Абай Құнанбаев Жастарға үлгі - жас Ибраһим

 Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты: 
- Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол айтқандарыңнан басқа да көп өнерлеріңнің бары рас, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман, - депті.

  -Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да - бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де сүйенгені, сенгені - сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман, - депті. - Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ - менің ісім, - депті. Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді. Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады. 
- Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де жүрекке билет, - деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен. Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам - сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, — депті».

   Абай сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланғанып:

Ойында жоқ  олардың

Салтыков пен  Толстой

Я тілмаш, я  адвокат.

Болсам деген  бәрінде ой,- деп сөкті. Жастарға халық қамын ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-өнеге етіп, «білімдіден шыққан сөз талаптыға кез болса екен», -дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде деп ұққан Абай:

Түбінде баянды еңбек егін салған,

Жасынан оқу  оқып, білім алған.

Би болған, болыс болған мақсат емес,

Өнердің бұдан  өзге бәрі жалған.

Ел болу үшін қала салып, отырықшылықта болу керек, мектеп салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың мүмкін емес екендігін, терең түсінген ол: «Барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет… өнер де, ғылымда орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанға түседі»,-деп озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті.

Абай Құнанбаев ағартушылық жұмысында өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде оқу, өнер, білім үйрену, оны халық қажетіне жұмсау, жастарды адамгершілік қасиеттерге, өнегелі мінез-құлаққа тәрбиелеу мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. Абай жас ұрпаққа өмір сүруді үйретіп, оның болашақ өсу, даму жолдарын байқатар басты нәрсе – ғылым деп көрсетеді.

Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба,

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлүге,

Бес нәрседен қашық бол,

Адам болам десеңіз  – 

деп өсиет айтады. Саналы азамат болып, саналы өмір сүру үшін, ғылымды үйреніп, тәлімге тәнті болу керек дейді  ғұлама. «Оқу инемен құдық қазғандай» дейді халық. Данышпан ақын ғылымды  үйреніп, білімді болу үшін жалықпай, ерінбей еңбек ету қажеттігін айтады.

Сізге ғылым  кім берер,

Жанбай жатып сөнсеңіз?

Дүмше де өзі, молда да өзі

 Ғылымға көңіл бөлсеңіз – деп ғылым үйренудің қиындығы мен бағыт-бағдарын шебер түсіндіреді.

  Абай Құнанбаев өзінің отыз  сегізінші қара сөзінде: «...өзін-өзі артық көрсетпек екі түрлі! Әуелгісі - әрбір жаманшылықтың жағасында тұрып адамның адамдығын бұзатын жаманшылықтан бойын жимақтық, бұл адамға нұр болады.

  Екіншісі - өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін бұзады. 
Үшіншісі - қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық шақырады. 
  Һәм өзі өзгеше тұтатын демектің түбі - мақтан. Әрбір мақтан біреуден асамын деген күншілдік бітіреді де, күншілдік күншілдікті қозғайды. Бұл үш түрлі істің жоқтығы адамның көңіліне тыныштық береді. Әрбір көңіл тыныштығы көңілге талап салады.

  Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі - надандық, екіншісі - еріншектік, үшінші - залымдық деп білесің. 
Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дүниеде ешбір нәрсені оларсыз біліп болмайды. 
Білімсіздік хайуандық болады.

Еріншектік - күллі дүниедегі өнердің  дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік - бәрі осыдан шығады.

Залымдық - адам баласының  дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан қисабына қосылады. 
Бұлардың емі, халлақына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты, тұрлаулы, ғадаләт ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын...» - деп, осы адамды қор қылатын  үш нәрсемен аяусыз күресті де, оларды жоюдың емі – ғылымды, адал еңбекті, адамгершілікті атап, өзінің шығармашылығында осы үшеуін дәріптеп, өсиет етті және бұл үшеуінің жасампаздық күшіне сенді.

  Абайдың жоғарыда айтылған «Ғылым таппай мақтанба» атты өлеңіндегі «Бес асыл іс» - адамгершілік – Абай ұсынған этикалық әдеп нормалары. Адамзат қоғамы тарихында – жеке адамның ақылы мен мінезі, адамгершілігі жағынан өсіп-жетіліп, толық адам болып қалыптасуы – күрделі мәселелердің бірі.

