Қазақстан Республикасының салық жүйесін дамыту жолдары

      Бастапқы  құжаттарды  және бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiн салық төлеушi мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жасайды. Ал, шет тiлiнде жасалған құжаттамалар мемлекеттiк немесе орыс тiлiне аударылады.

      Есеп  құжаттамасы электрондық  көздерде жасалған кезде салық төлеушi мониторинг кезiнде және тексеру барысында  салық органдырының талап етуi бойынша мұндай құжаттардың  қағазға түсiрiлген  көшiрмелерiн беруге мiндеттi.

      Салық объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң бөлек-бөлек есебi жүргiзiледi. Мұндай есептi бухгалтерлiк есеп деректерi негiзiнде есеп-қисапты жүзеге асыру  арқылы, әрбiр қызмет түрі бойынша бөлек жүргiзедi.  Белгiлi бiр қызмет түріне жатқызылған барлық кiрiстер мен  шығыстар тиiстi есеп құжаттамасымен расталуға тиiс.

      Салық есептiлiгi - салық төлеушi, салық агентi салық органдарына табыс ететiн, салық мiндеттемелерiн есептеу туралы ақпараты бар  құжаттама.

      Салық есептiлiгiне мынадай құжаттар, сондай-ақ олардың қосымшалары мен қосымша  нысандары кiредi:

• салықтың әрбiр түрі және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер бойынша, сондай-ақ  жинақтаушы  зейнетақы қорына мiндеттi  зейнетақы жарналары бойынша салық жасайтын салық декларациялары, есеп қисабы;
• резидент емес жеке тұлғаға салынатын жеке  табыс салығының болжанған сомасы туралы өтiнiш;
• арнаулы салық режимдерiн қолдануға, патент алуға  өтiнiштер;
• салық салу объектiлерi мен салық салынуға байланысты  объектiлердi есепке алуды  тiркеу карточкаларын алуға  өтiнiштер;
• қосыған құн салығын  бюджеттен  қайтарып алуға өтiнiштер;
• қосылған салық салуды  болғызбау туралы  халықаралық  шарттар нормаларын  қолдануға бегiленген  өтiнiштер;
• шот- фактура тiзiлiмi;
• электрондық  мониторингке жататын, салық төлеушiлер табыс  ететiн құжаттама.

      Салық есептiлiгiн салық төлеушi, салық  агентi  не олардың өкiлдерi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тәртiппен және нысандар бойынша дербес жасайды. Салық есептiлiгi қағазда немесе электрондық көздерде  мемлекеттiк немесе орыс тiлiнде жасалады. Салық есептiлiгi  электрондық көздерде  жасалған кезде салық төлеушi, салық агентi салық органдарының  талап етуi бойынша осындай құжаттардың  қағазға  түсiрiлген көшiрмелерiн  табыс етуге мiндеттi. Қағазға тiркелген салық есептiлiгiне салық төлеушi, салық агентi қол қоюға, сондай-ақ ол салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  мөрiмен расталуға тиiс. Салық есептiлiгi  электронды түрде жасалған кезде электрондық  құжат салық төлеушiнiң  электрондық  сандық қол таңбасымен куәландырылуға тиiс. Салық төлеушi жеке тұлғаның өзi болмаған не ол iс-әрекетке  қабiлетсiз болған жағдайда, салық есептiлiгiне оның өкiлi қол қойып, куәландырады. Салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  салық есептiлiгiн жасау жөнiнде қызмет көрсететiн өкiлi оған қол қойып, мөр басуға және өзiнiң салық төлеушi ретiнде  тiркеу нөмерiн көрсетуi тиiс. Есептердiң дұрыстығына салық агентi жауап бередi.

