Социологиялық мектеп. Фердинант де Соссюр концепциясы

Социологиялық мектеп. Фердинант де Соссюр  концепциясы.

1. Франция социологиялық мектебі;

2. Фердинант де Соссюрдің лингвистикалық  тұжырымдары;

    Социологиялық мектеп  ең алғаш Францияда қалыптасты. Сондықтан оны кейде Франция  социологиялық мектебі деп те атайды. Оны қалыптастырушылар және дамытушылар Фердинант де Соссюр (1857–1913), Антуан Мейе (1866–1936), Жозеф Вандриес (1875–1960), Эмиль Бенвенист (1902) т.б. лингвистер болды.

    Социологиялық мектеп  – ХХ ғасыр тіл біліміндегі  беделді және кең өріс алған бағыт. Социологиялық деп аталуының себебі, индивидуалистік бағытқа қарсы, тіл – қоғамдық, әлеуметтік құбылыс деп түсіндіруінде. Тіл тек қоғам бар жерде ғана өмір сүреді.

   Социологиялық мектеп көтерген  және шешкен тіл білімінің  мәселелерін байқау үшін оның кейбір қайраткерлерінің еңбектеріне жеке тоқталып өтейік.

Фердинант де Соссюр «Үндіевропа  тілдері вокализмінің алғашқы жүйесі» атты тұңғыш еңбегін  университетте оқып жүрген кезінде жариялаған. В.А.Звегинцев: «Өзінің ғылыми құнын күні бүгінге дейін жоймаған бұл жұмыс үндіевропа вокализмін зерттеуде, сол арқылы тіл білімінде тарихи–салыстырмалы әдісті дамытуда үлкен роль атқарды», – деп жазады. Ғалымның көптеген теориялық тұжырымдары бірсыпыра елдердегі лингвистикалық ой–пікірлердің дамуына осы күні де күшті әсерін тигізуде. Оның  тіл ғылымына қосқан үлесін, көтерген проблемалары мен өзіндік концепцияларын танытатын еңбегі – «Жалпы лингвистикалық курс» деген кітабы. Бұл еңбек де Соссюр қайтыс болғаннан кейін 1916 жылы басылып шықты. Оны шығарушылар – де Соссюрдің шәкірттері А.Сеше мен Ш.Балли.  Кітап көп ұзамай–ақ бірнеше европа халықтары тілдеріне, 1933 жылы орыс тіліне аударылып, тіл білімінде үлкен қозғалыс, қызу айтыс туғызды.

    Де Соссюр алғашқы  кезде тарихи–салыстырмалы тіл  білімін қолдаушы, соның принциптерін дамытушы болса, кейіннен, әсіресе Женева университетінде тілдің жалпы теориясына арналған курстан лекциялар оқыған 1906–1912жылдар арасында ол бағытынан қол үзіп, панхрондық лингвистика (лингвистикалық құбылыстарды мезгілмен шектелмейтін, универсалды, тіл атаулының барлығына тән ортақ қасиет) жолын ұстанды. Қазіргі заман структуралистері де Соссюрді структуралистік лингвистиканың негізін салушы дегенде, оның осы еңбегіне сүйенді.

Фердинант де Соссюрдің  лингвистикалық концепциясы:

