Беларусская журналистика Багушевич

Практычныя 1. ДРУК ПАЎНОЧНА-ЗАХОДНЯГА КРАЮ

НА МЯЖЫ ХІХ – ХХ стст.

 

• Вызначце ідэйную накіраванасць і тыпалагічныя прыметы газетаў «Минский листок» і «Северо-Западный край» як выданняў канца ХІХ – пачатку ХХ ст.
• Ахарактарызуйце (пісьмова) спосабы адлюстравання на старонках перыядычных выданняў канца ХІХ ст. зменаў у грамадскім, палітычным і культурным жыцці краю.

• Газета «Минский листок» – першая прыватная газета Беларусі.
• Усебеларуская газета “Северо-Западный край”.

• Фёдорова Т.Н. Общественно-политическая мысль в Белоруссии и «Минский листок». – С. 33-46; 102-105, 110-111, 80-81. 
• Говін С.В. Гісторыя беларускай журналістыкі (1563-1917 гг.): Вучэбна-метадычны комплекс. – Мінск: БДУ, 2003. – С. 54-57 (канспект пісьмова).

• Акрэсліце (пісьмова) характар i накiраванасць светапогляду Францiшка Багушэвiча, Каруся Каганца, Ядвігіна Ш., Дарафея Бохана.

• Прааналізуйце (пісьмова (схема ці табліца)) публіцыстычныя тэксты Францішка Багушэвіч і Каруся Каганца:
1. выяўленне аўтарскага «Я»;
2. моўныя звароты і адметнасці аргументацыі аўтараў;
3. складнікі нацыянальнага быцця ў сферы “доля – нядоля”.

 

• Ф.Багушэвіч. Прадмова да зборніка “Дудка беларуская”.
• Публіцыстыка Каруся Каганца (Казіміра Кастравіцкага): “Прамова” (1893), “З рэферату на калядны сход беларускай грамады 1903 г.” (крок ад светапогляду Ф.Багушэвіча).
• Публіцыстыка Ядвігіна Ш.

 

• Падрыхтаваць паведамленні (па 5 хв.): Служэнне Радзіме: Яўхім Карскі, М.Доўнар-Запольскі, Я.Лучына (энцыклапедыя “Гісторыя Беларусі”, Internet і інш. крыніцы).

 

 

Дадатковая  літаратура:

Слука А.Г. Беларуская журналістыка. Ч. І. – Мінск: БДУ, 2000. – 232 с.

Говін С.В. Гісторыя беларускай журналістыкі (1563-1917 гг.): Вучэбна-метадычны  комплекс. – Мінск: БДУ, 2003.

Майхровiч А. Францiшак Багушэвiч: характар i накiраванасць светапогляду // Весцi АН Беларусi.- Серыя грамад. навук.- 1992.- N 1.

Пашкевіч  А. Кроў з крыві беларуса: Легенда  і лёс Каруся Каганца // Роднае слова. 1994. № 7,8.

 

 

“Калі грамадзянская думка крэпка спала…”

М. Гарэцкі  ў “Гісторыі беларускае літаратуры”, вылучыўшы “народніцкі” перыяд у  развіцці роднай літаратуры і акрэсліўшы яго межы ад 1891 г. да 1905, слушна адзначаў, што “ў канцы 80-х гадоў 19-га веку з’явілася прыкметнае ажыўленне  беларускай думкі”. А.М.Багдановіч у  няскончаным артыкуле “І. Неслухоўскі” даў наступную характарыстыку таму часу: “Гэта былі нудныя 80-я і 90-я  гады, калі ўсякая жывая справа зараз  жа і заціскалася, калі грамадзянская  думка крэпка спала, калі ўсё жыццё  якась пашарэла і прынікла”. Каб высветліць, што ж тады было насамрэч, вернемся да сведчанняў сучаснікаў. Так, адзін з рускіх мемуарыстаў пісаў пра 80-я – пачатак 90-х гг.: “Час быў цяжкі, нудны, сумны. Але мала хто з асяроддзя інтэлігенцыі гэта ўсведамляў і разумеў. Мала ў каго хапала духу і характару прызнаць уласнае банкроцтва, убачыць сябе ў сапраўдным, непрыаздобленым выглядзе”.

