Өкілдік және сенімхат

Заңды тұлғаның атынан сенімхатты тиісті заңды тұлғаның басшысы немесе өзге уәкілетті адамы  береді.

Басқа тұлғаның мүддесіне және оның атынан (өкілдік  берушінің) өзіне берілген өкілеттігі шегінде процессуалдық әрекеттер  жасайтын бір тұлға (сот өкіл етуші), оның себебіне өкілдік берушінің  сәйкесті құқықтар мен міндеттер  туындайды. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 61 бабының 1 бөлігіне сәйкес сотта іс жүргізуге арналған өкілеттік өкілге, талап арызға қол қоюды, істі аралық сотқа беруді, талап қою талаптары мен талап қоюды танудан толық немесе ішінара бас тартуды, талап қоюды тануды, талап қоюдың нысанасын немесе негіздемесін өзгертуді, бітімгершілік келісім жасауды, өкілеттіктерді басқа адамға беруді (сенімді басқа біреуге аудару), соттың қаулысына шағым беруді, соттың қаулысын мәжбүрлеп орындатуды талап етуді, берілген мүлікті немесе ақшаны алуды қоспағанда өкілдік берушінің атынан барлық іс жүргізу әрекеттерін жасауға құқық береді [8].

Басқа тұлғаның мүддесіне және оның атынан (өкілдік  берушінің) өзіне берілген өкілеттігі шегінде процессуалдық әрекеттер  жасайтын тұлға істі қарау сатысында  түсініктемелер бергенде, дәлелдемелерді ұсынғанда, сот ісінің тілін меңгермеген  жағдайда аудармашы қамтамасыз етіледі.

 

1.2. Өкілдіктің түрлері

 

Заңды өкілдер:

Әрекетке  қабілетсіз азаматтардың, әрекет қабілетіне толық ие емес немесе әрекетке қабілеті шектеулі деп танылған адамдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта өздерінің өкілеттіктерін куәландыратын құжаттарды сотқа  көрсететін ата-аналары, асырап алушылары, қамқоршылары нмесе қорғаншылары қорғайды.

Хабар-ошарсыз  кеткен деп белгіленген тәртіппен  танылған азамат қатысуға тиісті іс бойынша, оның өкіңлі ретінде хабар-ошарсыз  кеткен адамның мүлкіне қамқорлықты  жүзеге асыратын адам қатысады.

Қайтыс  болған немесе қайтыс болды деп белгіленген  тәртіппен жарияланған адамның  мұрагері қатысуға тиісті іс бойынша, егер мұраны әлші ешкім қабылдамаса, мұрагердің өкілі ретінде мұралық  мүлікті қорғау мен басқару үшін тағайындалған сақтаушы немесе қамқоршы қатысады.

Заңды өкілдер  заңда көзделген шектеулермен өкілдік  етушілердің атынан жасау құқығы өкілдік берушіге тиесілі барлық іс жүргізу әрекеттерін жасайды. Заңды өкілдер істі сотта жүргізуді  басқа өкілге тапсыра алады.

Коммерциялық  өкілдік:

Кәсіпкерлер шарт жасасқан кезде олардың атынан үнемі және дербес өкілдік етуші  адам (коммерциялық өкіл) өкілдің өкілеттілігі көрсетілген жазбаша шерт негізінде  де әрекет жасайды.

Коммерциялық  өкіл соныме бір мезгілде өзінің қатсуымен  жасалатын шарттың түрлі тараптарының мүдделерін білдіре алады. Бұл орайда ол өзіне берілген тапсырмаларды  кәдімгі кәсіркердің іждағаттылғымен  орындауға міндетті.

Коммерциялық  өкіл келісілген сыйақыны және өзі  тапсырмаларды орындаған кезде  жұмсаған шығындарын, егер өздерінің  арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, шарт тараптарынан тең мөлшерде төлеуді  талап етуге құқылы.

Коммерциялық  өзіне белгілі болған сауда мәмілері туралы мәліметтерді өзіне берілген тапсырманы орындағаннан кейін де құпия  сақтауға міндетті.

Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген салаларындағы  коммерциялық өкілдіктің ерекшеліктері  заңмен белгіленген.