1. Тіл – қоғамдық құбылыс. Тілдің қоғамдық сипаты туралы де Соссюрге дейін де айтылған. Ол тілдің қоғамдық қызметін мойындап қана қоймайды, оны өзінің концепциясына негізгі өзек етіп алады. Тілдің өзіндік сипаты туралы Соссюр: функциясы жағынан алғанда тіл коммуникативтік те, экспрессивтік қызмет те атқарады, ең маңыздысы – алғашқысы; тілдің әлеуметтік сыры да осында; ішкі құрылымы жағынан тіл – қатынас жасауға қажетті таңбалар жүйесі дейді.
2. Тіл – таңбалар жүйесі. Тілде таңбалық сипаттың барлығы сонау көне грек философтарынан бері қарай айтылып келеді. Тілді таңбалар жүйесі деп анықтау де Соссюрдан басталады. Ол «Тіл – идеяны білдіретін таңбалар жүйесі, оны өмірде қолданылатын басқа да әр алуан таңбалармен қатар қоюға, жазумен, мылқауларға арналған әліппемен, символикалық әдет–ғұрыптармен, әскери сигналдармен салыстыруға болады», – дейді. Дегенмен, оны  өмірде қолданылатын қарапайым таңбалармен теңдікте қарау дұрыс болмайды (тілдің таңбалық сипаты арнайы сөз болады). Тілдік таңбаны де Соссюр идея мен акустикалық бейненің қиюласуы, таңба таңбалаушы мен таңбаланушыдан құралады, таңба өзі білдіретін идеямен емін–ерікн және шартты қатынаста болғанымен, таңбаны қолданушыларда ондай еркіндік болмайды, олар таңбаны өз қалауынша өзгертіп, қалай болса солай қолдана алмайды, сол тілде сөйлейтін адамдарға, ұжымға белгілі қалыптасқан мағына орныққан тұлғада ғана қолдана алады дейді.
3. Тіл және сөйлеу мәселесі. Ол тіл мен сөйлеу бір–бірімен байланысты, бірақ бір–бірінен өзгешеліктері бар, екі бөлек дүние; сөйлеу – тілді қолданудың нәтижесі; ол – индивидуалдық; ал тіл – қоғам мүшелерінің бәріне бірдей дәрежеде міндетті өзара байланысты таңбалардың жүйесі, тіл әлеуметтік сипатқа ие  дейді. «Тіл мен сөйлеуді бөлу арқылы, – деп жазады де Соссюр, – «біз әлеуметтікті индивидуалдықтан, негізгіні көмекшіден, кездейсоқтықтан бөлеміз.  Сөйлеуде ұжымдық ешнәрсе де жоқ, ол  түгелімен индивидуалдық». Тіл мен сөйлеуді бір–бірінен бөліп қараудың ғылыми мәні зор, бірақ бұл екеуін бір–біріне қарсы қоюға болмайды. Сол сияқты, сөйлеудегінің бәрі индивидуалдық деу де қате. Әрбір сөйлеуші индивидуум қоғамдық тілдегі бар материалдарды ғана пайдаланады. Мұндағы даралық сол материалды іріктеп, екшеп алудан, лайықты жерге орналастырудан көрінеді.
4. Ішкі және сыртқы лингвистика.  Де Соссюр сыртқы лингвистика тілді қоғам траихымен, саясатпен, әдебиетпен, географиялық мекенжаймен т.б. мәселелермен байланысты қарап зерттейді, яғни тілді оның өмір сүруіне қажетті сыртқы жағдайлармен байланыста қарайды, ал ішкі лингвистика тілдің құрылымын, жүйесін, тілдің ішкі мәселелерін қарастырады. Бірақ ол бұл екі мәселені бір–біріне қарсы қояды, екеуінің арасындағы байланысты жоққа шығарады.

    Тілдің құрылымына тән ішкі  мәселелермен қатар оған игі әсерін тигізетін сыртқы құбылыстардың да болатыны даусыз. Тіл білімі үшін тілдің өзіндік құрылымын, ішкі жүйесін зерттеу қандай қажет болса, тілге әсерін, ықпалын тигізетін сыртқы жайттарды білу де сондай қажет. Өйткені тілдің ішкі құрылымындағы көптеген құбылыстардың кейде одан сыртқы, яғни экстралингвистикалық жайттардың әсерінен болып жататындығы даусыз. Осы тұрғыдан алғанда де Соссюрдің тіл білімінің міндеті – тек тілдің ішкі жүйесін ғана зерттеу деген пікіріне қосылуға болмайды.

5. Тілдің  жүйелік сипаты. де Соссюрдің айтуынша, тілдің барлық элементтері бірігіп, бір бүтін болып тұратын жүйе. Тілдік таңбалар – сол жүйенің құранды элементтері, жүйе элементтерін оларды біріне–бірін қарсы қойып қарау арқылы айқындауға болады, сол арқылы тілдік таңбалардың маңызы, ролі танылады, тілдік таңбалар, яғни жүйе элементтері өзара байланысты, шартты қатынаста болады; бір–бірімен қарым–қатынасы арқылы олардың мағыналары түрленеді, айқындалады. ХХ ғасыр тіл білімінде тілдік жүйе, құрылым деген мәселелер ең елеулі проблемалар қатарынан саналған.

6. Синхрондық және диахрондық лингвистика.  де Соссюр зерттеудің синхрондық, диахрондық түрлерін анықтап, тіл білімін синхрондық және диахрондық лингвистика деп екіге бөледі.

