Қазіргі таңдағы Қазақстанның фискалдық саясаты

2.1 Қазақстан Республикасының  фискальдық саясатының ерекшеліктер  заңы

 

Салық салу мемлекетпен құқықтық актілер шығарумен жүзеге асырылады  және реттеумен және осыған сәйкес құқықтық формаға ие.

Солай, сәйкес құқықтық актілер  арқылы мемлекет оған өкілетті мемлекеттік  органдармен салықтарды бекітеді және енгізеді, осының негізінде салықтық  саясат пен салықтық жүйені    қалыптастырады, әр салықтың түрі бойынша  салық салудың  тәртібін   анықтайды,   өзінің   арнайы   салықтық  органдарын құрайды және олардың  хабардардығын анықтайды, салықтық заң шығарудың бұзушылығы үшін жауапкершілікті  бекітеді және т.б. Бұл актілер қоғамдық қатынастардың көпсандық негізінде  жатыр, олар мемлекеттің салықтық қызметінің процессінені құрылады. Бұл құқықтық бұзушылықта мемлекет субъектілердің тәртібін құқықты және міндеттерді  анықтау арқылы реттейді.        

Салықтық заң шығарудың  нормативтік құқықтық актілер біруақыттылы салық салудың заңды негізделу  ретінде және қоғамдық қатынастардың, өздерінің экономикалық және заңды  белгілері бойынша салықтық болып  табылатын құқықтық көздерін реттеу ролінде шығады.

Құқықтық нормалардың  жиынтығы, салық пен салық салуға арналған, құқықтық институт құрайды, ол салықтық құқық деп аталады.

Салықтық саясат өмірге мемлекеттің  салықтық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының  салықтық жүйесінің негізі 1991ж. СССР салықтық сұрақтар бойынша құжат  пакетінің болғанында салынған. Әрине, ол өзінің көп қалпында елде болған салық салудың тәртібінен тәжірибелік айырмашылығы болған жоқ. Алайда, Қазақстанның егемендігін жариялағаннан соң, ондағы нарықтық қатынастардың қалыптасу шамасымен сәйкес оның салықтық жүйесі өзгерді.

Салықтық заң шығаруға енгізілген өзгерудің алғаш сатысында  жүйелі мәні болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша өркениетті нарықтық сипат емес, өкілетті сипатта болды. Солай бюджетке салықтардың және басқа міндетті төлемдердің саны өсті, сол кезде салықтық заң шығаруда жаңа жеңілдіктер енгізілді.

Ақырында, өз мәнінде жүйесіз көпшілікті үймелеуді, жиі бір-біріне қарама - қайшылықты және барлық салықтық жүйенің, заңдардың, заң актілерінің қызмет етуін  көрсетті.

1995 жылдың басында біздің  салықтық жүйе соншалықты қиын, басқаруға жатпайтын және нәтижелі  емес болған, ал оның төлеушілеріне  салынатын салықтық ауыртпалылық  сонша үлкен болғаны, тіпті  ол объективті қоғамдагы экономикалық  өзгерістер үшін кедергі болды,  экономиканың барлық сфераларының  өндірісінде теріс белгіленді. Қазақстан  Республикасының тарихында ҚР  Президентінің «Салықтар және  бюджетке басқа міндетті төлемдер  туралы» Жарғысын қабылдауға  қарсы кезеңінде салықтық заң  шығару Республика Президентінің  үш Жарғысынан және 45 заңнан құралған. Бұл бытыраңқылықты заңдардан  18 салықтық қатынастардың жүйесін,  салықтар түрін және салық  салу тәртібін реттеді, 11- бюджеттен  тыс қорлардың қызметтерінің  тәртібін және оларға аударуларды,  қалғандары - салықтық жеңілдіктердің  қолданулуын қарастырды. Солай, салықтық  жүйенің үйлестік реформалаудың  қажеттілігі көріне бастады, ол  үкіметтің реформаларын тереңдету  және экономикалық дағдарыстан  шығу шаралары бойынша Бағдарламада  белгіленді.

1995 жылдың 1 шілдесінен ҚР  Президентінің Жарғысымен енгізілген, «Салықтар және бюджетке басқа  міндетті төлемдер туралы» күші  бар заң көпшілігінде жағдайды жақсы жағына өзгертті. Бүгін айта кететін жай, біз салықтық реформаның негізгі мақсатына жеттік: Қазақстан, көршілес жатқан ТМД елдерден алға шығып, мағынасы мен өркениеті бойынша шынында да нарықтық формасы бойынша әлемдік стандарттарға жақындаған салықтық жүйені алды.

1999  ж.  ҚР Президентінің  «Салықтар  және  бюджетке басқа  міндетті төлемдер туралы»   Жарлығы Қазақстан Республикасының  Заңы болды. Сол кезеңнен бастап салықтық жүйе әлемдік тәжірибенің кызмет ету ережелерін және мемлекетгік бюджетгің өсуін, сонымен қоса салық салу базасының тұрақтану және кеңейу басын есепке алады.