Өкілдіктің  түрлері:

1. Өкілдіктің  субъектілерінің құрамы үш адамнан-өкілдік  беруші, өкіл және үшінші жақтан  тұрады. Өкілдік беруші өкілге  іс-әрекеттерді жасауды тапсырып, тиісті сенімхат берген болса  ғана немесе заңды тұлғаның  құжаттары бойынша істейтін болса  ғана өкілдің іс-әрекеттері өкілдік  беруші үшін құқықтар мен міндеттер  тудыра алады. Азаматтық құқықтың  кез келген субъектілер, құқық  қабілеттілігі бар немесе жоқ  адам да, заңды тұлға да өкілдік  беруші бола алады. Өкілеттікті  жүзеге асыру кезінде екі бірдей  құқықтық қатынас жүзеге асырылады:  өкілдік беруші мен өкіл арасындағы  ішкіқұқықтық қатынас, өкіл мен  үшінші жақ арасындағы сыртқы  құқықтық қатынас. Алайда екінші құқықтық қатынаста өкіл іс-әрекетке өз атынан түспейді.

Ал азаматтық  құқық субъектілерінің бәрі бірдей өкіл бола алмайды. Азаматтық әрекет қабілеттілігі бар кез-келген тұлға, яғни азаматтар мен заңды тұлғалар өкіл бола алады. Мұның өзі алдымен  азаматтың 18 жасқа толу керектігін көрсетеді, бұл жаста оған азаматтық  әрекет қабілеттігі толықтай тән, ал заңды тұлғадағы өкілдік жарғымен айқындалған құқықтық қабілеттілікке қайшы келмеуі тиіс. Азаматтық  Іс жүргізу кодексі сотта өкіл бола алмайтын тұлғалар тобын белгілейді. Олар: судьялар, тергеушілер, прокурорлар, істі қарауға қатысы бар лауазымды  тұлғамен туыстық қатынасы бар тұлғалар.

Өкіл  беруші кез-келген азаматтық құқық  субъектісі бола алады. Өкілеттік берушінің  әрекет қабілеттігі тек ерікті түрдегі  өкілдік үшін қажет.

Үшінші  жақ - азамат немесе заңды тұлға. Өкілдік  онымен әрекетке түсуі нәтижесінде  өкілдік берушінің азаматтық  құқық қатнастары белгіленеді, өзгереді және тоқтатылады.

2. Өкілдік  шартсыз болуы мүмкін. Азаматтық  кодекстің әрекет қабілетсіз  азаматтар атынан заңды өкіл  болу шартын қарастыратын 164-бабынан  басқа АІК-де соттағы заңды  өкіл туралы ереже қарастырылған.  АІК 38-бабында әрекет қабілетсіз  азаматтардың, толық әрекет қабілеттігі  жоқ азаматтардың, әрекет қабілеттігі  шектеулі деп танылған азаматтардың  құқықтары мен заңмен қорғалатын  мүдделерін сотта олардың ата-аналары,  асырап алушылары, қамқоршылары  мен қорғаншылары сотта өздерінің  өкілетті құжаттарын көрсете  отырып қорғай алады. Қазақстан  Республикасының "Неке және  отбасы туралы” Заңының 111 –  бабына сәйкес қамқоршылар мен  қорғаншылар заң жүзінде қамқоршылыққа  алынғандардың өкілдері болып  табылады және барлық қажетті  мәмілелерді олардың атынан және  олардың мүдделерін көздеп жасайды.

Қамқоршылар өздерінің қамқоршылығындағы адамдардың өз бетінше жасауға құқығы жоқ  мәмілелерді жасауға келісім  береді, қамқоршылығындағылардың өз құқықтарын жүзеге асыруына және міндеттерін  атқаруына жәрдем көрсетеді, сондай-ақ оларды үшінші бір тұлғалардың тарапынан  ықтимал қиянаттардан қорғайды.

3. Өкілдіктің  құқығы мен міндетінен туындайтын  қандайда бір әрекеттер өкілдік  беруші үшін жасалады. Өкілдің  барлық әрекеттері өкіл беруші  үшін заңды салдарлар туғызады.

4. Өкіл  өкілеттік негізінде әрекет етеді.  Өкілеттік бұл - өкілдің жасай  алатын әрекеттер шеңбері, құқықтық  қатынастардағы өкілдің мәміле  негізінде белгіленген мүмкіндіктерінің  шектері.Өкілдіктің түріне қарай  өкілеттік әртүрлі тәсілдермен  қалыптасады. Ерікті өкілдікте  өкілеттік екі жақтың келісімімен  жүзеге асырылатын әрекеттер  сипаты шарт немесе сенімхат  мәтінінде көрсетіледі.