  Абай да гуманистік танымы тұрғысынан өзі өмір сүрген ХІХ ғасырдығы қазақ қоғамы жағдайында жастардың адамгершілік негіздері, бойға ұялатар қасиеттері қандай болмақ деген ойға ерекше көңіл бөлді.

«Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым  ойлап қой -

Бес асыл іс, көнсеңіз...» - деп, тұжырымды жауап берді.

 «Адам баласының ең жаманы – талапсыз». Талапсыздық түрлері – ынтасыздық, ықылассыздық, жігерсіздік.

Керек іс бозбалаға талаптылық,

Әр түрлі өнер, мінез  жақсы қылық.

Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп,

Сыртқа пысық келеді, көзге сынық.

 Еңбек – бұл дүниедегі құдіретті күш, діни ұғымда құдай болса, ғылыми ұғымдағы бірден-бір жасампаз ұлы күш – еңбек.

Түбінде баянды еңбек егін салған,

Жасынан оқу  оқып, білім алған,

Би болған, болыс болған өнер емес

Еңбектің бұдан  өзге бәрі жалған...

Бақпен асқан  патшадан,

Мимен  асқан  қара артық.

Сақалын сатқан кәріден,

Еңбегін сатқан бала артық...немесе өзінің төртінші қара сөзінде: «Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды» - дейді.

Терең ой – адамды адам еткен еңбек болса, сол еңбек дағдасы барысында қалыптасқан адамды барлык жан-жануардан ерекше айырып тұрған екі қасиетті Абай жоғары бағалды. Оның біріншісі – ақыл-ой, екіншісі – сөз.

Қанағат. Абай адамгершілік, иман туралы толғаныстарында «Қағанат» ұғымына ерекше мән береді. Ақынның түсінуінше қанағат – барға риза болу, місе тұту, нысаптаншықпау, нәпсіге ермеу.

Рақым. Рақым дегеніміз ұғымдық философиялық тұрғыдан алғанда адамның өзге кісілерге жасайтын жақсылығы, мейірім-шапағаты мен көмегі. Ақын қайырымсыз адамдардың іс әрекетіне күйініп:

«Сан кісі мұңайсын,

Сабырмен шыдайсың,

Күйемін, жанамын,

Еш рақым  қылмайсың...»

деп оларды адамгершілікке шақырады.

«Бес дұшпан» - Абай айқындап берген адамгершілікке жат этикалық әдеп нормалары.

«Бес дұшпанда»:

«Адам болам  десеңіз,

Оған қайғы  жесеңіз,

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер  мал шашпақ –

Бес дұшпанын білсеңіз...» - деген өлең жолдары бар.

Мұндағы  өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік Абай заманында ел арасына көп тараған, адамгершілікке жат, жаман қылықтар. Адам баласы осындай жат қылықтардан ада болса екен, кейінгі жас ұрпақ бойына мұндай ғадеттердің сіңірмесе екен, үлгі қып көрсетпесе екен дейді.

  Абай шығармаларында негізделген адамның бойындағы «Үш қасиет» пен «Бес асыл» өзара байланысты , «Бес асыл іс» «Үш» қасиеттен шығады . Бұл –ыстық қайраттан шығатын талап пен еңбек, нұрлы ақылдан шығатын терең ой мен білім –бәрі де жылы жүректің әмірімен адамзаттың игілігі үшін қызмет ететін, рақымды, әділетті, шапағатты «Толық адамның» тұлғасын сипаттайды.

 «Ақыл – ардың сақтаушысы» деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы – 
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр талап,

Бұларды керек  қылмас ешкім қалап…

Терей ой, терең  ғылым іздемейді

Өтірік пен  өсекті жүндей сабап, - деп кейбір жастардың іс-әрекетін қатты сынға алады. Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге байланысты ойларын бірнеше өлеңдерінде айқын білдіреді. Солардың бірі «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» өлеңі:

Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат, 
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат 
Арзан, жалған күлмейтін шын күлерлік 
Ер табылса жарайды қылса сұхбат. 
 
