Судың өнеркәсіптегі орналасуы мен өркендеуіндегі рөлі

             Еуразиядағы алапішілік  тасымалдау жүйелері

    КСРО-дағы барлық ірі су жүйелерін  қосқанда су тасымалдаудың көлемі  жылына 50 текше км-ге жақындап, ал  жалпы ұзындығы 3400 км-ден асты. Бұл  – дүние жүзінің аса ірі  өзендерімен бара-бар келетін  қашықтық ал судың көлемі Еділ  өзенінің жылдық ағысының бестен  бір бөлігіне теңесті. Жалпы  КСРО-дағы ұзындығы 4500 км-ден асатын  каналдармен жылына 110 текше км  су (Еділдің жарты жылдық ағысы) тасымалданады.

   Еліміздегі су қорларын пайдаланудың  жылдам өсуіне байланысты суды  реттеу және қайта бөлу мақсатында  істелініп жатқан инженерлік  шаралар көп жағдайда су обьектілерінің  режиміне және сапасына үлкен  әсер етті. Суды шаруашылыққа  пайдалану мақсаттар кешенді  түрде шешіле бастады. Кешенді  шешім жекелеген аймақтық шешімдерден  су шаруашылығы шараларын шешудің  біріңғай жүйесіне көшуді қамтамасыз  етеді. [1]

                          Судың  СЭС-ғы маңызы

   СЭС – су ағынының энергиясын қолданады. Ол қаншалықты биіктіктен қанша мөлшерде су ағуына байланысты. СЭС-ның энергия бөлуі ЖЭС-нан арзан, сарқылмайтын, қоршаған ортаны ластамайтын энергия көзі...

   СЭС-рын бөгенді (плотиналық) және  деривациялық деп бөледі. Бөгендік  СЭС-да міндетті түрде бөген  салынады суда қысым болуы үшін. Қалыпты арнасымен ағып жатқан өзендердің алдын тосып, бөген салғаннан кейін оның деңгейі бөгенге дейінгі және кейінгі бөліктер арасында 25 м-ден жоғары айырма жасалады. Осы жоғарғы және төменгі екі деңгейдің арасындағы судың құлау күші электр энергиясын алу үшін пайдаланатын негізгі энеогия көзі болып табылады.

    Су электр станцияларының машина  залы бөгеннің үстінде немесе  өзен жағалауына салынады, осында  генератордың білігімен тікелей  жалғасқан бірнеше қатарлы гидротурбиналар  орналасқан, осы турбинаның қалақтары  судың ең төменгі деңгейіне  жатады. Судың жоғарғы деңгейінен  үлкен күшпен ағып келген су  осы қалақтарға келіп соғылады  да, оларды қозғалысқа келтіріп, электр энергиясын өндіреді.[2]

    Елімізде өндірілетін электр энергиясының 8 % -ы су электр станцияларына тиесілі. Мұндай станциялар, әсіресе республиканың таулы аудандарындағы өзендердің құлау күшін пайдалануға негізделген. Қазақстанның су энергетикалық ресурстары жылына 160 млрд кВт/сағ электр энергиясын мүмкіндік береді.

   Қазақстан су электр энергиясын  өндіруден Ресейден, Тәжікстаннан  кейінгі үшінші орында. Су ресурстары  әркелкі таралған, оның басымы  Қазақстанның оңтүстігі мен шығысында.  Су электр энергиясын өндіру  отын ресурстарына жақын орналасқан  жағдайда тиімді болады. Бірақ  су элктр станцияларының құрылысы  ұзақ мерзімді алады және технологиялық  жабдықтарды көп қажет етеді.  Мұнадай станциялар деркезінде  тез іске қосылады әрі сенімді.

   Су электр станциялары Ертіс  өзені мен оның салаларында  салынған. Мұнда Ертіс, Бұқтырма, Өскемен су электр станциялары  жұмыс істеп, қуаты 1,3 млн кВт  Шүлбі су электр станциясының  құрылысы жүруде. Кенді Алтайдың  таулы өзендерінде, Үлбі Хайрюзовск, Тургусунск, Тишинск шағын су  электр станциялары да бар. 