Өкілдік заңды және ерікті деп бөлінеді. Заңды өкілдік тікелей заңнан туындайды, әрі ол өкілдік берушінің  еркіне қарамайды. Мысалы, Теңіз жолы сауда кодексі бойыншакеме капитаны қызмет бабында жасалған мәмілеге байланысты кеме иесінің және жүк иесінің өкілі болып табылады, жолшыбай не барған жерінде кеме иесінің немесе жүк иесінің өкілдері болмаса, жағдайға байланысты талап қою мәселесін өзі шеше береді, кейбір мәмілелерге билік етеді (ТЖСК-нің 50-бабы) Шартқа негізделген өкілдік ерікті өкілдік деп атайды. Мұның өзі өкілдік берушінің еркіне байланысты болады. Өкілдік беруші өкілдік тауып қана қоймай, оның өкілеттігін де айқындайды (мысалы, тапсырма шарты).

Заңды өкілділік  сот шешіміне немесе әкімшілік актіге негізделеді. Азаматтық хал актілерін  тіркеу органында тіркелген туу  куәліктері негізінде ата-аналар өз балаларының өкілі бола алады. Балаларды  асырап алу жағдайында дәл солай  тіркеу жүргізіледі және асырап алушыларды ата-ана ретінде жасылуына және жаңа туу туралы куәліктің берілуіне  жергілікті атқарушы органның әкімшілік  шешім-актісі негіз бола алады.

Рыноктық  қатынасқа өту және мүліктік айналымның дамуы жағдайында тауар-ақша қатынасында  коммерциялық өкілдік маңызды орын алады. Коммерциялық өкіл – бұл шарт жасасу кезінде кәсіпкер атанынан тұрақты және еркіті өкіл бола алатын тұлға.

Өз атынан болу – заңды тұлға өкілді өз құрылымына тағайындайды және ол арқылыөзінің құқықтарымен міндеттерін орындап, мүделерін қорғайды. Мұндай өкілетте бір субъект болады, сырттан бөтен  тұлғаны айналымға қатыстырмайды (АК-тің 163-бабының 1- тармағы). Мысалы, жұмыс  беруші атынан басқа субъектілермен құқықтық қатынаста өзінің қызметтік  міндетін атқаратын жұмысшы, кәсіпорыннң  ісін жүргізуші немесе сауда мәмілесін  жасаушы кәсіпорын қызметкері сәйкес заңды тұлғаның өкілі болып табылады. (дүкен сатушысы, кәсіпорынның заңды  кеңесшісі, т.б.).

Өз атынан өкіл болу сонымен қатар басқа  да тәсілмен жасалуы мүмкін. Әсіресе, олар заңды тұлға өз қаржысы есебінен қосымша құрылымдық бөлімдерді құру кезінде пайда болады. Мысалы оған заңды тұлғалардың филиалдарын, өкілдіктерін және шаруашылық серіктестіктерін жатқызуға болады. Олар өздерін құрушылардың мүддесі үшін мәмілеге қатысқан кезде  бұл құрылған жаңа құрылымдардың  құқықтық жағдайының тең болатынын  естен шығармау қажет. Бірақ олар заңды тұлға бола алмайды. Бұл  құрылымдық бөлімдердің жетекшілерін құрушы коммерциялық заңды тұлғалардың  уәкілетті органдыры тағайындайды және олар сенімхатта көрсетілген функцияларды ғана атқара алады.

 

 

 

 

2. Сенімхат

 

Сенімхат – сенім білдірілген тұлғаға сенім білдіруші атынан (кәсіпорын, азамат) қандай да бір іс-әрекетті асыруға құқық беретін, олардың өзара келісімін куәландыратын құжат. Сенімхат мекеме атынан да, жеке адам атынан да беріледі. Ол мекеме атынан мәміле жасауға, материалдық құндылықтар мен ақша алуға немесе басқа да түрлі әрекеттер жасауға сенім білдіріп, құқық береді. Ресми сенімхаттар мекеме бланкісіне рәсімделеді.

Сенімхат мекеме атынан берілсе, арнаулы  бланкке жазылады да, мекеме басшысының қолы мен мөрі басылады.

Егер сенімхат жеке адам тарапьшан  берілсе, сенімхат иесінің аты-жөні, құжатының аты мен нөмірі жазылып, колы қойылады. Төменгі жағына мекеме басшысы не нотариус сенімхат иесінін  қолын растап, мөр басады.

