Тұлға әлеуметтануы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі

І.Жансүгіров атындағы  Жетісу Мемлекеттік Университеті

 

 

                                   Өздiк жумыс

1 Тұлға  әлеуметтануы 

2 Нақты  әлеуметтанулық зерттеу жүргізудің  әдістемесі  мен техникасы

3 Экономикалық  әлеуметтану

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                              Тұлға социологиясы

 

Әлеуметтану, басқа гуманитарлық ғылымдардан  айырмашылығы,  жеке адамды  зерттеудің бір ракурсы – жеке адам –  әлеуметтік өмірдің қайнар көзі, оның  шынайы әрі жалғыз қайраткері және дамытушысы, әлеуметтік өмірдің, әлеуметтік әрекеттестіктің, институттардың және тағы басқалардың  бөлінбес бөлшегі  ретінде қарастырады. Жеке адам және  қоғам мәселесі әлеуметтануда салыстырмалы тәуелсіз, бірақ бір-бірімен тығыз  байланысты 2 ракурста зерттеледі.

 

Біріншісі әлеуметтік институттар, қауымдастықтар, жалпы қоғам қалай құрастырылған, жеке адамның қажеттіліктерімен  қандай қатынаста болатындығының мәнін  ашуға; біріншілері оның мүдделерін қаншалықты бейнелей алатындығына және бейнелеуі керектігіне немесе олар тәуелсіз, тек өз даму логикасына байланысты екендігін ашуға бағытталған.

 

«Қоғам  және  жеке адам» мәселесінің  екінші ракурсының мәні – бірнеше  мәселеден  тұрады: белгілі бір  социуммен жеке адам қаншалықты өзара  әрекет етеді, қаншалықты өз тәуелсіздігін, автономдылығын көрсете алады; немесе қоғам, қоғамдық байланыстар, институттар  жеке адамның құндылықтарын, олардың  иерархиясын, өмір жолын қатал реттейтіндігін зерттейді.

 

Әлеуметтану шынайы әрекет ететін, таңдайтын, талғайтын  субъект ретіндегі жеке адамды зерттейді. Сонымен қатар, тұлғаның шынайы өмір әрекетінің тұрақты, қайталанбалы элементтеріне, оның  қоғаммен өзара байланыстарына көп көңіл бөледі. Жеке адам социологиясының  басты проблемасы болып әлеуметтік жағдайлар (байланыстар, әлеуметтік және билік институттары, әлеуметтік қауымдастықтар) мен адам іс-әрекетінің өзара ықпалы табылады. Бұл мәселелерді шешуге талпыныс болып жеке адамның түрлі әлеуметтік концепцияларының (ХХ ғасырдың екінші жартысынан) пайда болуы саналады: Чарльз Кули, Джордж Мидтің айнадағы Мен теориясы, Райт Линтон, Талкотт Парсонс және т.б. рөльдік теориясы, социологиядағы необихевиоризмның жекелеген салалары, референтті топтар теориясы және ұстанымдар теориясы т.с.с. Теориялардың ортақ қасиеті – адам даралығын спецификалық фактор және белгілі бір факторлардан: индивидтер әрекеттестігі, қоғамда олардың белгілі бір рөльдерді атқаруы, әлеуметтік стимулдар, қажеттіліктер, бағыттардан тікелей пайда болатын туынды ретінде мойындау. Жеке адаммен, оның әлеуметтік қатынастағы орнымен байланысты мәселелер  жиынтығын талдай отырып, жеке адам социологиясы көптеген категорияларды (бейімделу, белсенділік, тәрбие мүдделер, мотивтер, қажеттіліктер, құндылықтар, жеке адам түрлері, ұстанымдар, т.б.) қолданады. Айнадағы «Мен» теориясында (Ч.Кули, Дж.Мид) тұлға толығымен адамның әлеуметтік шартталған «Меннен» туындайтын функция ретінде қарастырылады. Жеке адамның негізі, оның өзіндік санасы – бұл  әлеуметтік әрекеттестіктің нәтижесінде индивидтің өзіне объект ретінде, басқа адамдар көзімен қарауды үйренуі нәтижесіндегі әлеуметтік өзара әрекеттестігі ретінде бейнеленді. Осылайша, жеке адам – адамның әлеуметтік өмір үрдісінде жинаған объективті қасиеті түрінде түсіндірілді.