2002 ж. 1 қаңтарынан ҚР территориясында  Салықтық Кодекс іс жүзіне  енді. Бұл кодекс барлық заңды  және жеке тұлғалардын алымдарыи  біріктірді. Ол үш өзара байланысты  бөліктерден құралады: жалпы бөлігі, ерекше бөлік, салықтық басқару.

Салықтық Кодексті қабылдағанмен  салық төлеушілерге салықтық ауыртпалылық төмендеді, кіші және орта бизнес субъектілеріне салық салу өзгерді.

Солай, салықтық саясат - бұл  салық аймағында мемлекетпен  жүргізілетін саясат. Салықтық саясат қаржылық саясаттың және жалпы мемлекеттік  саясаттың құрамдас бөлігі болып  табылады. Өткізілетін салықтық саясатган  экономиканың жалпы дамуы, оның болашақ  бағыттары тәуелді. Ойланбаған салықтық саясаттан салықтық ауыртпалылық көбейеді және салық төлеушілер «көлеңкеге»  кетуі басталады, ал бұдан мемлекет зардап шегеді, өйткені оның қазыналық  қызығушылық төмендейді. Салықтар мемлекетке заңды және номативтік актілерді  қабылдаумен енгізіледі. Бір де бір  салық, бір де бір өзгеріс мемлекет территориясына заңды дайындауынсыз  енгізілмейді. Бұл сұрақтар құқықтың бөлек бағыттарымен шешіледі. Біздің мемлекетгің салықтық жүйенің даму тарихы оның дамуының бірнеше сатыларын біледі. Бұл сатылар салықтық заң шығарудың өзгерулерімен байланысты, өйткені жаңа заңдардың қабылдануымен мемлекетте барлық салықтық жүйенің мақсаттары мен міндеттері өзгертілді.

2.2 Мемлекеттік бюджеттің толтықтыруындағы салық саясатының ролі

 

Салықтардың Қазақстан Республикасының  бюджеттің табысының қалыптасуының  ролін бағалау үшін бюджетке салынатын  түсулердің және бюджеттік табыстардың  жалпы шамаларының 5 кестеде келтірілген  мәліметтерін талдаймыз. Келтірілген 5 кестедегі мәліметтерден бюджеттің  табыстарында қазір жанама салықтардың басымдылығы, қайсысы 2008 жылы 18,1%-дан 2010 жылдың 34,8% дейінгі жаққа өзгеруін көрсетеді. Заңды тұлғалардан алынатын табысқа салынатын салықты айтсақ, онда оның өсіру жағына да, азаю жағына да өзгеруін көруге болады.

3 Кесте

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2008-2010 жылдарда түскен салықтық түсімдердің құрамы

 

 

                                                                                                               

Көрсеткіштер	2008		2009		2010
	сомасы (млн.теңге)	үлес салмағы (%)	сомасы (млн.теңге)	үлес салмағы (%)	сомасы (млн.теңге)	үлес салмағы (%)
Салықтық түсімдер, оның ішінде:	2209102	100	2356040	100	2539259	100
Корпоративті табыс салығы	776609	35,2	758301	32,2	782992	30,8
Қосылған құн салығы	489572	22,2	629279	26,7	611800	24,0
Жеке табыс салығы	165033	7,5	221025	9,4	241250	9,5
Жеке меншікке салықтар	65248	3,0	82931	3,5	75245	3
Акциздер	47433	2,1	58753	2,5	51588	2,0
Әлеуметтік салық	236569	10,7	295733	12,6	225638	8,9
Қалған салықтар мен алымдар	428638	19,3	310018	13,2	550746	21,8

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ  САЯСАТЫ

3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру жолдары

     2001 – 2010 жылдар  аралығындағы басты салық саласындағы  саясат мынадай болады:

• салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• бюджетке келетін салықтан түсімдердің көлемін ІЖӨ 30% на дейін көбейту;
• салықтық заң жүйесін жетілдіру;
• салықтық жеңілдіктердің жүйеленуі;

     Салық жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз ету  үшін жиі болып тұратын өзгертулерге  жол бермеу керек. Бұл мемлекеттегі  экономиканың дамуына да кері  әсерін тигізеді.

     Табыс саласының тұрақталуы мен мемлекеттік бюджеттің мүмкіншіліктерінің өсуі халықтың өзіндік тіршілік ету саясатынан әлеуметтік қорғалмаған халыққа көмек, оларды қамтамасыз ету шараларына көңіл аударып, экономиканың әр бөлек секторларына жетекшілік етуді қолға алу керек.

     Көп ұзамай  мемлекеттік бюджетке салықтық  және салықтық емес түсімдердің  көлемі ІЖӨ 30% жетеді.

     Болашақта  5 – 7 жыл ішінде Қазақстан Республикасының  даму жоспары бойынша 2010 жылға  дейін салық саласында өзгертулер  енгізіледі. Осы реформалар мына  салаларды қамтиды: 

1. Әлеуметтік салық жеке табыс салығына ұқсастырылып өзгертіледі. Бұл бюджетке түскенде әлеуметтік салықтың қай салаға кетіп жатқанын білуге мүмкіндік береді.
2. Салықтық төлемдерден төлемей тысқары қалуға жол берілмейтін салық салу механизмдері енгізіледі.
3. Салық салу ауыртпалығын азайту үшін және салық салу секторларының мөлшерін көбейту үшін бөлшек сауда салығы енгізіледі.