Сенімхаттың мазмұндық-құрылымдық жүйесіне мыналарды жатқызамыз:

-құжаттың атауы;

- күні, айы, жылы, мекен-жайы ;

- сенімхат беруші туралы толық  мәлімет (аты-жөні, мекен-жайы, жеке  куәлік нөмірі);

-сенім білдірілетін тұлға туралы  толық мәлімет (аты-жөні, мекен-жайы, жеке куәлік нөмірі);

- алынғат заттың атауы (егер  ақша болса, көлемі санмен де, жазбаша да көрсетіледі);

- қайтарылатын нақты уақыты;

- қайтара алмаған жағдайдағы  шарты;

- нотариалдық мекеме мөрі.

Сенімхат мына жағдайларда беріледі:

Сенімхат кез-келген төлем түрлерін, атап айтқанда жалакы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы алу үшін, сондай-ақ заттай корреспонденцияларды алу үшін, мүлікті  ортақ пайдалану, транспорт құралдарын иемдену, мүрагерлік күкык туралы куәлік алу үшін т. б. толып жатқан жағдайларда  беріледі.

- Сенімхат 1 дана болып дайындалады

- Төлемақы алу үшін берілген  сенімхаттардың жарамдылығы - 3 ай. Мүлікті  

  пайдалану үшін берілетін  сенімхаттардың жарамдылығы - 3 жыл.

- Жарамдылық мерзімі жазбаша  жазылуы керек.

Бір адамның (сенім берушінін) өз атынан өкілдік  ету үшін екінші адамға (сенім білдірген) берген жазбаша уәкілдігі сенімхат деп танылады (АК-тің 167-бабының 1-тармағы).

Сенімхатты  пайдалану кезінде "уәкілдік" және "өкілетті" деген терминдерді  ажырата білу керек. Уәкілдік дегеніміз  өкілдің өкілдік беруші атынан іс-әрекетке қатынасуы, ал өкілеттік өкілдік  беруші үшін өкілдің жасауға құқылы әрекеттерінің шеңбері болып  табылады.

Заң жағынан  қарағанда сенімхат беру — біржақты мәміле, яғни бұл өкілеттікгі беру үшін бір тараптың өкілдік берушінің  ерік білдіруі қажет және жеткілікті, соңдықтан да өкілдің келісімі талап  етілмейді.

Заң сенімхаттың  жазбаша түрін міндетті түрде  сақтауды талап етеді. Сонымен бірге  мәміле жасауға берілетін сенімхат нотариалды жолмен куәландырылуы талап  етілетін болса, онда ол нотариалдық  жолмен куәландырылады (АК-тің 167-бабының 2-тармағы). Сенім ауыстыру жөнінде  берілген сенімхаттың қолданылу  мерзімі куәландырылуы ол негізгі  алынып берілген алғашқы сенімхаттың  қолданылу мерзімінен аспауы керек (АК-тің 169-бабының 3-тармағы).

Өкілдік беруші қайсыбір құқық өкілеттігін  өкілге тапсырарда оның мерзімін шектеп, белгілі бір уақыт аралығын көрсетеді. Соңдықтан сенімхат - әр кезде де мерзімді құжат. Азаматтық кодекстің 168-бабына сәйкес сенімхат үш жылдан аспайтын мерзімге берілуі мүмкін. Егер сенімхатта неғұрлым ұзақ мерзім көрсетілсе, ол үш жыл бойы, ал егер қолдану мерзімі  көрсетілмесе берілген күннен бастап бір жыл бойы жарамды болады. Егер сенімхаттың берілген күні көрсетілмесе, ол жарамсыз деп танылады.

Өкілдің алған өкілеттігінің көлемі мен  мазмұнына орай сенімхаттың үш түрі болады: а) бас (жалпы) сенімхат, ол белгілі  бір кезеңге арналып, өртүрлі  мәмілелер жасайтын өкілге беріледі; ә) арнайы сенімхат — ол бір текті  мәмілелер жасайтын өкілге беріледі (мысалы, заң кеңесшісіне сотта  іс жүргізу үшін беріледі); б) бір  мәрте берілетін сенімхат — ол тек бір заң әрекет жасау үшін беріледі (мысалы, поштадан алатын хатбума  үшін берілетін сенімхат).