 

Рөльдер теориясын жақтаушылардың ойынша, жеке адам дегеніміз, индивидтің қоғамда  атқаратын әлеуметтік рөльдері жиынтығының  функциясы болып табылады, сондықтан, әлеуметтік рөль – индивид пен  қоғам  әрекеттістігі механизмінің маңызды элементі. Адамдар арасындағы әлеуметтік байланыстар олардың  қоғамдық қатынаста белгілі бір  жұмыс түрін (мұғалім, инженер, әке, бала және т.б. функциялар) орындау тапсырмасы түрінде болатын  әлеуметтік функциялар негізінде құрылады. Атқарылған функциялар қоғамдағы әлеуметтік құрылымдағы  адамның  жағдайын сипаттайды. Осылайша, студенттің басты функциясы кәсіби және жалпы азаматтық мәдениетті танып білу. Индивидтің функциялары  және одан туындайтын міндеттер мен  құқықтар жеке адамның әлеуметтік статусын белгілейді. Жеке адамның әлеуметтік статусы – бұл индивидтің әлеуметтік топтардағы және  бүтіндей қоғамдағы позициясы. Ол табиғи (жынысы, жасы) және әлеуметтік сипаттамалар (мамандық, кәсіп түрі, табыс, қызмет жағдайы және т.б.) арқылы анықталады, сондай-ақ, туа біткен (ұлттық, әлеуметтік тегі, туған жері) және қол жеткізілген (білім, мамандық, біліктілік) статустар болады.

 

Әлеуметтік  статустар иерархиясы қоғамдағы  немесе әлеуметтік қауымдастықтағы, қабаттағы, топтағы адамдардың белгілі бір  позициясының маңыздылығын бейнелейтін  «престиж» ұғымымен бекітіледі. Мамандық, лауазым, қызмет түрлері престижді  болуы мүмкін. Престиж – адам тілектерін, ниеттерін, әрекеттерін  қозғаушы, ал престиждік бағалау –  кәсіби жұмыс бастылықты, әлеуметтік орын ауыстыруды, тұтыну құрылымын  анықтайтын т.б. адам мінез-құлқын реттеуші болып табылады.

 

Рөльдік теория негізін қалаушылардың бірі Р.Линтон әлеуметтік рөльді – адам статусымен байланысты күтілетін мінез-құлық  ретінде анықтайды. Бұл рөльдік  күту адамның әлеуметтік статусынан туындайтын белгілі бір мінез-құлық  ережелерді немесе нормаларын орындау  және игеру жағдайында іске асады. Әр статусқа көптеген рөльдер қызмет ететіндігін  атап айту маңызды. Зауыт директоры  жоғарыдағы басқарушылар алдында бір  рөльде, қол астындағыларының алдында  екінші рөльде, әке түрінде –  үшінші рөльде болады. Бірақ барлық жерде ол зауыт директоры болып  қала береді, бұл оның басты статусы. Алайда, барлық рөльдерде, сонымен бірге, директор, әке рөльдерінде де ол әртүрлі ракурста көрінеді. Р.Мертон берілген статустан туындайтын рөльдер  қосындысын рөльдер жиынтығы деп  атады.

