Қазіргі таңдағы Қазақстанның фискалдық саясаты

1.2 Салықты қазіргі  экономикада қарастырудың ерекшеліктері:  кейнсиандық, неоклассикалық, « ұсыныс  экономикасы »

     Салық мөлшерлемесінің  ең оптималды деңгейі бар ма? Ол бар болса қанша? Ал егер  бар болса, онда ол барлық  елдерге өзара айырмашылығына  қарамастан бірдей ме? Осы сұрақтардың  жауабын іздей келе Лаффер  қисығы деген қисықпен танысамыз.  Лаффер қисығы салық мөлшерлемесі  мен мемлекеттік бюджетке салық  түсімінің арақатынасын зерттейді.  Ұсыныс экономиксының белгілі  өкілі, Америка Құрама Штаттарының  экономисі Артур Лаффердің ілімі  бойынша салықтың ауыртпалығын  көбейту арқылы мемлекеттік бюджетке  түсімді арттыру саясаты кері  әсерін тигізуі мүмкін. Өзінің  әйгілі қисығы арқылы белгілі  ғалым бізге соны дәлелдеді.

 

                                   t                                                    

                                                                                   T                                                     

1-сурет . Лаффер  қисығы

 

      Берілген  сызбада Артур Лаффердің негізгі  ойы тұжырымдалған. Графикте абцисса  осінде мемлекеттік бюджетке  түсімдер ( T ) белгіленген, ал ординат  осінде шекті салық мөлшерлемесі ( t ). Осы кезде табыс салығының  мөлшерлемесі туралы айтылып  отыр. Салық мөлшерлемесінің 0% дан  100% дейін өскен кезде мемлекеттік  бюджетке түсім басында 0 ден  бір максималды мәнге ( М ) дейін өседі, одан кейік керісінше, 0 ге дейін кемиді. Біздің байқауымызша, салықтың 100% мөлшерлемесі мен 0% мөлшерлемесі кезінде мемлекеттік бюджетке түскен табыс көлемі өзара тең, яғни мүлде жоқ. Барлық табысты салық салу үшін жіберу салынған салық емес, конфискация болып табылады. Осы кезеңде салық төлеуші объект қызметін легальді түрден легальді емес түрге, яғни « көлеңкелі экономика » жағдайына ауысып кетеді. 

     Лаффердің  ойы бойынша экономика К нүктесі  жағдайында болса, онда салық  мөлшерлемесін азайту мемлекеттік  бюджетке түсім көлемін М максималды  нүктесіне әкеледі. Лаффер  бойынша  осындай нәтиже салық мөлшерлемесінің  төменгі деңгейінде еңбекке, қор  жинауға, инвестицияларға ынталандырып  мемлекеттік бюджеттің көбеюіне  әкеледі. Салық мөлшерлемесінің  төмендеуі өндірісті ұлғайтуға,  жұмысбастылықты көтеруге ынталандырып, трансферттік төлем, жұмыссыздық  үшін төлемді азайтып, мемлекеттік  бюджетке әлеуметтік ауыртпалықты  төмендетеді. Осыдан экономика  Лаффер қисығының М нүктесінен  жоғары деңгейде болса, онда  салық мөлшерлемесін азайту шаралары  мемлекеттік бюджетті көбейтуге  әкеледі. Ал салық мөлшерлемесін  көбейту тек экономика Лаффер  қисығының М нүктесінен төмен  болған жағдайда нәтиже әкеле  алады. 

     Лаффердің  ойымен келіспегендер көптеген  қарсылық көрсетті. Біріншіден, салық  мөлшерлемесінің төмендеуінде қызметке  қатысуды арттыруға жұмыс күшінің  ұсынысы соншалықты икемді ме? Эмпирикалық бақылаулар көрсеткендей  салық мөлшерлемесінің төмендеуі  мен жұмыс күшіне ұсыныс арасында  еш байланыс жоқ. Кейбір адамдар  топтары салық ауыртпалығы азайған  жағдайда көбірек жұмыс атқаруға  ынталанады, ал басқалары өзін  бай деп санап дем алуға  кіріседі. Екіншіден, салық ауыртпалығын  түсіру сияқты шара ұзақ  мерзімде  ғана нәтиже бере алады. Жалпы  ұсыныс көлемінің көбеюі салық  ауыртпалығын азайтқаннан бастап  көрінбейді,  тек болашақта ғана  мүмкін бола алады. Осыдан аз  мерзім аралығында мемлекеттік бюджетке түсімдердің азайып кету мүмкіндігі бар. Үшіншіден,  салық ауыртпалығының төмендеуі жалпы ұсыныс қисығының     ( AS ) оңға жылжуына емес, керісінше, жалпы сұраныс қисығының  ( AD ) сол бағытты жылжуына әкеліп соғады.