    Синхрондық  лингвистика тілдің ішкі құрылымын,  жүйесін зерттейді де, диахрония  бір–біріне байланысты алынған  тілдік элементердің тарихын  зерттейді. Тілдің ішкі механизмін танып білу үшін оның тарихын білу шарт емес. Ал тілдің ішкі механизмі – тілдік жүйе. Тілдік жүйенің сырын ашу – тек синхрондық зерттеудің қолынан келеді. Сол себепті, синхрондық лингвистика диахрондық лингвистикадан маңыздырақ дегенді айтады. Сөйтіп, де Соссюр тілді зерттеудің сипаттама және тарихи әдістерін бір–біріне қарсы қояды. Синхрония тілдік жүйенің сырын ашады, диахрония тілдік жүйені бұзады, оны өзара байланысы жоқ, бөлек–бөлек фактілердің жиынтығына айналдырады деп қарайды. Лингвистердің басым көпшілігі де Соссюрдің бұл пікірін тіл тарихының мәнін елемегендік деп санайды.

     Жалпы лингвистика  тарихында тіл білімініңдамуына  дәл Ф.де Соссюрдей ықпал жасаған  лингист ғалым кемде–кем. Оның  жіберген кейбір қателіктері  басшылыққа алған философиялық көзқарасынан туындайды. Ол материалдық дүниенің обьективтігін мойындамайды, сананы алғашқы, материяны соңғы деп санайтын, ХІХ ғасырдың аяқ кезі мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Франция идеалистік философиясының өкілі Эмиль Дюркгеймнің концепциясына сүйенеді.       

Франция социология мектебі. Егер Женева социологиялық мектебінің құрамында Ф.де Соссюр, Ш.Балли, Ш.Сеше болса, Франция социология мектебінің құрамында А.Мейе, Ж.Вандриес, Э.Бенвенист.  Екеуінің де идеялық көсемі – де Соссюр. Бұл мектеп өкілдері негізінен Ф.де Соссюрдің концепциясын басшылыққа алады. Ең көрнекті өкілдерінің бірі – Франция мен СССР Ғылым академияларының академигі, үндіевропа салыстырмалы  тіл білімінің маманы, профессор Антуан Мейе. Оның лингвисткиалық концепцияларын толығырақ көрсететін еңбегі – «Үндіевропа тілдерін салыстыра зерттеуге кіріспе». Ал орыс тілінде «Тарихи тіл білімі және жалпы тіл білімі» деген атпен 1938 жылы мақалалар жинағының екі томы жарық көрді.

    Тілде болатын  өзгерістерге Г.Пауль сияқты Мейе де фонетикалық өзгеріс, аналогия және бір тілден екінші тілге ауысу заңдылықтарын жатқызады, осы үш түрлі принципті неғұрлым қатал сақтап, дәлме–дәл қолданса, тілдердің даму тарихы соғұрлым дұрыс анықталады дегенді айтады. Сөздер тарихын олар атау болған заттар тарихымен  байланыстыра зерттеудің, экспериментті фонетиканың және лингвистикалық географияның қалыптасуының арқасында, – дейді Мейе, – бұл үш принцип жетіле, айқындала түсті, алайда  олар тек жеке фактілерді түсіндіруден аса алмады, ал лингвистиканың мақсаты тіл дамуының жалпы заңын белгілеу; ол заң тіл дамуының жеке бір кезеңі немесе жеке бір тіл үшін ғана маңызды болмай, дамудың барлық кезеңі үшін де, барлық тілдер үшін де бірдей дәрежеде маңызды, ортақ, жалпы заң болу крек; мұндай жалпы заң физиологиялық, психологиялық та емес, тілдік болады.            

    Тіл – әлеуметтік құбылыс, ол – қатынас құралы; қатынас құралы болғандықтан, тіл – ұжымның табысы. Оның өзгерісі – индивидуумға тәуелді емес, индивидуум ұжымға тәуелді, ол тілді қолданғанда ұжым мүшелеріне түсінікті болуын көздейді; басқаға түсінікті болу міндеті – индивидуумның тілді қолданғанда бетімен кетпеуін қамтамасыз етеді.

    Тіл – күрделі  жүйе, жүйе құрайтын тілдік элементтер  бір–бірімен тығыз байланысты, өзара  шарттас. Лингвистика – қоғамдық ғылым, оның міндеті – тілдер дамуының жалпы заңын табу; тілдегі өзгерістерді қоғам өміріндегі өзгерістермен байланыста қарау керек. Дегенмен, А.Мейе концепциясында жекелеген кемшіліктер де жоқ емес. Ол тіл құрылымындағы өзгерістердің негізі қоғамдық құрылыстағы өзгеріске тәуелді, сондықтан тіл білімі – социологияның бір саласы деп санайды.

