Автор работы: Пользователь скрыл имя, 23 Марта 2012 в 21:11, лекция
М. Гарэцкі ў “Гісторыі беларускае літаратуры”, вылучыўшы “народніцкі” перыяд у развіцці роднай літаратуры і акрэсліўшы яго межы ад 1891 г. да 1905, слушна адзначаў, што “ў канцы 80-х гадоў 19-га веку з’явілася прыкметнае ажыўленне беларускай думкі”. А.М.Багдановіч у няскончаным артыкуле “І. Неслухоўскі” даў наступную характарыстыку таму часу: “Гэта былі нудныя 80-я і 90-я гады, калі ўсякая жывая справа зараз жа і заціскалася, калі грамадзянская думка крэпка спала, калі ўсё жыццё якась пашарэла і прынікла”. Каб высветліць, што ж тады было насамрэч, вернемся да сведчанняў сучаснікаў. Так, адзін з рускіх мемуарыстаў пісаў пра 80-я – пачатак 90-х гг.: “Час быў цяжкі, нудны, сумны. Але мала хто з асяроддзя інтэлігенцыі гэта ўсведамляў і разумеў. Мала ў каго хапала духу і характару прызнаць уласнае банкроцтва, убачыць сябе ў сапраўдным, непрыаздобленым выглядзе”.
I на гэтай нашай зямлі спрадвеку нашы дзяды-прадзяды жылі, каторыя не раз грэкамі, немцамі і рымлянамі траслі. А мы?..
Мы — не знаем, хто мы такія…
Упершыню апублікавана ў газеце “Наша ніва”. – 1909. – № 51 – 52. //
Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: Хрэстаматыя /
Скалд. і аўт. камент. А.А.Лойка, В.П.Рагойша. –
Мн.: Выш. шк., 1988. – 487 с. – С. 376 – 377.
Карусь Каганец «З рэферату на калядны сход беларускай грамады 1903 года»
Кажаце, панове, што беларус свае народнасці не знае і нічога пра яе не цяміць… Вота ж мяне гэта вельмі чапіла за сэрца, як кроў з крыві і косць з косці беларуса. (Я родам з даўнейшых баяр княжаства Мсціслаўскага. Мой род меў айчыма мужыка-наднямонца, а сам я колькі часу змалку і потым дзецюком жыў між сялян: разам пасвіў, разам гуляў, разам працаваў і цяпер маю між імі сваякоў...)
Я думаю, што мы не просім ніякай помачы дзеля таго, каб зліцца з расейцамі або палякамі, бо як захочам і самі туды дарогу знайдзем...
Гэта, што беларусы названня беларус не знаюць, то праўда, але тое, што яны з народнасці свае ніякай справы не здаюць, то няпраўда. Яно то можа трохі і не так, як бы трэба было, але ўсё ж такі цямяць, што яны не маскалі і не палякі. А калі станеш у каторага дапытвацца, хто ён, то адкажа, што ён тутэйшы... Помніць наш селянін, што Кацярына II увяла паншчыну, а Мікалай I паправіў, бо да Мікалая былі яшча дзе-нідзе вольныя людзі...
Нагаворам прыхільнікаў расійскага ўраду, што палякі ў часе паўстання 1863 г. хацелі паншчыну вярнуць, наш брат не дае веры, бо помніць Кацярыну і Мікалая.
Як прыклад, што не ўсіх салдацкая служба маскаліць, раскажу вам гэткія здарэнні.
Быў у мяне сусед-арандатар, салдат з турэцкай вайны, прозвішчам Банькоўскі. Зышліся мы з ім на полі пры рабоце (я сеяў авёс, а ён гараў), палеглі на мяжы і разгаварыліся. Ён стаў расказваць, як яны Балканы пераходзілі, як цярпелі голад і як, перайшоўшы Адрыанопаль, стала замірэнне, і як яны стаялі там колькі часу. То ў такім, кажа, жылі мы там давольсцве, што і здумаць лепшага нельга. Здаецца б, жыві ды гуляй. Але ж было так цяжка, так цяжка, што і веры не імеш. Здаецца б, птушкаю паляцеў у сваю старану. Як прыехаў у сваю старану і пачуў сваю мову, то, маўляў, на свет нарадзіўся.