     Салық салу  ауыртпалығын біркелкі және әділетті  бөлу үлкен роль атқарады. Экономиканың  дамуы үшін қажетті салаларды  дамыту үшін бір бағыттағы  салық салудағы жеңілдіктер саясатын  ұсыну керек. 

     Негізсіз жүргізіліп  келе жатқан жеке салық төлеушіге  жеңілдіктер алынады, себебі ол  барлығына бірдей әділеттілікке  әкелмейді, сонымен қатар жеке  салық төлеушінің төлеменген  салық мөлшерін басқа да салық  төлеушілер мойнына жүктеледі. 

     Салық салу  жүйесінің нақты болмауы, салық  салу саласындағы жұмысшылардың іс - әрекеттерінің нақтылы болмауы коррупция, салық төлемеу, спекуляцияға алып келеді.

     Қазіргі кездегі  Қазақстанда қалыптасқан саяси,  экономикалық, әлеуметтік жағдайға  қарап отырып Қазақстандағы салық  салу мәселелерін шешу үшін  төмендегідей шаралар қолдану  керек:

1. мемлекеттік бюджеттің тұрақтылығы;
2. мемлекеттік валютаның тұрақтылығы мен антиинфляциялық механизмдерді қалыптастыру;
3. ауқымды инвестицияларды шақыру;
4. жеке меншіктің түріне қарамасан барлың экономикалық белсенді халықты іс - әрекетпен айналысуға ынталандыру;

     Мемлекет аралығындағы  екі жақты қатынас кезінде  екі рет салық төлеу мәселесі  туындайды. Сол себептен Қазақстан  Республикасы бірқатар елдермен  екі рет салық төлемеу туралы  келісімдерге келген. Осы келісімдер  бойынша Қазақстанда жұмыс істеп келе жатқан шетелдік компаниялар салықты төмендетілген мөлшерде немесе мүлдем төлемейді.

     Қазақстанның  экономикасының нарықтық экономикаға  көшуі кезеңіндегі салықтар мөлшерлемесін  тез арада өзгертіп отыру, көптеген  салық түрлері мен жүйесіз  жеңілдіктер экономикалық дамуға  кертартпа болып отыр.

     Территориалдық  салық комитеттерінде мәліметтер  өңдеу орталықтарының ашылуы  үлкен қадам болып отыр. Осы  орталықтар салық төлеуші үшін  максималды тиімді жолдарды, әр  түрлі салық салумен байланысты  қағаздарды, номерлерді тездетіп  алу жолдарын қарастырады. Орталықтарда  түрлі салық туралы есеп беру, номерлер мен бланкілерді тез  арада алу ақпараттық қызмет  көрсету, арыздарды қарастыру  мәселелері шешілуде.

Экономикалық  жағдайдың  жалпы  жақсаруы  салықтардың  түсімдерінің ішінде табысқа салынатын  салықтардың көбеюіне әкеледі.

Әр мемлекетте әрқашан  да екі альтернативті, яғни бюджеттік  пен салықтық саясаттардың арасындағы қарым-қатынастарының құрылуының принципиалды қарама-қайшылықты стратегиялық қолайлы  жол бар.

Бұл, бірінші жағдайда - халықтың қазынаға жоғары салықтарды төлету, оның қауіпсіздігі, амандығы, басқа қызықшылықты қорғаудың толық жауапкершілігін  өз мойнына алу, сондай-ақ ертеңгі  күнге сенімділігінің мүмкіндігінің  бар болуын өзіне қабылдау. Екінші жағдайда - шектеулі төмен салықтарды алу, яғни азаматтардың, халықтың өзінің қарауынша өздерінен алынбаған  салық түріндегі құралдарды өз беттерінше қолданатындар өз-өздерін мемлекеттің  көмегінсіз-ақ күте алады.

Әр жағдайда бұл таңдаудың  мәселесін шешу негізінен халықтың әлеуметтік және экономикалық деңгейлерінің  тұтынуынан, оның экономикасының потенциалды  және әлеуметтік бағытталуынан қатысты. Ереже бойынша, әлсіз экономикамен елдерде, яғни дамып жатқандар, өзінің қалыптасу және нарыққа көшудің, әсіресе алғашқы қадамында қатысты төмен салықтарға ұмтылады. Кейін, қоғамдық тұтынудың (білім беру, денсаулықты сақтау, коммуналды қызмет және т.б.) әр түрлі формаларының дамуымен салық салудың аса жоғары деңгейіне баяу өту жүзеге асырылады, оның параметрлері экономикасы мықты: елдердің, басқа сөзбен айтқанда, дамыған елдердің максималды мәніне жетеді.

Алайда, жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер  әр түрліше өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым  жоғары нәтижелі айқындамасы бойынша  жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық құрылымдардың бақылауындағы қаржы  құралдарының қолданылуын, салықтық және басқа міндетті төлемдер түрінде  қоғамның табыстарынан 50% дейін алу  мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей, өздерінің  салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді.