага мужчыну, чарговы раз пераконваюся: шчасце не ў грошах (Звязда, 30 ліпеня 2011).

 

6. СТЫЛІСТЫЧНАЕ ВЫКАРЫСТАННЕ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ У ТЭКСТАХ СМІ

 

І.Я.Лепешаў вылучае два  віды стылістычнага выкарыстання фразеалагізмаў: а) ужыванне фразеалагізмаў у іх нязменным  выглядзе, б) ужыванне фразеалагізмаў са змяненнямі разнастайнага характару. Змяненні могуць быць як структурна-семантычнымі, так і семантычнымі [7, c.219]

Зразумела, што большая  частка фразеалагізмаў на старонках  беларускага друку з`яўляецца ў нязменным выглядзе, бо фразеалагізмы самі па сабе, без пераапрацоўкі, з`яўляюцца яркім вобразным сродкам. Мы прывялі дастатковую колькасць прыкладаў такога віду ўжывання фразеалагізмаў.

Звернемся да трансфармаваных  фразеалагізмаў. Напрыклад, загаловак  “Дай, кампаньён, на шчасце лапу мне” (Звязда, 30 лістапада 2011) з`яўляецца трансфармацыяй першага радка верша Сяргея Ясеніна “Собаке Качалова” “Дай, друг, на счастье лапу мне”. Гэты выраз стаў шырокаўжывальны і набыў усе рысы, якія характэрны для фразеалагізма. У артыкуле размова вядзецца пра законапраект аб абыходжанні з жывёламі. У тэксце закона хатніх сабак і катоў называюць жывёламі-кампаньенамі – адсюль і трапнае структурна-семантычнае змяненне фразеалагізма: замена аднаго з кампанентаў словам свабоднага ўжывання.

Вось яшчэ адзін прыклад  замены аднаго з кампанентаў фразеалагізма: “Дачнікі, давайце жыць дружна!”(Звязда, 11 чэрвеня 2009). Гэта трансфармаваны выраз з савецкага мультфільма “Клад кота Леопольда”  “Ребята, давайте жить дружно!”.

А вось перапрацаваная прымаўка Любіш катацца, любі і саначкі вазіцьў якасці загалоўка: “Любіш катацца? Любі за саначкі плаціць!” (Звязда, 20 мая 2010) Па-першае, адбываецца замена аднаго дзвух кампанентаў, па-другое, змяняецца сінтаксічная пабудова сказа. Зразумела, змяняецца і сэнс выразу. У артыкуле распавядаецца аб праблеме безбілетнікаў у грамадскім транспарце.

Разглдем прыклад семантычнага змянення фразеалагізма, напрыклад, стварэнне  семантычнага паралелізму: “Праўду кажуць: каб ведаў, дзе павалішся, там сеў бы... Ці лёг...” (Звязда, 3 лістапада 2010). Асновай паслужыла прыказка “Каб ведаў, дзе павалішся, там сеў бы”, але за кошт далучэння аднароднага выказніка лёгчытач успрынімае два пласты сэнсавага значэння: зыходнае фразеалагічнае і літаральнае змененае.

Вось яшчэ адзін прыклад  таленавітага выкарыстання фразеалогіі  у публіцыстычым тэксце: “А то ж каманда за камандай: то яму (гэтаму начальству) трэба пэўную тэрыторыю ў парадак прывесці (чужымі рукамі), то адсталую гаспадарку з каленяў падняць (хай цаною свайго падзення), то чужы аздараўленчы лагер падрыхтаваць да заезду, то спартыўны аб'ект у дзеянне ўвесці, то — не іначай — чарговы рапарт саставіць: у калектыве грамадскія арганізацыі стварыць...” (Звязда, 3 лістапада 2010). Сказ цікавы не толькі вялікай колькасцю ўжытых фразеалагізмаў, але ж і іх сэнсавымі ўзаемаадносінамі. У першым выпадку фразеалагізм дапаўняецца яшчэ адным фразеалагізмам, а у другім – свабодным спалучэннем. У выніку гэтага адбываецца дапаўненне семантычнага зместу выразаў.