   Іле өзенінде Қапшағай, ал Сырдарияда  Шардара су электр станциялары  орналасқан. Алматы жанындағы Үлкен  және Кіші Алматы өзендерінде  бірнеше шағын су электр станцияларының  каскадтары жұмыс істейді.[3]

            Су энергетикасы, су техникасы құрылыстары

Су  энергетикасы – энергетиканың су қорларының қуатын пайдаланумен айналысатын саласы алғашқы су энергиясы диірмендердің станоктардың, бағалардың, ауа үрлегіштердің, т.б жұмыс машиналарының жетектерінде пайдаланылды. Гидравликалық турбина электр машинасы жасалып, электр энергиясын едәуір шықтыққа жеткізу тәсілі табылғаннан кейін, сондай-ақ су энергиясын су электр станцияларында электр энергиясына түрлендіру жолының жетілдірілуіне байланысты су энергетикасы электр энергетикасының бір бағыты ретінде дамыды. СЭС – жылу электр станцияларына қарағанда жылдам реттелетін, икемді энергетикалық қондырғы. Олардың жиілікті реттеуде, қосымша жүктемелерді атқаруда және энергетикалық жүйенің апаттық қорын қамтамасыз етуде тиімділігі жоғары. Қазақстандағы су энергетикасы құрылысы 1928 жылы Ленингорск қаласының маңында, Громатуха өзенінде, Жоғарғы Хариуз СЭС-і іске қосылғаннан басталды. Қазақстан өзендерінің су энергетикасының жылдық қорлары 162,9 млрд кВт/сағ болып бағаланады. Соның ішінде техникалық тұрғыдан пайдалануға болатыны 62 млрд кВт/сағ.

   Су техникасы құрылыстары – су қорларын (қзен, көл, теңіз, грунт суларын) пайдалануға немесе су апатына қарсы тұруға арналған инженерлік құрылыс. Орналасқан жеріне байланысты теңіздегі, өзендегі, көлдегі, жер бетіндегі, жер астындағы су техникасы құрылыстары деп ажыратылады; қызмет көрсететін саласына сәйкес су техникасы құрылыстары су энергетикасы, мелиоративтік, су көлігі, балық шаруашылығын қамтамасыз ету, арна салумен спорттық мақсаттағы құрылыстар болып бөлінеді. Су техникасы құрылыстары жалпы және арнаулы болып та ажыратылады. Жалпы су техникасы құрылыстарына су бөгегіш және су жеткізу құбырлары, су реттегіштер, су қабылдағыштар, су қашыртқылары жатады.[4]

                  Табиғат суларының қазіргі жай-күйі

    Мұздықтардың ластануы. Соңғы деректер Гренландияның солтүстік-батысында мұздық құрамындағы сульфат ( ) шоғырлану мөлшері 1945 жылдан бері 3 есе өскенін көрсетіп отыр.

    Сульфаттың өсуін минералды отындардың  көптеп жағылуымен түсіндіруге  болады, яғни «қышқыл» жауын-шашынның  әсері Гренландияға жеткенін  көріп отырмыз. Қорғасынның шоғырлануы  этилді бензинді көптеп жағудан  ғой деп ойлаймыз. Ал мырыштың  шоғырлануы Гренландияда 1900 жылдан бері 2 дүркін өскені байқалады. Сынаптың мөлшері өсті ме жоқ па, ол әлі толық анықталып біткен жоқ, себебі әртүрлі зерттеушілердің деректері бірінен-бірі жүздеген есе ауытқиды. Сонда да, өте жаңа деректерге сүйенсек онда соңғы 200 жыл ішінде қар мен фирндегі сынаптың мөлшері өзгеріске ұшыраған жоқ деуге болады.

    Дельма мен Бутреннің Антарктикадағы сульфаттың шоғырлануына жүргізген зерттеулеріне қарағанда, бұл аймақта 1950-1975 жылдар аралығында айтарлықтай өзгеріс байқалмайды. Бұл деректің Гренландияға байланысты зерттеу қорытындыларымен сәйкес келмеуі қазіргі кезде минералды отынның негізгі бөлігі Солтүстік жарты шарда жағылатынымен түсіндіруге болады. Күкірт оксиді жоғарғы тропосферамен тасымалданады және экваторлық белдем бұл тасымалдауға кедергі бола алады. Алайда, 1963 жылы Бали аралындағы Агунг жанартауының жарылуына байланысты сульфат шоғырлануының шегі Антарктида мұздықтарында айқын көрініс берді, себебі жанартау сульфаттары стратофераға жетіп, сол арқылы бүкіл жер шарына тарайды. Сонымен бірге, бұл зерттеу жұмыстары Антарктидада қорғасын мен мырыштың жоқ екендігін көрсетеді.

   Өзендер мен көлдердің ластануы. Табиғат суларын қорғау мәселелері әсіресе өнеркәсібі дамыған елдердің алдында өткір қойылып отыр. Өндірістің дамуы табиғи қорлардың кемуімен бірге, қоршаған ортаның ластануына әкеліп соқты. Өндірістен шығатын керексіз заттармен алдымен топырақ, ауа, су көздері ластанады. Бұл ластану өсімдіктерге,жануарларга әсер етіп қана қоймай, адам баласының денсаулығы мен өміріне де қауіп төндіреді.

