Қазақстан Республикасындағы салықтардың түрлер

    Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.

    Тұлға - жеке тұлға  және заңды тұлға болып бөлінеді.

    2. Салық объектісі  - салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, тауар,мұра, жер және т.б. Осы аталғандардан салық төленеді.

    3.Салық  көзі - салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша қаражаттары, бұл- жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден төленетіндігін анықтау.

    Салық төлеушілердің салық  төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:

    4. Салық мөлшері - салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.

    5. Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.

    Салық жеңілдіктерін бірнеше  белгілері бойынша  топтауға болады:

    1.  Салық субъектілері бойынша жеңілдіктер.

    2.  Салық  объектісі бойынша жеңілдіктер 

    3.  Салық базасы бойынша жеңілдіктер.

    4.  Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.

    5.  Салық кезеңдері  бойынша жеңілдіктер.

    6.  Салықты есептеу тәртібі бойынша  жеңілдіктер.

    7.Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.

    6. Салық ставкасы - салық  базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді.

            Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:

    Салық сомасын анықтау  тәсілі бойынша:

• Тең;
• Тұрлаулы;
• Пайызды.

    Салық ставкаларын қолдану  сипатына қарай:

• Жалпы;
• Жоғарлатылған;
• Төмендетілген.

    Салық ставкасының мазмұнына  байланысты:

• Маргинальды;
• Нақты;
• Экономикалық

    7. Салық кезеңі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі.

    Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері  бар:

• Бір күндік
• Он күндік
• Айлық
• Тоқсандық
• Жылдық

    8.Салықты  есептеу тәртібі.

    Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:

• Салық салынатын объектіні есепке алу;
• Салық салу объектісінен салық базасын есептеу;
• Салық ставкаларын қолдану;
• Салық жеңілдіктерін қолдану;
• Салық сомасын есептеу.

    9. Салық есептілігі  - салық төлеуші және салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжаттама.

    Салық базасын есептеуде  екі әдіс қолданылады:

• Есептеу әдісі;
• Кассалық әдіс.

    10. Салықты төлеу  тәртібі - салық төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже.

    Салықтар  бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:

1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша тікелей және жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Объектінің экономиаклық белгілері бойынша: тұтынуға және табысқа салынатын салықтар;
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді,үдемелі және кемімелі салық;
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай: республикалық және жергілікті салық;
6. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
7. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
8. Салық субъектілеріне қарай: заңды және жеке тұлғалардың салықтары;
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
10. Салықы есептеу және төлеу субъектісі бойынша: қызметақылы және қызметақысыз салықтар;
11. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай:активті және пассивті салық;
12. Салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты: үлестірме және санды салықтар;
13. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар;

    1.Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:

1. Тікелей салық;
2. Жанама салық.

    Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары,әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.

    Жанама  салық – тауар бағасына қосылады және  тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.

      Жанама салық былайша  бөлінеді:

1. Әмбебап жанама салықтар;
2. Жеке жанама салықтар;
3. Қазыналық монополия;
4. Кедендік баж.

    2.Нақты және дербес салықтар:

    Нақты салықтар деп (ағылшын сөзінен аударғанда –мүлік) – мүлікке салынатын салықты айтамыз.

    Нақты салықтарда мүмкіндіктер сырты белгілеріне  қарап алынады, яғни салық салуда салық объектісі назарға алынады.

       Нақты салықтарға қатыстылар:

1. Мүлік салығы;
2. Көлік құралдары салығы;
3. Жер салығы.

    Дербес  салықтар деп – салық төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.

      Дербес салықтарда тек табысы  ғана емес, сонымен қатар салық  төлеушінің қаржылық жағдайы  да ескеріледі.

    ҚР  –да дербес салықтарға жататындар:

1. Корпорациялық табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
4. Әлеуметтік салық.

 
 
 
 

    II.Тарау.  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ 

    2.1. Қазақстан Республикасындағы  салықтардың түрлері

     

    «Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз  байланысты. Мемлекетте алынатын салық  түрлерінің, оларды құрудың және алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлеекттің салық жүйесін құрайды. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін белгілейтін, яғни салықтардың нақтылы элементтерін анықтайтын тиісті заңнамалары негізделеді.

    1991жылға  дейін, яғни КСРО ыдырағанға  дейін елде көбінесе экономиканы  басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік  реттеуге сәйкес келетін салық  жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда мен көтерме сатып алу бағаларын және мемлеекттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995жылдары қабылдаған  бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

    1991жылғы  желтоқсанның 25-інен бастап біздің  елімізде тұңғыш салық жүйесі  жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесі  туралы» заңға негізделді.Осы  заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы  қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлеекттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

    Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» 1995жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 43 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

    Барлық  өркениетті елдерде салықтардың  бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

1. Салық салу объектілері бойынша;
2. Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын     

    органға қарай 

        3.Пайдалану тәртібі бойынша;

    4.Объектінің  экономикалық белгісі бойынша.

    Салықтарды салу объектісі бойынша салықтар тура және жанама болып бөлінеді.

    Тура  салықтар –салықтар төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар.Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.

    Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, ақша,капиталы)

    Жеке  тура салықтар - бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.

    Жанама  салықтар – бағаға немесе тарифкеүстеме түрінде белгеленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құн салығы, акциздер жатады.

    Салықты алатын және оған билік  жасайтын органға  қарай орталық (жалпымемлекеттік)  және жергілікті салықтарды ажыратады.

    Пайдалану тәртібіне қарай  барлық салықтар жалпы  және мақсатты болып бөлінеді.

    Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерге шоғырландырады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.

    Мақсатты  салықтардың нысаналы арналымы болады.

    Объектінің  экономикалық белгілері  бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады.

    Табысқа салынатын салықтар - төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады.

    Тұтынуға  салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

    Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау амалдарына қарай  салық алудың мынадай төрт әдісі  қолданылады: кадастрлық,салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

    Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.

    Жеке  табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:

1. Төлем кезінен салық салынбайтын табыстары барлар;
2. Тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар;
3. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
4. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
5. Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде жүктелген адамдар;

    Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.

    Әскери  қызметшілер мен ішкі істер органдарының жұмыскерлері  жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті  мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен  ұсынады.