У незвычайным  значэнні выкарыстоўваецца ў загалоўку фразеалагізм іграць на нервах: “На нервах іграе неўроз”(Звязда, 10 лiстапада 2011). Фразеалагізм успрымаецца як простае словазлучэнне.

У артыкуле пад загаловкам “12 крэслаў” беларускай вытворчасці” (Звязда, 17 верасня 2011) распавядаецца аб спекталі “12 крэслаў”, які паставілі ў Беларусі. Атрымліваецца цікавая гульня словаў: загаловак можа ўспрымацца і у прамым, і у пераносным сэнсе – гэта таксама выкарыстанне фразеалагізма ў незвычайным сэнсе.

Яшчэ адзін выпадак  стылістычнага ўжывання фразеалагізмаў – сказ “Ідзеш з адкрытай душой да людзей, а яны туды плююць” (Звязда, 20 мая 2010). Тут мы назіраем сутыкненне двух фразеалагізмаў: аднолькавы кампанент з апошняга фразеалагізма замяняецца ўказальным прыслоўем. Адбываецца актуалізацыя агульнага кампанента душа, а значыць, і ажыўленне ўнутранай формы фразеалагізмаў.

Даволі часта у публіцычтычных тэкстах адбываецца стварэнне фразеалагізма  з адваротным сэнсам: “Толькі ў вышэйшых навучальных установах нашай краіны сустракаюць не па адзенні” (Звязда, 24 лістапада 2011);“Аднак у яго якраз наадварот — "усе дома" і ўсе выдатна з духоўнай культурай” (Звязда, 23 лістапада 2011); “Новае – зусім не забытае старае” (Звязда, 30 ліпеня 2011).

У падзагалоўку “Той самы Мюнхгаўзен?” (назва савецкага фільма) змяняецца сінтаксічная будова сказа. Каб растплумачыць, што журналіст хацеў падкрэсліць гэтай фразай, працытуем адрывак з артыкула: Што казаць, рашэнне адміністрацыі нагадвае дзеянні Мюнхгаўзена, які каня і сябе за валасы выцягвае з дрыгвы (Звязда, 30 ліпеня 2011).

 

7. СТЫЛІСТЫЧНЫЯ ПАМЫЛКІ У ВЫКАРЫСТАННІ ЖУРНАЛІСТАМІ ФРАЗЕАЛАГІЧНЫХ СПАЛУЧЭННЯЎ

 

Звяртаючыся да фразеалогіі, журналісты не заўседы ўмела карыстаюцца яе багаццем. Прычын памылак шмат – ад неўдалага стылістычнага выкарыстання фразеалагізма да элементарнага неведання фразеалогіі беларускай мовы.

Разледзем прыклады памылковага  стылістычна выкарыстання фразеалагізмаў на старонках беларускіх газет.

“Выдатны густ — гэта ахілесава пята азначанага тыпу мужчын” (Звязда, 3 лютага 2011). Выраз ахілесава пята мае сэнс “слабое месца”. Зразумела, што добры густ не можа быць слабым месцам кагосьці. Памылковасць ужывання фразеалагізма паццвяржаецца і кантэкстам артыкула.

“Прызвалi яго ў 1943-м, першае баявое хрышчэнне атрымаў на Быхаўшчыне” (Звязда, 18 чэрвеня 2008). У гэтым прыкладзе мы сустракаемся з такой з`явай, як моўная збыткоўнасць. Састаўным кампанентам абодвух значэнняў выступае сема першы – “першы удзел у баі” і “першае сур`езнае выпрабаванне ў чым-небудзь”.

У загалоўку “Закон – не дышаль” (Звязда, 30 ліпеня 2011)  - адсылка да прымаўкі “Закон што дышла, куды павярнуў, туды і вышла”. Менавіта ў такім выглядзе гэту прымаўку падае “Слоўнік беларускіх прыказак” І.Я. Лепешава і М. А. Якалцевіча. Журналіст хацеў паспрабаваць трансфарміраваць прыказку, каб надаць ёй адваротны сэнс, але ж ужыў памылковы яе варыянт (дышаль – дышла).

“Але прычым тут прыгажосць да гэтых пракруставых мерак?” (Звязда, 4 красавіка 2008). Правільны выраз – пракрустава ложа, у сказе адбываецца падмена кампанента.