Сапраўды, у рускім адукаваным грамадстве набылі пашырэнне ўпадніцкія настроі, якія яскрава выразіліся ў папулярнай тагачаснай крылатай фразе: “Наш час  не час вялікіх задач”. Аднак  варта падкрэсліць, што ў крызіснай  сітуацыі ў расійскім грамадстве, якая была, па меркаванні многіх, вынікам краху народніцкага руху, А. Ельскі бачыў заруку нацыянальнага адраджэння беларусаў. Адзначыўшы, што “насілле і рэўнасць спыняюць беларускую літаратуру”, ён у 1890 г. пісаў у лісце да Я. Карловіча: “Не, шаноўны пане, нельга сумнявацца, што яшчэ і Беларусь будзе жыць сваім духоўным жыццём і выпрацуе сваю “гаворку” да ступені “мовы”. <…> Беларусь, амаль некранутая, мае будучыню не народаў, што аджылі, а тых, якія цягнуцца да жыцця, як кветка пад праменнямі сонца. О! не згінем і мы, і маладыя нашы браты! Я веру ў гэта, бо ясна бачу і разумею праз аналогію, што адмоўныя фактары жыцця дадзенага палітычнага арганізма (Расійскай імперыі. – І.З.) не могуць даць яму трываласці, нягледзячы на ўяўную магутнасць, а чым арганізм большы, тым небяспека для яго існавання больш пэўная. Не мне вас, выдатнага светача, вучыць навуковай статыстыцы трываласці сілы, ведаеце, як гэта квола, калі без падстаў… У гэтым надзея для маленькіх і слабых, каб толькі не знікчэмнелі заўчасна. Працуйма ж усёй душой і за сябе, і за нашых братоў-беларусаў, якія, безумоўна, маюць неаспрэчнае права на існаванне”. Значыць, згодна з меркаваннем краёўца А. Ельскага, чым горш агульная сітуацыя ў Расіі, тым лепш для Беларусі і яе народа. Ці не выкладзена тут спецыфічным чынам трансфармаваная міцкевічаўская валенрадычная ідэя, у якой заключана “надзея для маленькіх і слабых”?

Ігар Запрудскі. Нарысы гісторыі беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя. – 

Мінск, 2003. – 138 с. – С. 132 – 133.

 

Янка Лучына «Не ради славы иль расчёта»

 

Не ради славы иль расчета

Предпринимаем мы «Листок»,

Святая истина – забота

И цель его печатных строк.

 

Служить стране, глухой, забитой,

Где мрак невежества царит,

В лачуге, где, соломой крытой,

Мужик печально дни влачит.

 

Где деревянною сохою

Он заменил железный плуг,

Где почва скудная порою

Родит едва-едва сам друг,

 

Где до весны еще с овина

На корм солому оберут,

А для еды себе с мякиной

Крестьяне хлеба напекут.

 

Где нет ни спроса, нет ни сбыта, – 

Всегда у всех пустой карман,

И вместо честного кредита

Один подлог, гешефт, обман,

 

Где не найдете вы торговли,

Хотя повсюду у ворот

Поставлен фактор ради ловли

Того, кто честно жизнь ведет.

 

Пускай же слово вместе с делом

Послужит в пользу всей страны;

Пускай в селенье запустелом

Луч засияет новизны!

 

А может быть, найдется семя,

На почву эту упадет

И облегчит нам наше бремя

И плод обильный принесет.

 

Тот, кому дорог край наш бедный,

Тот будет брат наш и друг,

Кто же не ценит в грош его медный,

К нуждам нашим кто глух,

 

Скажем тому мы тогда – не ищите

В «Листке» ответа на спрос или  клич,

Там вы найдете, уже не взыщите,

Едкой сатиры лишь бич!

Минский листокъ. – 1886. – № 1.

 

Газета «Минский листокъ». Прагрэсіўныя погляды рэдакцыі

Рэдакцыя  “Мінскага лістка” адгукалася на многія падзеі ў палітычным і культурным жыцці краіны. З сярэдзіны 90-х  гг. газета ўсё больш выходзіла  за межы правінцыйнага выдання, уздымала важныя пытанні, вучыла чытачоў ненавідзець  сацыяльную несправядлівасць, нацыянальны  прыгнёт, невуцтва, нікчэмнасць, цемрашальства. […]

 