      Салық төлеушi қайта ұйымдастырылғанда, таратылғанда, қайта ұйымдастырылған, таратылған  әрбiр салық төлеушiге салық  кезеңi басталғаннан қайта ұйымдастырылу және тарату аяқталған күнге дейiн тиiсiнше  бөлу, тарату  және өткiзу баланстарының  негiзiнде салық есептiлiгi бөлек-бөлек жасалады. Мұндай есептiлiк салық  органдарына қайта ұйымдастыру немесе тарату туралы шешiм  қабылданған күннен бастап он бес күн iшiнде  табыс етiледi.

      Салық төлеушiлер, салық агенттерi  салық  есептiлiгiн өз қалауы бойынша:

• өзi келу тәртiбiмен;
• хабарланатын  етiп почта арқылы тапсырыстық хатпен;
• уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген жағдайларда  ақпаратты компьютерлiк  өңдеуге болатын электронды түрде табыс етуге құқылы.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

II. Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі салықтардың түсімін талдау

2.1. Қазақстан Республикасының  салық жүйесi 

   Салық жүйесін мемлекет пен  жеке және заңды тұлғалар арасындағы  қаржы қатынастары және осы  қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу  әдістері мен тәсілдері, жолдары,  салық заңдары мен салыққа  қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының  жиынтығын құрайды.

   Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін  жасаудың ең негізгі  құралы болуымен қатар ел экономикасын  қайта құруға, өндірістің ұлғайып  дамуына  және саяси әлеуметтік шараларды толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.

• 1 кезең (1992-1995 ж.ж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
• 2 кезең (1996-1998 ж.ж) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды анықтау;
• 3 кезең (1998-2000 ж.ж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру;
• 4 кезең (2001-2002 ж.ж) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды;

   Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған ҚР  Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз  салық жүйесін құрудың  ең  алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы  күрделі жұмыстардың бірі  болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.

   Осы Заң бойынша алғаш рет  ҚРда 42 салықтың түрі қызмет етті  және олар 3 топқа бөлінді:

- жалпы  мемлекеттік салықтар - 10;

- міндетті  түрде төленетін жергілікті салықтар  мен алымдар - 11;

- жергілікті  салықтар мен алымдардың  түрлері  – 18 түрі.

   Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын  салық,  қосылғын құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады.

   Алғашқы салық жүйесінің көптеген  кемшіліктері де болды. Атап  айтқанда, басқа елдерге қарағанда  біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан келіп  еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан үкіметі  1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын  қабылдады.

   Аталмыш концепцияны іске асырудағы  негізгі кезең болып ҚР Президентінің  24.04.95 ж. қабылдаған «Салық және бюждетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы табылады. Ол 1995 ж. 1-шілдесінен бастап іске қосылды,  нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша  еліміздің салық жүйесі нарықтық  қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылды.

   1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі  өзгерістерге ұшырады. Осыған  орай 2000 жылы 1 қаңтарынан бастап  ҚРда 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымынан Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде ҚРда қолданылатын салықтар мен бюджетке  төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда, 9 салық түрі, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

      Қазақстан  Республикасының   салық жүйесiн мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы   қаржы қатынастарының   жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдiстерi  мен тәсiлдерi, салық заңдары мен  салыққа қатысты  актiлер, салық салу органдары мен  салық қызметi құрайды.

      Салық жүйесi  мемлекет қаржы  көздерiн  жасақтаудың ең негiзгi  құралы болуымен қатар, ел экономикасын  қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына  және  саяси –әлеуметтiк  шаралардың толығымен  iске асуына мүмкiндiк туғызды.

      Салық жүйесi дегенiмiз белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар, алымдар бар  төлемдерi және тағы да басқа төлемдердiң  жинтығы болып табылады. Сонымен  қатар кез-келген мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi элементтерi бар:

• салық органдары жүйесiнiң болуы;
• салық заңдылықтарының жүйесi және принциптерi;
• салық саясаттың принциптерi;
• салықтардың бюджеттер бойынша бөлiну тәртiбi;
• салықтық бақылаудың формалары мен әдiстерi; 
• салықтық өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi;
• халықаралық екi рет салық салуды шешу проблемаларының нақты қадамдары.