    АҚШ өзендері түгел дерлік  күшті ластанған, әсіресе Огайо  және Потомак өзендері. Потомак  өзенінің түбіндегі шөгінділердің  қалыңдығы 3 м-ге жетеді. Өзенде  тіпті, су шаңғысымен серуендеуге  тыйым салынған, себебі шашыраған  су тамшыларындағы ауру қоздырғыш  бактериялардан спортшыларға ауру  жұғу қаупі бар. Тіпті, АҚШ-тың  ең сулы өзені – Миссисипидің  кей бөліктерінде шомылуға тыйым  салатын хабарландырулар қойылған. Ұлы көлдер жүйесінде Эри көлі  өлуге жақын, себебі бұл көлге жылына су құбырларымен 4,7 млн текшеметр лас сулар мен 38 млн.текше метр Кливленд, Детройт, Эри, Буффало және басқа қалалардың автомобиль, болат құю және химия кәсіпорындарының қалдық сулары құйылады.

   Жапония өзендері де апатты  жылдамдықпен ластануды бастан  өткізді. Кәсіпорындардың ақаба  суларында кадмий, сынап секілді,  суды уландыратын химиялық элементтер  көптен кездеседі. Италия, Франция  секілді аса ірі мемлекеттердің  өзен-көлдерінің жайы да осыған  ұқсас күй кешуде.

    Біздің еліміздегі жағдай да  мәз емес. Оған Арал аймағының  апат аймағы болып жариялануы  толық мысал бола алады. Арал  көлін қоректендіретін, Орта Азия  мен Қазақстанның ең ірі өзендері Әмудария мен Сырдарияның сулары тыңайтқыш, өнеркәсіп қалдықтарымен улану мен қатар толық сарқылуға ұшырап отыр. Мұндай жағдай Ертіс, Нұра, Сарысу, Шу, Іле өзендерінің алапаттарында да қайтануда. Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының География Институтының зерттеулеріне қарағанда (Достай Ж. Д., Омаров Т. Р., Тұрсунов А. А., Филонец П. П.) Нұра, Ертіс өзендеріндегі судың құрамындағы сынап, қорғасын, мырыш, кадмий секілді қатерлі ауыр металдардың мөлшері ШМШ-нен бірнеше ондаған есе асып түсетіні белгілі болып отыр.

   Су қорларын қорғау мәселелері  біздің республикада да шегіне  жетіп отырғанына жоғарыда келтірілген  мысалдар куә бола аллады. Табиғат  қорғау шаралары су пайдаланудың  аса шапшаң түржде өсуіне ілесіп  үлгере алмай отыр. Әсіресе, өнеркәсібі  дамыған аудандарда орналасқан  кішігірім өзендер мен көлдер қиын жағдайда қалып отыр. Су қорларының халық шаруашылық қажеттілігін қамтамасыз етуге жеткіліксіздігінен бұл өзендер толық сарқылуға ұшырады. Оған Орталық Қазақстандағы Кеңгір, Жезді өзендері Іле Алатауының Кіші Алматы, Талғар, Есік өзендері мысал бола алады. Осы өзендердің су қорының жартысынан көбін Алматы, Талғар, Есік, Жезқазған, Сәтбаев қалаларының кәсіпорындары пайдаланады. Жазда, қалған су қоры суғару үшін алынады. Былайша айтқанда өзен арналарында ағын су қалмайды деуге болады. Есесіне өнеркәсіп пен ауылшаруашылық кәсіпорындары аталған өзендерге, олардың табиғи су қорларымен шамалас лас суларды төгеді. Яғни, бұл өзендердің арналарымен өз ағындысы емес, тазартудан өткенімен кәсіпорындардың қалдық ақаба сулары ағады.[5]

   Жер асты суларының ластануы. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің аса бағалы көзі – жер асты сулары ластануда.

   Сыртқы қолайсыз  факторлардан  жасырын  жатқанына қарамастан жер асты суларының ластануы оңай.Өнеркәсіп және тұрмыстық лас сулардың жиынтығы,сорғу (фильтрация) алаңдары, өнеркәсіп қалдыдықтарының үйінділері,лас суларды жердің төменгі қабаттарына күшпен айдау, өнеркәсіп және қала аумақтарынан лас сулардың жерге сіңуі, лас өзендердің суларының  жерге сіңуі және тағы басқа да үдерістер жер асты суларының негізгі ластану көздері болып табылады. Әсіресе,химиялық және бактериялық ластанулар көп таралған.Жер асты су қабаттарына лас, былғаныштар жер асты суларын жедел игеру кезінде өтеді.