Ехаў я летась з Вільні да Ліды, а разам са мною ў вагоне сядзелі плытнік-беларус, цесля-расіец і адзін літовец. З гутаркі выявілася, што гэты плытнік быў на заработках у Расіі, дзе яму добра жылося і дзе ён чатыры гады пражыў.
— А чаго ж ты назад вярнуўся, калі дома цяжка жыць? — запытаў расіец.
— Бо дадому захацелася, — кажа плытнік.
А я кажу:
— Усюды добра, а дома найлепей.
— Вось гэты чалавек шчырую праўду кажа, – адказаў плытнік, паказваючы на мяне.
Калі вы, панове, чаго і не падмячаеце, то не дзіва, бо, ведама, панове. Вам і світка сялянская смярдзіць і махорка ў носе круціць, і вы стараецеся ў чысцейшае месца забрацца, каб магчы аб «інтэлігентных жэчах» гутарку весці. Не кажу да ўсіх, але да большай часці.
Шмат хто з цяперашніх інтэлігентных юнакоў на пытанне, да якой народнасці яны сябе далучаюць, адказваюць, што яны людзі, – вышэй за ўсякую народнасць.
Калі яны хочуць служыць на дабро ўсяму чалавецтву, то гэта рэч — всльмі высокая і красная, але ўсё ж не разумею, каб яны былі слабодны ад нацыянальнасці. Выходзіць, што ніводзін беларус не можа быць чалавекам у поўным зпачэнні гэтага слова, а нібы, каб стацца чалавекам, трэба адрачыся і народу свайго, і мовы свае. Па-моему, адракаюцца ад свае народнасці толькі тыя людзі, што не маюць сумлення.
Упершыню апублікавана ў газеце “Беларусь”. – 1920. – № 6.
Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: Хрэстаматыя /
Склад. і аўт. камент. А.А.Лойка, В.П.Рагойша. –
Мн.: Выш. шк., 1988. – 487 с. – С. 394 – 395.
Ядвігін Ш. «Люди – людьми забытые»
Дивные настали времена: со всех сторон шлют проекты, адреса, петиции... все о чём-то просят, чего-то домогаются... растут, как грибы, всевозможные «комиссии наблюдения над комиссиями построения»... все как бы разом очнулись от долгого тяжелого сна...
Все ли?
Нет, не все: спит — почти как раньше спал — наш крестьянин-белорус.
Быть может, и будить его не стоит? А то, пожалуй, он тоже станет чего-нибудь домогаться...
Спит белорус... но сон его тревожен.
За последнее время еженедельно привозились из города газеты, а то и «цилиграмки»; по вечерам читались они грамотным подростком, а толпа крестьян вслушивалась в эти дивные известия: «...с театра войны послан официозный рапорт... ожидаемое возрождение России... корреспонденты указывают на пробуждение Небесной (!) Империи»... и т. п., и т. д., чего-чего там только не было; а публика глубокомысленно качает головами, и только изредка попадающиеся знакомые слова вызывают на их лицах довольную улыбку.
После таких
литературно-политических вечеров
сон не может быть покоен. Всё
услышанное навевает видения, принимающие
все более и более
Если к этому примешь во внимание количество праздных болтунов, которые на всякое востребование придумают какую угодно нелепицу, то и найдешь одну из причин тех печальных фактов, каковые проявились в последнее время в Витебской и других губерниях.
Одна из мер для предотвращения подобных случаев — это осведомлённость деревенского люда в общих, конечно, чертах с ходом событий, последовавшими распоряжениями и т. п.
В настоящее
время нет почти такой
Такое чтение для наших крестьян, этих больших детей Белоруссии, вредно, как вредно чтение пошлых романов для юношества.
Для крестьянина-белоруса необходимо создать чтение, доступное по форме изложения и на понятном ему наречии.
Положим, дети наших крестьян изучают в народных училищах и церковноприходских школах русский язык, но как в тех, так в особенности в других не усваивают его по многим причинам настолько, чтобы впоследствии самостоятельно им пользоваться.
Следует также отметить, что более способный ученик по окончании курса не остается в деревне. Родители не позволяют ему гибеть дома: посылают его, если средств хватает, в городское училище или чаще всего пристраивают на фабрики, заводы и т. п.
Остающиеся же в деревне мальчики, в 2 – 3 сезона своих пастушеских занятий и зимней спячки, забывают русскую речь — остается в их уме знание только букв.
Вот для таких-то грамотеев plus взрослых самоучек и следует дать такую газету или книгу, которые были бы для них вполне понятны и интересны.
Прошлое белорусского наречия весьма скромно, но все же мы можем встретиться в пыли архивов с документами на белорусском языке; старожилы помнят ещё пьесы Марцинкевича на том же наречии, игранные в минском театре; того же автора стихотворения еще до сих пор передаются в народе из уст в уста; существует белорусский словарь (Носовича); в 90-х годах среди студентов образовался белорусский кружок, совершались экскурсии по краю, собирались легенды, песни, были пробы переводов на белорусский язык и т. п.; за последнее время многим, думаю, приходилось встречаться с прекрасными стихотворениями Янки Лучины (Н...); а кто же не знает или не слышал хотя бы одного из этих чудных стихотворений «Белорусской дудки»?..
В прошлом году академия наук многим разослала замечательно подробно составленные программы для собирания особенностей белорусского говора.
Впрочем, чем был белорусский язык, в силу каких обстоятельств он не развился, какая его будущность — не место говорить в этой маленькой заметке; мы ограничимся скромным пока желанием, чтобы этот белорусский говор сослужил нам службу посредника между нами и крестьянами.
Иначе мы друг друга не скоро поймем...
Итак, если мы придём к заключению, что пора, наконец, дать белорусу читать то, что будет более понятным не только лизнувшему грамоту мальчишке, но и для всей его неграмотной аудитории, то более удобного, более соответствующего момента для почина этого доброго дела — вряд ли дождёмся.
Без больших
затрат и особенного риска достаточно
одному из органов печати нашего края
дать еженедельные приложения на белорусском
языке с соответствующим
Приложения должны выходить в базарный день и, если возможно, продаваться отдельно.
Ручаться за успех какого бы то ни было, а тем более нового дела, конечно, смешно, но тот, кто первый на деле даст толчок белорусскому вопросу, смело, по крайней мере, скажет:
Feci quod potui –
Feciant meliora potentes*.
*Конечно, если не будет не зависящих от нас препятствий...
Белорусский вестник. – 1905. – 25 (7) сакавіка //
Ядвігін Ш. Выбраныя творы.
Францішак Багушэвіч. Прадмова да зборніка «Дудка беларуская»
Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маёй! Вам ахвяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, ды і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя “мужыцка” завуць, а завецца яна “беларускай”. Я сам калісь думаў, што мова наша – “мужыцкая” мова і толькі таго. Але, паздароў божа добрых людцоў, як навучылі мяне чытаць, пісаць, з той пары я шмат гдзе быў, шмат чаго відзеў і чытаў: і пераканаўся, што мова наша ёсць такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая. Чытаў я ці мала старых папераў па дзвесце, па трыста гадоў таму пісаных у нашай зямлі і пісаных вялікімі панамі а нашай мовай чысцюсенькай, як бы вот цяпер пісалася. Увідзеўшы гэта, я часта думаў: божа ж мой, божа! Што ж мы за такія бяздольныя?! Якаясь маленькая Булгарыя – са жменя таго народу – Якіясьці Харваты, чэхі, Маларосы і другія пабратымцы нашыя… маюць па-свойму пісаныя і друкаваныя ксёнжачкі і газеты, і набожныя, і смешныя, і слёзныя, і гісторыйкі, і баечкі; і дзеткі іх чытаюць так, як і гавораць, а ў нас як бы захацеў цыдулку ці да бацькі лісток напісаць па-свойму, дык можа б і ў сваёй вёсцы людзі сказалі, што “піша па-мужыцку”, і як дурня абсмяялі б! А можа і спраўды наша мова такая, што ёю нічога добрага сказаць ні напісаць не можна? Ой, не! Наша мова для нас святая, бо яна нам ад бога даная, як і другім добрым людцам, і гаворым жа мы ёю шмат і добрага, але так ужо мы самі пусцілі яе на здзек, не раўнуючы, як і паны вялікія ахвотней гаворуць па-французску, як па-свойму. Нас жа не жменька, а шэсць мільёнаў – больш і шмат больш, не раўнуючы, як жыдоў, напрыклад, або татар ці армян, а пакажы ж, ваша, хоць адну ксёнжачку ці аб гаспадарцы, ці так аб жыцці нашым, каб па-нашаму?
Ці ж
ужо нам канечне толькі на чужой
мове чытаць і пісаць можна? Яно добра,
а нават і трэба знаць
Спрадвеку, як наша зямелька з Літвой злучылася, як і Польшчай з’ядналася дабравольна, дык усе яе “Б е л а р у с і я й” звалі, і недарма ж гэта! Не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная яна была, а белая, чыстая: нікога не біла, не падбівала, толькі баранілася.
Шмат было такіх народаў, што страцілі наперш мову сваю, так як той чалавек прад скананнем, катораму мову займе, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы наша беларускай, каб не ўмёрлі! Пазнаюць людзей ці па гаворцы, ці па адзежы, хто якую носе; ото ж гаворка, язык і ёсць адзежа душы.
Ужо больш як пяцьсот гадоў таму, да панавання князя Вітэнэса на Літве, беларусія разам з Літвой баранілася ад крыжацкіх напасці, і шмат местаў, як Полацк, прызнавалі над сабой панаванне князёў літоўскіх, а после Вітэнэса літоўскі князь Гедымін злучыў зусім Беларусію з Літвой у адно сільнае каралеўства і адваяваў шмат зямлі ад крыжакаў і ад другіх суседаў. Літва пяцьсот дваццаць гадоў таму назад ужо была ад Балтыцкага мора ўздоўжкі аж да Чорнага, ад Дняпра і Днястра-ракі да Нёмана; ад Каменьца места аж да Вязьмы – у сярэдзіне Вялікаросіі; ад Дынабурга і за Крамянчук, а ў сярэдзіне Літвы, як тое зярно ў гарэху, была наша зямліца – Б е л а р у с ь!
Можа хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, яна, гдзе наша мова жывець: яна ад Вільні да Мазыра, ад Віцебска за малым не да Чорнігава, гдзе Гродна, Мінск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак…
Мацей Бурачок
Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: Хрэстаматыя /
З праграмы газеты «Северо-Западный край»
“Мы заўсёды былі верныя ідэям верацярпімасці, роўнасці нацыянальнасцей і прагрэсіўным формам грамадскага жыцця; заўсёды абаранялі “униженных и оскорблённых”, заўсёды па магчымасці служылі заветам перадавой часткі нашага грамадства. Трэці год існавання мы пачынаем падчас усеагульнага ўздыму самасвядомасці ў рускім грамадстве… Задачы друку ў такі час асабліва ўскладняюцца. Наш доўг усімі сіламі дапамагаць грамадству разабрацца ў сённяшняй рэчаіснасці, падтрымліваючы разам з тым у ім веру ва ўласныя сілы”.
Северо-Западный край. – 1904. – 24 снежня.