Кемді күн қызық дәурен тату өткіз. 
Жетпесе біріңдікін бірің жеткіз. 
Күншілдіксіз тату бол шын көңілмен 
Қиянатшыл болмақты естен кеткіз. 
 
Бір жерде бірге жүрсең басың қосып, 
Біріңнің бірің сөйле сөзің тосып. 
Біріңді бірің ғиззәт құрмет етіс. 
Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып. 
 
Жолдастық, сұхбаттастық – бір үлкен іс, 
Оның қадірін жетесіз адам білмес. 
Сүйікті ер білген сырын сыртқа жаймас. 
Артыңнан бір ауыз сөз айтып күлмес.

 Абай Құнанбаев сонымен қатар «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген өлеңінде де:

Мен жазбаймын  өлеңді ермек үшін,

Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.

Көкірегі сезімді, тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.

Бұл сөзді тасыр  ұқпас, талапты ұғар,

Көңілінің көзі ашық, сергек үшін.

Түзу кел, қисық-қыңыр, қырын келмей,

Сыртын танып  іс бітпес, сырын көрмей.

Шу дегенде  құлағың тосаңсиды,

Өскен соң мұндай сөзді бұрын көрмей.

Таң қаламын, алдыңғы  айтқанды ұқпай,

Және айта бер  дейді жұрт тыным бермей, - деп, жастарға дұрыс тәрбие, дұрыс бағыт-бағдар беріп, ақылға шақырып, сырты жылтырағанның бәріне ұмтыла бермей, ішіне үңілуіне кеңес береді.

Сөз айттым «Әзірет  Әлі», «айдаһарсыз»,

Мұнда жоқ «алтын иек, сары-ала қыз».

Кәрілікті жамандап, өлім тілеп,

Болсын деген  жерім жоқ жігіт арсыз.

Әсіре қызыл  емес деп жиренбеңіз,

Түбі терең  сөз артық, бір байқарсыз, - деген өлең жолдары арқылы біреудің сырты көріксіз деп, қашқақтамай, ішкі жан-дүниесін түсінуге тырысу қажеттігін, сырты жылтыр болмағанмен, іші алтын болуы әбден мүмкін екенін үғындыруға тырысады.

  Ол халықтың артта қалушылығын, надандығын мінеп, әдебиет пен ағарту халыққа қызмет етуі, жалқаулыққа, ымырашылдыққа қарсы күрес жүргізуі қажет екендігін көрсетеді, прогресшіл орыс мәдениетіне жақындай түсуді уағыздайды. Мұндай күрделі міндеттерді шешудің жолдарын іздестіре келе, Абай өзінің қырық бірінші сөзінде: «...Үлкендерін қорқытып, жас балаларын еріксіз қолдарынан алып, медреселерге беріп, бірін ол жол, бірін бұл жолға салу керек, дүниеде көп есепсіз ғылымның жолдары бар, әрбір жолда үйретушілерге беріп сен бұл жолды үйрен, сен ол жолды үйрен деп жолға салып, мұндағы халыққа шығынын төлетіп жіберсе, хәтта қыздарды да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберсе, жақсы дін танырлық қылып үйретсе, сонда сол жастар жетіп, бұл аталары қартайып сөзден қалғанда түзелсе болар еді...» - дей келе жалпыға бірдей білім беру талабын ұсынып, қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді.

   Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын, жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап, халықты, әсіресе, жастарды, адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл аударды.

Ал жастар бойына дарытуға тиісті жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде туған елге деген сүйіспеншілік пен ерлік, табандылық пен адалдық, парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға қайырымдылықпен қарау, еңбек сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық тағы басқаларды атап айтты. 1886 жылғы бір өлеңінде ақын:

Қартайдық, қайғы  ойладық, ұлғайды арман,

Шошимын кейінгі  жас балалардан.

Терін сатпай, телміріп көзін сатып,

Теп-тегіс жұрттың  бәрі болды аларман,- деп өз кезіндегі жастардың осындай жағымсыз мінездерін қатаң сынға алды.

  Абай уақытын еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілдерді, адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді. Ондайлар туралы: 
Осындай сыйдаң жігіт елде мол-ақ,