 

Адам  бір уақытта бірнеше статусқа ие болуы мүмкін және көптеген шексіз рөльдерді атқарады. Әдетте, рөльдер  жиынтығы сәйкес статусқа бекітілген ресми және бейресми рөльдерді қамтиды. Осылайша ЖОО оқытушысынан тек жоғары кәсіптік ғылыми деңгейді және т.б. ғана емес сонымен бірге, бейресми ғылыми ортада қалыптасқан қарым-қатынас  стилін және мәдениет деңгейін игеру  талабы қойылады. Мұнда әр жеке адам тек өзіне тән рөльдер үйлесімділігіне ие екенін айта кету керек, бұл оның  индивидуальдылығын білдіретін негізгі қасиет.

 

Рөльдердің  көптігі рөльдік қақтығыстар  деп аталатын жеке адамның ішкі қақтығыстарын  туғызады. Олар көбінесе іс-әрекет мотивтерінің күресі түрінде болады. Бұл мотивтер негізінде белгілі бір функциялардың  дұрыс, мақұлданған орындалуы туралы көзқарастар жатыр. Бұл рөльдер  қақтығысында индивид үшін берілген жағдайда маңыздырағы жеңіске жетеді. Басқаша айтқанда, рөльдер статустар  сияқты иерархиялық болып келеді және әр жеке адам өзінің талғам пирамидасын  құрайды. Әлеуметтіқ функциялар, әлеуметтік статустар және әлеуметтік рөльдер  өзіндік бір  түйіскен механизмді құрайды. Осы арқылы әр адам кейбір қоғамның  бөлшегі, оның мәдениетін, сапасын ұстанушысы болады. Жеке адамның  орындайтын әлеуметтік рөльдер жиынтығы ол қосылған қоғамдық жүйедегі байланыстар  мен қатынастарды бейнелейді.

 

Жеке  адам өмір шарттары мен қоғамдағы  мінез-құлықты игерген адамның  нәтижесі екендігі туралы ой необихевиоризмде пайда болған, мұнда тұлға ретті  түрде талданған және әлеуметтік стимулдар жиынтығына деген әлеуметтік қолайлы жауаптар жиынтығы деп түсіндірілген. Жеке адам кейбір аралық, әлеуметтік емес сипаттағы айнымалылармен байланысты болатындығы мүмкін болды, бірақ  олар шынайы ғылыми талдау пәні ретінде  мойындалмады.

 

Ұстанымдар  теориясында жеке адам индивидке  күнделікті ықпал жасау арқылы қоғамды  тудыратын, кейде саналы емес ұстанымдар түрінде қарастырылады. Түрлі ұстанымдарды жинақтай отырып, адам жеке адам болуға әдеттенеді. Оның санасында жеке адам болу қағидалы ұстанымы пайда болады.

 

Жеке  адамның әлеуметтік концепцияларының бір тобы жеке адамға социогендік  қажеттіліктер жиынтығы және қоғам  тудыратын бағыттар түрінде қараумен байланысты. Қоғам жеке адамның дамуына  әсерін тигізетін әртүрлі қажеттіліктерді  тудыра отырып, дамиды.

 

Жеке  адамға деген көзқарастардың даму диалектикасы жеке адамды ықшамдайтын схемаларын жеңу, оның жүйелік түсінуге өту  жолымен іске асады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Нақты  әлеуметтанулық зерттеу жүргізудің  әдістемесі  мен техникасы

 

 

Әлеуметтану ғылыми білімнің дара саласы ретінде  біршама кеш қалыптасты. Оның негізін 19 ғасырдың екінші жартысында Огюст  Конт пен Герберт Спенсер қалады. «Әлеуметтану» түсінігі алғаш рет  француз философы әрі социологы  О.Контпен қолданылды. Қоғам мен  әлеуметтік өмір жөнінде ғылым ретінде  түсіндірілді. Әлеуметтану пәнінің  қалыптасауы мен дамуы әлеуметтік қатынастардың өз аспектісінде қарастыратын, көптеген жаңа әлеуметтік концепциялардың  пайда болуы арқылы жүзеге асты. Жалпы бұл теориялар өзінің теоретикалық-әдістемелік  мағынасы бойынша бір-біріне қайшы  келді, бірақ әлеуметтанудың ғылым  ретінде тарихи қалыптасуына әр теориялардың ролі айрықша келеді. Әлеуметтануды  қоғамдағы әлеметтік қауымдар, қатынас, құрылым, жүйе мен ұйымдардың дамуы жөнінде зерттейтін ғылымы деп белгілейді.