“Галіна Пятроўна аказалася моцным арэхам і з дапамогай джокераў дайшла да сёмага ўзроўню складанасці” (Звязда, 30 ліпеня 2011). Адбываецца падмена кампанента, правільны варыянт моцны арэшак.

 “Пара пераможцаў, якой аддадуць перавагу журы i гледачы, стане прадстаўнiком Беларусi на танцавальным шоу ў Азербайджане — i стане, дарэчы, першай ластаўкай удзелу нашай краiны ў гэтым конкурсе” (Звязда, 30 мая 2009) – выраз першая ластаўка ўдзелу даволі нязграбны, тут назіраецца ненарматыўная спалучальнасць.

“Затое прапанавалi парам-фiналiстам, якiя некалькi месяцаў варылiся ў гэтым вялiзным танцавальным катле, выставiць свае ацэнкi праекту "Зорныя танцы" (Звязда, 30 мая 2009). У гэтым сказе мы сустракаемся з нематываваным пашырэннем кампанентнага складу фразеалагізма. Замест фразеалагізма варыцца ў адным катле мы атрымалі дзіўнае спалучэнне варыцца ў гэтым вялізным танцавальным катле.

“Першым блiнам цi ясным сокалам атрымалiся ў Беларусi свае "Зорныя танцы", можна будзе меркаваць як па рэйтынгах праекта, так i — часткова — па вынiках найблiжэйшага "Танцавальнага Еўрабачання", што адбудзецца ў вераснi ў Баку” (Звязда, 30 мая 2009). У гэтым сказе мы бачым частку ўстойлівага выразу першы блін комам, якая чамусці супрацьпастаўляецца словазлучэнню ясны сокал, якое фразеалагізмам не з`яўляецца. Цікава, што тры апошнія выпадкі памылковага ўжывання фразеалагізмаў сустрэліся нам у адным артыкуле.

“Але ж, паважаныя, пасля таго, як былі распаўсюджаны звесткі пра палюбоўніц каталіцкіх святароў, якія афіцыйна звярнуліся да Папы Рымскага з просьбай дазволіць святарам ажаніцца, наступныя радкі ў параўнанні з тым зваротам будуць "дзіцячай спробай пяра" (Звязда, 14 жніўня 2010). Правільна – спроба пяра, мы бачым нематываванае пашырэнне кампанентнага складу фразеалагізма.

“Зямля, агонь  і творчыя трубы паклікалі беларускіх мастакоў на біенале” (Звязда, 9 верасня 2008). У гэтым загалоўку – няўдалая папытка пераасэнсавання фразеалагізма агонь, вада і медныя трубы.  Смваламі бiенале былі зямля, агонь i сонца. Аўтар вырашыў скарыстацца формай фразеалагізма, але ж атрымалася гэта дрэнна з пункту гледжання стылю.

“З іншага — як ні рабі добрую міну, але выніковае перадапошняе месца — гэта крыўдна” (Звязда, 1 чэрвеня 2010). Устойлівы выраз рабіць добрую міну пры дрэннай гульні прыведзены часткова, парушана яго структурная цэласнасць.

 “Я не буду зараз зліваць увесь негатыў, які пачула ў час такога "бацькоўскага сходу" (Звязда, 24 лістапада 2011). У гэтым сказе мы сустракаемся з яўнай стылявой несумешчальнасцю фразеалагізма і астатніх слоў у сказе. Не будзем забываць, што адно з асноўных патрабванняў стылістыкі – трымацца адзінства стылю. Дадзены фразеалагізм неабходна замяніць на больш нейтральны ці ўзяць у двухкоссе.

Аднак інспектар прапускаў заўвагі міма вушэй і, як сказана ў матэрыялах праверкі, "працягваў бяздзейнічаць, што запатрабавала ўмяшання камандзіра ўзвода, але і пасля гэтага Класкоўскі А.А. працягваў пасіўна несці службу, не ўмешваючыся ў арганізацыю дарожнага руху і не рэгулюючы паток транспарту" (Звязда, 27 красавіка 2011) – размоўны фразеалагізм ужываецца без аніякіх стылістычных памет.