Публіцыст як абаронца свайго штандару…

Газета  часта перадрукоўвала з іншых  перыядычных выданняў найбольш цікавыя  матэрыялы, у тым ліку літаратурныя творы, знаёміла з барацьбой за грамадзянскія  правы, з навінамі культурнага жыцця  Пецярбурга, Масквы, правінцыі і  інш. Публікацыя артыкулаў і літаратурных твораў, што аднойчы ўжо прайшлі  цэнзуру, была вымушанай формай дзейнасці  рэдакцыі. Пра прычыны гэтай з’явы  расказаў у “Мінскім лістку” крытык Д.Бохан. У нарысе «Прежде и теперь»  ён з горкім шкадаваннем пісаў  пра прагрэсіўных літаратараў і  публіцыстаў, каторыя пазбаўлены магчымасці выступаць у перыядычным друку, бо іх погляды не адпавядаюць афіцыйнай  лініі, прытрымлівацца якой паслядоўна патрабавала цэнзура: «Публицист, являющийся исключением из серого и тёмного ряда наших «обозревателей», «хроникёров», «передовиков» и т. д., писатель, знающий лучшую эпоху русской литературы, человек труда, человек идеи, горячий, волнующий, вдохновенный борец за свои заветные идеалы, не может найти для себя места ни в одном журнале, ни в одной газете... почему для него закрыты органы нашей печати? Потому, что этот человек с ярко выраженной индивидуальностью, сторонник известной идеи, защитник известной идеи, защитник своего знамени... Такие теперь не в ходу» (МЛ. – 1901. – 23 студзеня).

 

Рысы  духоўнага жыцця грамадства

Характарызуючы 80 – 90-я гады, газета ў артыкуле “Наш век” адзначала, што калі даследчык  у ХХ стагоддзі захоча ахарактарызаваць ХІХ стагоддзе, ён, напэўна, назаве яго  стагоддзем жудасных супярэчнасцей, праклятых  пытанняў і сумневаў, стагоддзем хаосу  і пералому. Ніколі духоўнае жыццё  чалавека не дасягала такога высокага развіцця, а навука не ахоплівала такой  шырокай сферы пазнання, ніколі імкненні вытлумачыць сэнс існавання не праяўляліся  так моцна. […] Працэс развіцця выяўляўся  “Мінскім лістком” як “чудовищная  скачка” ”теорий и практики, идеалов и действительности, вечно враждующих и обгоняющих друг друга: то идеал слишком опередит действительность, то действительность обличает всю несостоятельность идеала. … мысль человеческая прорывается то в одну, то в другую сторону, блуждая, сталкиваясь с бездной противоречий, теряясь и всё-таки не зная, где путь к познанию смысла бытия” (МЛ. – 1888. – 27 верасня). […] Гэта быў час усеагульнай узрушанасці і пераацэнкі каштоўнасцей, калі многае старое страчвала сваё значэнне, а тое новае, якому належала будучыня, знаходзілася на стадыі фарміравання. Рэзка ўзмацнілася барацьба ў сферы філасофіі, сацыялогіі, эстэтыкі. Газета правільна азначыла асноўныя рысы духоўнага жыцця грамадства ў перыяд ідэйнага ўпадку 80-х гадоў. «Отсутствие веры в жизнь, в возможность разрешения её задач, а оттуда разочарование, безысходная тоска – вот симптомы болезни, эпидемически охватившей общество и главным образом наше юношество, – пісаў “Мінскі лісток”. – Сомнение, рефлексия и даже отчаяние — вот главные мотивы литературы этого печального времени...» (МЛ. – 1894. – 21 студзеня).

Газета  імкнулася дапамагчы чытачам  зразумець глыбокія змяненні, што  адбываліся ў сферы ідэалогіі. «Современное общество, – пісала газета, – переживает одну из самых тягостных эпох своей духовной жизни, в его развитии происходит то, что называют кризисом, в его умах совершается очевидная подготовка к какой-то великой ломке убеждений... всё подвергается... критике, если не всегда строгой по своей основательности, то безусловно суровой и страшной по её логическим результатам» (МЛ. – 1896. – 2 лютага).