 

Әлеуметтанудың  пәні мен объектісі

 

Әр  ғылым басқа ғылымдардан өзінің зерттеу пәнімен ажыратылады. Барлық ғылымдар түрлі құбылыстар мен үрдістердің  объективті шындығын зерттейді. Бірақ  әр ғылымның зерттеу нысанына, біріншіден, объективті шындықтың белгілі жағы мен саласы, екіншіден, тек берілген ғылымға ғана тән арнайы даму зандылықтары мен заңдары, үшіншіден, осы заңдар мен заңдылықтардың әрекет механизімдері  мен айқындалуының ерекше формалары  жатады. Сондықтан, ғылымның объектісі  мен пәні ажыратылады: объектісіне  зерттеу үрдісінің бағыты, ал пәніне зерттеу объектісін құрайтын, байланыстар  мен қатынастар жатады. Әлеуметтанудың объектісіне қазіргі қоғам жатқызылады. Тек жай қоғам емес, таным үрдісі бағытталған әлеуметтік шындық саласы: әлеуметтік институттар, әлеуметтік қатынастар мен үрдістер, әлеуметтік құрылым, әлеуметтік қоғам , әлеуметтік роль , әлеуметтік бақылау  және т.б. жатады. Әлеуметтік зерттеу  объектісіне ғылыми анализға жататын, әлеуметтік қарама-қайшылық жатқызылады. Социологиялық зерттеудің пәні объект қасиеті мен мәселе сипатымен  айқындалады. Әлеуметтік танымның пәнің  белгілеу үрдісінде шешуші әлеуметтік құбылыстар адам өзара әрекеті, әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік қауым мен  үрдістер және т.б. жатады. Белгілі қатынастар қандай да бір әлеуметтік құбылыспен белгіленген, белгілі заңдылықтардың немесе тенденциялардың әрекетіне  тәуелді. Олар әлеуметтанудың негізгі  пәнін құрайды.

 

Атақты  ағылшын ғылымы ДЖ.Херд «Әлеуметтануға кіріспе» еңбегінде, әлеуметтану адамзат  қоғамы жөнінде ғылым ретінде  белгіленеді. Оның отандасы Э.Гидденс  қоғамды әлеуметтік кеңістікте, әлеуметтік уақытта айқындалу формаларында қарастырады. «Әлеуметтану – бұл  адамның әлеуметтік өмірі, топтар мен  қоғам жөнінде оқу».

 

Әлеуметтану біржарым ғасыр аралығында өмір сүріп  жатыр. Осы аралықта әртүрлі социологиялық  ағымдар, бағыттар, мектептер қалыптасты. Олардың әрқайсысы өз пән саласын  айқындады және оны белгілі танымдық нәтижилер шектеулерінде жетті.

 

Қазіргі уақытта әлеуметтанудың ғылым ретінде  пәнін белгілеу, жетілдіру, білімді  тереңдету үрдісі жүріп жатыр. Бұл  әлеуметтік ғылымдардың жіктелуімен, бірігуімен, гуманизациясымен байланысты.

 

Біздің  елімізде әлеуметтік зерттеулерді экономикалық, саяси, құқық ғылымдарына, философияға  жақындату талпыныстары жүргізілді. Әлеуметтануға идеологиялық – апологетикалық роль берілді.

 

Әлеуметтану пәнінің тарихында екі негізгі  тенденция қалыптасты: макросоциологиялық және микросоциологиялық. Макросоциология  қоғамдық дүние жүзілік жүйелермен және олардың әртүрлі мәдениет түрлерімен өзара әрекетімен, әлеуметтік институттармен, ауқымды үрдістермен байланысты. Макросоциология қоғамды, оның құрылымын, әлеуметтік институттарды тұтас  әлеуметтік ағза ретінде қарастырады.