     Француз  социологтарының А.Мейемен қатар  еңбек еткен екінші көрнекті  өкілі –   Париж университетінің  профессоры, кельт тілдері маманы  Жозеф Вандриес. Ол А.Мейе мен Ф.де Соссюрдің концепцияларына талдау жасай отырып, жүйелеген. Оның лингвистикалық концепциялары оның орыс тілінде бірнеше рет басылған «Тіл» дейтін еңбегінде жүйелі жазылған.

Женева мектебі— Ф. де Соссюр идеяларына сүйенетін және Женева университетінің дәстүрін дамытатын тіл біліміндегі әлеуметтік бағыттағы мектептердін бірі. Ж. м. оқымыстыларының алғашқы ұрпағы — Соссюрдің шәкірттері Ш. Балли, А. Сеше, С. О. Карцевский, екінші ұрпағы — А. Фрей, Р. Гёдель т.б. Женева мектебінің негізгі зерттеу нысаны әр түрлі тілдердің, әсіресе француз тілінің, материалдары негізінде қарастыратын жалпы тіл білімі проблемалары, индивидуалдық және әлеуметтік құбылыстардың тіл мен сөйлеудегі өзара қатынасы, тіл мен ойлаудың байланысы, семитология, семантика және синтаксис мәселелері. Соссюрдің "Мемуар о перво¬начальной системе гласных в индоевропейских языках" (1879) енбегі, оны бүкіл әлем алдында танытты, себебі бүл еңбекте морфологиялық деректерге сүйеніп, ғылымға фонология жүйесін кайта жаңартудың жана принципі енгізілді.

• 1916 ж. Балли мен Сеше Соссюрдін "Курс общей лингвистики" атты енбегін шығарды. Онда 20 ғ. тіл біліміне, сол сияқты құрылымдық лингвистиканың дамуына зор ықпалын тигізген Соссюря 14көзкарастары баяндалған. Соссюр сөйлеу қызметінің әр түрлі көріністерінен тіл мен сөйлеуді (сөз) бөліп көрсетті. Тіл — таңбалар жүйесі, әлеуметтік және психологиялык күбылыс ретінде тіл лингвистикасында, ал сөйлеу (сөз) — индивидуалдық, „сихофизиологиялык күбылыс ретінде сөйлеу (сөз) лингвисти¬касында зерттелуге тиіс. Сөйлеушілер алдыңғысына салғырттық білдірсе, соңғысын белсенді түрде қабылдайды. Соссюр лингвистиканы коғамдық таңбалардың өмір сүруін зерттейтін жана ғылымның бір бөлімі деп қарап, оны әлеуметтік психологиямен бірге семитология деп атады. Оның концепциясы бойынша лингвистикалық таңбаның бірінші ерекшелігі — екі жақты мәндегі құбылыс ретінде белгіленуші (ұғым) мен белгілеушінің (дыбысталуы) бірлігі екендігінде. Лингвистикалық таңбаның екінші ерекшелігі —тіл бірліктерінің сөйлеу үстінде қатаң жүйемен бір қатарда орналасуы арқылы өрістеп отыратындығында. Тіл — синхрондық (статикалық), ал сөз — диахрондық (эволюциялық) лингвистиканың нысаны. Тіл сонымен бірге ішкі лингвистиканың нысаны болғандықтан, "өз ішінде, өзі үшін" қарастырылады. Тіл тарихының халық тарихымен байланысы, әдеби тіл мен диалектілерді зерттеу, тілдің географиялық орналасуы т. б. сыртқы лингвистикаға жатады.

Соссюр концепциясының тілдік жағы И. А. Бодуэн де Куртенэ, Н. В. Крушевский, У. Д. Уитни идеяларымен  ұштасып жатыр.

• 20 ғ. 70 ж. бері Соссюр тіл философиясының өкілі ретінде қаралып келеді, өйткені ол семиотика жүйесі тұрғысынан тіл онтологиясы проблемаларын көтерді, бірақ бүл теорияның методологиялық негізі әлсіз болды.
• 1941 ж. бері Женева тілдік коғамы жыл сайын "Ф. де Соссюр дәптерлерін" шығарады.^[1]