                                             Р

                                                                                                Y

2-сурет. Лаффердің ұсынысы

 

 

                                             P

                                                                                                  Y

3-сурет. Лаффердің оппоненттерінің ұсынысы

     Экономиканың  жалпы ұсыныс қисығының аралық  немесе классикалық      ( вертикалды ) бөлігі кезеңінде болған  жағдайда AD қисығының оңға қарай  ығысуы жалпы бағаның өсуіне  әкеледі. Төртіншіден, М нүктесінен жоғары аралықта Лаффер қисығының бір бөлігінде бола алатын салық жүйесінің бола алатынына кім жүз пайызды жауап бере алады?  Ал егер М нүктесінен төмен  болатын жағдайдағы салық жүйесі бар болса? Осы кезде салық мөлшерлемесінің төмендеуі мемлекеттік бджетке түсімнің азаюына әкеледі.

     Артур Лаффердің тұжырымдамалары Америка Құрама Штаттарындағы 1981 жылы және 1986 жылы болған реформаларда біршама жүзеге асты.        ( А.Лаффер  Р.Рейганның администрациясындағы кеңесші қызметін атқарған). Жалпы ұсыныс көлемін жоғарылату үшін салық мөлшерлемесін төмендету жайлы теория практида өз қолданысын тапқанда қандай нәтижеге әкелді? Нәтиже Лаффердің теориялық нәтижесімен сәйкес келмеді. Рейган администрациясы басқарған 6 жыл ішінде мемлекеттік қарыз мөлшері соңғы 200 жыл ішіндегі қарыз мөлшері мен екі дүниежүзілік соғысқа қатысқандағы жұмсалынған  қаржыны  қосып алғандағыдан артып түскен. ( 1987 жылы Америка Құрама Штаттарының мемлекеттік қарызы 2,4 трлн. долларды құрады ).       

     Салық мөлшерлемесінің төмендеуінің мемлекеттік бюджетке түскен табыс көлемімен байланысты арақатынасын қарастырған эмпирикалық зерттеулер 1980 жылдардағы Америка Құрама Штаттарының экономикалық жағдайы Лаффер қисығындағы М нүктесі салық мөлшерлемесінің 75% - 80% тең екендігін көрсетті. Ал американдық салық жүйесі қисықтағы салық мөлшерлемесінің 50% аз мөлшеріне сәйкес. Яғни осыдан салық ауыртпалығының төмендеуі мемлекеттік бюджеттегі табыс мөлшерінің төмендеуіне әкелді. Салық ауыртпалығының азаюы аз мерзімде пайда әкелмейді ( мемлекеттік бюджет толықпайды ), тек ұзақ мерзімді кезеңде ғана нәтижесі көрініс табуы мүмкін.

     Сонда Лаффердің тұжырымдамасы мүлдем дұрыс емес пе? Жоқ, мұндай қорытынды дұрыс болмас еді. Мемлекеттік табыс мөлшері тек оптималды салық мөлшерлемесі жағдайында ғана максималды бола алады.  Максималды салық мөлшерлемесі мемлекеттік бюджетке максималды табысты әрдайым әкелмейді.  Бұл сөзсіз дұрыс, Лаффер қисығы осы тұжырымдаманы толығымен дәлелдейді. Қиыншылығы мынада – экономиканың нақты жағдайын ( негізінен салық жүйесін ) анықтай отырып оптималды салық мөлшерлемесін белгілеу.

     Кейнсиандық және неоклассикалық теориялар салық – бюджет және ақша несие саясаттарын әр түрлі бағалайды. Экономикалық саясаттың әсерін жалпы табыс мөлшері арқылы анықтай аламыз.

     Салық – бюджет, ақша – несие саясаттарының нәтижелері әр мөлшерде мультипликаторға тікелей байланысты. Мультипликатор дегенімізде мемлекеттік шығындар мультипликаторы, проценттік мөлшерлеменің өзгерісіне инвестицияның сезімталдығы, проценттік мөлшерлеме өзгерісіне ақшаға сұраныс сезімталдығын қарастырамыз.

     Кейнсиандық теория бойынша салық – бюджет саясатының нәтижелігі жоғары. Кейнсиандықтардың салық – бюджет саясатына ден қоюы мынаған байланысты: проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне инвестицияның сезімталдығының жоқтығы мен процент мөлшерлемесінің өзгеруіне ақшаға сұраныстың сезімталдығының жоғары болуы. 

 

 

 

 

 

                                             r

                                                                                                Y

4-сурет. Ақша  экспанциясы: кейнсиандық үлгі

 

     I, M^D , IS, LM қисықтары арқылы былай көрсетілген. Осы кезде монетарлық саясаттың нәтижелігі аз. Ақшаның номиналды ұсыныс көлемінің артуы LM₁ қисығының оңға – төмен жылжығанын көреміз, яғни LM₁ қисығы LM₂ қисығына ауысты және де Е₂ нүктесіне тепе – теңдік ауысады. Е₂ нүктесіне төменгі r₂ мөлшерлеме мен көлемінің Y₂  өсуі сәйкес келеді. [4-сурет]

     Неоклассикердің  тұжырымы бойынша салық бюджет  саясатының нәтижелігі аз, оны  былай түсіндіреді:

 

 

 

 

 

                                          r

                                                                                                     Y

5-сурет. Салық  – бюджет экспансиясы: неоклассикер  үлгісі

 

     Осы суретте тік қисықты Ү^* өндіру көлемін көрсетеді, бұл толық жұмысбастылық деңгейінде. Мемлекеттік шығындардың көбеюі немесе салықтардың азаюы IS₁ қисығын оңға – жоғары жылжытады. Ол IS₂  қисығына ауысады. Егер де фирмалар жалпы ұсынысиы арттыратын болса, онда тепе – теңдік Е^* ауысады. Бірақ та толық жұмысбастылық деңгейінде жалпы ұсыныс фирмалар арасындағы бәсекелестікті арттырады, еңбекке ұсынысты, жалақы деңгейін өндіріс шығындарыг көбейтеді. Баға мөлшерінің жоғарылауы ақшаның әрдайым ұсыныс кезінде нақты ақша қорының азаюына әкеледі. Нәтижесінде жаңа тепе – теңдік Е₂ нүктесінде қалыптасады.

  

1.3  Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі

 

Белгіленгендей, салық - бұл  бюджетке міндетті жарна, тәртіпте жүзеге асырылатын және заң шығарумен анықталатын  жағдайда.

Ең ескі салықтық жүйенің  бірі болып Пальмира (Рим империясы) қала-базисінің жүйесі 137 жылы б. ғ. д. өңделген. Бұл жүйенің тексті таста (тарифте) ұрылған, қазіргі кезде  Эрмитажда сақталынады.

Әр мемлекет өзінің тарихи дамуында салықтарды бекіту өз ережелері  мен процедураларын және салықтың енгізілетін  құқықтық актісін қабылдау тәртібін істеп шығарды. Көпшілік елдерде  монархтың салықтың жекеменшік жарлықпен  енгізілуі баяғыда уақыттарда өтті және салықты белгілегенде берілген елде қабылданған басқарма формасы, парламенттік институттарды қосқанда айқындалады. Салық ереже бойынша  заң формасында құқықтық акт, яғни парламенттік акт ретінде енгізіледі.

Батыстың дамыған елдерінің  заң шығаруын оқып білгенде, ондағы қолданылатын салықтар мемлекеттік  саясаттың маңызды рычагі ретінде  нарықтық жағдайда экономиканың дамуына  бағыттауға рұқсат береді. Басқа әдістермен қатар салықтық жүйе мемлекет пен  экономиканың дамуына әсері үшін қолданылады.

Салық салудың арнайы жүйесі бизнестің корпоративтік секторы  үшін пайда болды. Барлық капиталистік кәсіпорындар акционерлік бірлестік (АҚШ-да -корпорация) формасында құрылған, арнайы корпоративтік салықпен салынады (corporate іncome tax), оның ставкасы әдетте 45-60% құрайды және салық салу базасы ретінде  таза пайда қызмет атқарады.

Корпорациялық емес сектордың  пайдалары (көптеген елдерде 25-30% коммерциялық қызметтің барлық сферасында) жеке табысқа салынатын салықтың ережелері  мен оның ставкалары бойынша (әдетте аванстық төлемдер түрінде және жылдық балансты ақырғы есеп берумен) есптеледі.

Салық кезеңі аяғында әрбір  салық төлеуші сол жылы алынған  жеке табыс салығының декларациясын  және бүкіл ұсталған аванстық салықтарды ұсынады. Салық төлеушінің бүкіл  табыс жиынтығынан түскен салық  сомасын салық органдары есептеп, ол сомадан ұсталған аванс салығын алып тастайды. Салық төлеушіден қалған салық сомасы өндіріп алынады.

Сонымен, аванстың салықтарды қосып ақырғы салық сомасынан  шегеріледі. Кейінгі уақыттарда бұл  тенденция кең ауқым алып отыр. Көпшілік елдерде жеке табыс салығына басқа да мүліктік салық қосылып  есептелінеді, ал кейбір елдерде барлық табысының 75-80%-на салық есептелуіне  шектеулік қойылған. Нәтижесінде  ақырғы шектеуліктер аса маңызды  болмады, себебі 70-80% шектеулік болса  да, салық ставкасы қолайлы жағдайдан 45-50% -дан аспайды, сол себепті  салық ұйымдары көрсеткендей ірі  бай салық төлеушілер қаншама  жеңілдіктер пайдаланса да қолайлы  ставкада 30% артық салықты сирек  төлейді.

Қазіргі жағдайда салық есептеу  белгілі бір шкалада, табыстың өсуіне қарай есептелінеді. Жоғары ставкамен  кірістің барлық мөлшері есептелмейді, тек қана белгілі бір артық  мөлшері ғана есептелінеді. Біріншіден, кірістің үлесіне салық төменгі  ставка бойынша алынады, тек қана келесі бір үлесіне, салық ставкасы жоғарылайды. Сонымен, егер кірістің ең жоғарғы үлесіне 75% ставка есептелсе, қалғаны төменгі ставкалы салық  ауыртпалығына кіреді. Осылай есептелген табыстың сомасы барлық табыс мөлшеріне  қолайлы болады.

Аванстық салықтардың  жеке табыс салығынан айырмашылығы:

- Бірінші салықтар табыс  түскен уақытта төленеді, ал екіншісі  салық кезеңі аяғында төленеді;

-  Аванстық  салықты   табыс  алатын  төлемейді,  тек   табыс  төлеуіпілер төлейді;

- Бірінші салық табыстың  толық мөлшерінен төленеді, ал  жеке табыс салығы ақыр аяғында  барлық берешек сомалары ұсталғаннан  соң барыптөленеді.

Өзге салықтар - акциздер, айналым салығы, кеден бажы және т.б.

Ішкі коммерциялық қызмет (берілген елдің аймағындағы қызмет) заң жүзімен қарастырылмаған. Бірақ  та мұндай қызметтің нақты белгілерін соттың шешімімен «шетелдік» немесе атқарушы органдардың нұсқауынан (Франция  және т.б.) қызметін анықтау үшін салық  тәжірибесін қарастыру қажет. Заңда  бұл толық қарастырылмаған және «резидент», «нерезидент», «табыс көзі», «компанияны басқаратын орын» деген  сөздердің толық мазмұны анықталмаған. Белгілі бір жағдайда ғана коммерциялық қызметтің мағынасы шартты түрде  белгіленеді. Мысалы, АҚШ-да бүл - «іс  белсенділігі», Үлыбританияда - «кез келген сауда» (кәсіпшілік) сауда қызметінің фирмасындағы өндіріс, кәсіпорын.