 

Микросоциология әлеуметтік тәртіпке, тұлғааралық қатынасқа, тұлғаның әлеуметтенуі мен жекелендіруіне көңіл аударады.

 

В.А.Ядов «Осыдан әлеуметтануды анықтаудың екі әртүрлі жолдары ажыратылады: бірінші, ғылым ретінде пәнінің  тұтас қоғамдық ағза, әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылуы, екінші, бұқаралық  әлеуметтік үрдістер мен бұқаралық  тәртіп жөніндегі ғылым» деп жазады.

 

Әлеуметтану – қоғамдық жүйелерді, олардың дамуын мен қалыптасуын зерттейтін теоретикалық және эмпирикалық пән. Әлеуметтану  қоғамдық өмірді қатынастар жүйесі ретінде  зерттейді. Өйткені адам бір уақытта бірнеше салаларда – еңбектік, құқықтық, нормативтік, эстетикалық және т.б. әрекет етеді. Берілген жағдайда әлеуметтану нақты қызмет ететін барлық салаларда әлеуметтік өзара әрекеттерді қарастырады.

 

Әлеуметтанудың  заңдары мен категориялары

 

Әлеуметтік  қатынастарды зерттеу негізіне байланысқа түскен объективті қалыптасқан әлеуметтік байланыстар мен фактілер құрылымын  зерттеу жатады. Қоғамда шексіз көп  әртүрлі әлеуметтік жүйелер бар. Осындай байланыстардың елеулі бөлігі уақытша және кезекті сипатқа  ие болады. Әлеуметтанудың ғылым ретінде  ерекшелігінің мәні, әлеуметтік қатынастар және байланыстар әлеуметтік заңдар мен зандылықтар деңгейінде зерттеледі.

 

Әлеуметтік  заң – бұл әлеуметтік заңдар мен  құбылыстардың, ең алдымен, адамдардың әлеуметтік әрекетінің байланысы немесе олардың өзіндік әлеуметтік әрекеттерінің  жалпы және қажетті байланыстарын  айқындауы.

 

Әлеуметтік  заңдар тек үлкен адам бұқарасы қамтылған  жағдайда ғана айқындалады және статистикалық  сипатқа ие болады.

 

Қоғамның  ұйымшылдық деңгейі

 

Қоғам – бұл деңгей бойынша ұйымдастырылған  жүйе. Олардың өзара қатынас спецификасын ашатын және деңгейлерін тіркейтін, әлеуметтану пәнінің маңызды  аспектілерінің бірі болып саналады. Әлеуметтануда қоғамның құрылысын  социеталды деңгей деп атайды.

 

Келесі  деңгей – бұл әлеуметтік институт. Әлеуметтік институт тек материалдық  түрдегі мекеме ғана емес, ол ең алдымен, адамдар тобының іс-әрекетінің түрақты  ұйымдасқан формасы. Әлеуметтік институт – бұл мемлекет, шіркеу, жанұя, ғылым, білімберу және т.б. Әлеуметтік институттың  институт қызметінің тұрақтылығына  жәрдемдесетін өзіндік ұйымы  мен арнайы дайындалған адамдары бар. Қоғам ұйымшылдығының ерекше деңгейіне  әлеуметтік қауым жатқызылады. Оларды зерттеу – «стратификация» түсінігімен  сипатталатын, әлеуметтік білімнің ең негізгі динамикалық аймағы болып  табылады .

 

Жеке  адам деңгейі. Жеке адам, тұлға ең күрделі  және қарама-қайшы білім беру ретінде  айқындалады,- «Бір адамзат жанының  тарихы біртұтас халықтың тарихынан  бай”. Әр деңгей өзінің мәдениетіне, өзінің әрекет тәсілдеріне, белсенділік шегіне ие болады.