 

Нацыянальнае  пытанне 

Адной з  найважнейшых заваёваў газеты (“Минский листок” – І.Г.) была абарона нацыянальнай годнасці беларусаў, прававой роўнасці іх з іншымі народамі Расіі. Царызм душыў нацыянальную культуру. Ён не толькі не прызнаваў беларускай мовы, але і забараняў самое слова  “Белоруссия”. […] Пануючыя класы лічылі беларуса “синонимом какой-то тупости, забитости, приниженности”, бачылі ў ім “парня, годного лишь для самой низкой служебной роли”. Насуперак такому погляду газета з пачуццём нацыянальнай годнасці пісала: “Население Северо-Западного края вынесло на своих плечах вековую и политическую, религиозную и культурную борьбу и в ней обнаружило такую выносливость и крепость, которыми вряд ли могли похвастаться его собратья” (МЛ. – 1895. – 13 студзеня). Менавіта дзякуючы багатаму запасу духоўных сілаў беларускі народ змог захаваць нацыянальную самабытнасць, не адступіўся ад яе падчас самых суровых выпрабаванняў, не растаў “в потоках … разных чуждых элементов” (МЛ. – 1887. – 10 ліпеня) і падчас нападаў ворагаў адстаяў сваю зямлю.

Газета  вітала з’яўленне нешматлікіх у  той час работ, прысвечаных гісторыі, этнаграфіі, літаратуры Беларусі. Вакол  газеты ў 1886 годзе арганізаваўся  гурток, у склад якога ўвайшлі  гісторык М.В.Доўнар-Запольскі, этнограф А.І.Слуцкі, гісторык, археолаг і пісьменнік В.З.Завітневіч і інш. У 1886 – 1893 гадах  вылі выдадзены чатыры кнігі “Календара Паўночна-Заходняга краю”.

 

Сапраўдны патрыятызм

Вялікае прагрэсіўнае значэнне мела прапаганда газетай сапраўднага, дзейснага  патрыятызму. “Мінскі лісток” выступаў супраць казённага і супраць  “квасного” патрыятызму, яго не задавальняла шкоднае пачуццё самазадаволенасці  той самай расійскай рэчаіснасці. «Настоящему русскому человеку не надо твердить о том, что он русский, – адзначала газета, – все и каждый и без того видят и в этом не сомневаются, хотя бы даже он был постоянно за границей и порицал всё русское, ибо иногда бывает так, что критика некоторых печальных явлений и фактов русской жизни заключает в себе более настоящей действительной любви к Родине, чем слащавые фразы и постоянные напоминания о своём патриотизме» (МЛ. – 1888. – 15 марта). […] Крытыка недахопаў і заганаў грамадска-эканамічнай сістэмы, трывога за лёс сваёй краіны, выступленні супраць цяжкіх умоваў жыцця працоўных у сваёй айчыне прызнаваліся сапраўднай любоўю да Радзімы і народа.

 

Сацыяльнае  і нацыянальнае вызваленне

Барацьбу  за нацыянальнае вызваленне і роўнасць “Мінскі лісток” шчыльна звязваў  з барацьбой за сацыяльнае вызваленне ўсіх нацый. Газета актыўна ўздымала свой голас супраць шавіністычных  адносінаў да народаў Азіі, Афрыкі, супраць усіх формаў нацыянальнага  прыгнёту. […]

У перадавым  артыкуле газета пісала: «Вот уже более двух лет, как продолжается неравная война в Южной Африке, и за все это время мы в достаточной мере успели привыкнуть к геройским подвигам буров, отстаивающих свою... независимость... Гвоздь последней телеграммы заключается в том, что один из самых известных английских генералов Мэтуэн взят в плен... Это поистине громадный успех бурского оружия...» (МЛ. – 1902. – 3 сакавіка). «Минский листок» з абурэннем паведамляў пра зверствы англійскіх войскаў, каторыя “совершают массовые преступления хладнокровно, рассчитанно, по-видимому, наслаждаясь своим мучительством над беззащитными жертвами, и не испытывают при этом никакого угрызения совести” (МЛ. – 1902. – 11 чэрвеня).

Увага чытачоў  прыцягвалася да шматлікіх фактаў з  практыкі каланізатараў не толькі англійскіх, але і амерыканскіх, германскіх. «Достаточно вспомнить, – пісаў М. Мысаўскі ў артыкуле «Факты і думкі», – об изобретённых британским генералом Китченером знаменнтых концентрационных лагерях, в которых женщины и дети буров вымаривались голодом; о действиях американского адмирала, восстановившего средневековые пытки на Филиппинских островах; о немецких культуртрегерах, уничтожающих чернокожее население Камеруна, – достаточно вспомннть о всех этих проявлениях зверства, чтобы устыдиться своей принадлежности к одной расе с этими скотоподобными людьми» (МЛ. – 1902. – 11 ліпеня).