      Салық жүйесi келесiдей экономикалық көрсеткiштермен  сипатталады:

• салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50%, ал дамыған шет елдерде 45%);
• iшкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы;
• тiкелей және жанама  салық салу қатынасы.

      Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы  салықтардың рөлiн сипаттайтын  және салықтық алымдар сомасының  жиынтық Ұлттық өнiмге қатынасын көрсететiн көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауыртпашылығы дегенiмiзм - бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғам өнiмiнiң бiр бөлiгi болып табылады.

      Кейбiр  дамыған шет мемлекеттерде бюджеттiң  кiрiс көзi ел iшiндегi саудадан немесе iшкi саудадан қалыптасады. Себебi бұл мемлекеттер экспортқа тек дайын өнiмдер шығарады, оған белгiленген кедендiк баж төлемдерiнiң денгейi өте төмен болады. Сондықтан бюджет тек iшкi сауда есебiнен қалыптасады. Ал дамушы мемлекеттер  экспорттқа тек шикiзат шығара алады және оған жоғары ставкiлермен кедендiк төлемдер белгiленедi. Сондықтан бюджет тек сыртқы сауда есебiнен қалыптасады.

      Көптеген  дамыған шет мемлекеттерде  тiкелей  салық салу кеңiнен қолданады. Себебi ол салық заңдылықтарның, салық аппараттарының қайта жаңарып жетiлiп отыруын талап етедi. Ал дамушы мемлекеттерде жанама салық салу формасы кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының және салық аппараттарының  өзгеруiн талап етпейдi. Салықтарды мынадай нышанды белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе жiктеймiз:

- салық  салу объектiсiне байланысты;

- қолданылуына  қарай;

- экономикалық  ерекшелiгiне байланысты;

- салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай.

    Салық жүйесi – нарықтық  қатынастардың  құрамдас бөлiгi. Қазақстан  Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы 25 желтоқсанда ең алғашқы  ¢¢Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы заңы¢¢  қабылданды.

    Кез-келген  елдiң  салық  жүйесi  таңдалған  салық  салу     обьектiсiне  табыстарға  немесе  шығындарға  тәуелдi  болады. Нарықтық  экономикасы  тұрақты  және  өнеркәсiбi  дамыған  елдер  үшiн  салық  салу  обьектiсi  ретiнде  табысты  ерекше  қолдану  моделiн пайдалану тән. Ал  өтпелi  кезеңдегi,  яғни  дағдарыстық жағдайдағы,  оның  есесiне  салық салынатын базасы  тар Қазақстан мемлекетi  салық салу  обьектiсi  ретiнде шығындарды  қолданады. Сонымен бiрiншi  жағдайда  белсендiлiк тұрде тiкелей  салықтар,  ал  екiншi  жағдайда  жанама  салықтар  қолданылады. 

   Салық салу объектiсiне қарай салықтар - тiкелей және жанама салықтар болып жiктеледi.

   Тiкелей  салықтар дегенiмiз - тiкелей салық төлеушiден ұсталатын салықтар. Мысалы, табыс салығы, мүлiк салығы, жер салығы және тағы басқа.

   Жанама  салықтар - тiкелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.

Жанама  салықтарға мына салықтар жатады:

• қосылған құнға салынатын салық;
• акциздер;
• баж салығы.

   Жанама  салықтарды  сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына салық енгiзiлмегендiктен iс – жүзiнде оны сатушы аударады.

   Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгiсiне қарай салықтар  жалпы және арнайы салықтарға бөлiнедi.

Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды  және жеке тұлғалардан алынатын табыс  салығы, қосылған құнға  салық, акциздер тағы басқалар.

Арнайы  салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгiленген мiндеттер бойынша нақтылы шараларға жұмсалады.