Әлеуметтік проблемалар

              Жоғарыда айтып өткен әлеуметтік проблемалардың барлығы да қазіргі кезде зерттеліп, өз кезегінде шешімдерін тауып немесе таппай жатқандары да бар. Дегенмен де, өз басым әлеуметтік топтың бір мүшесі, болашақ жас маман, жас тұлға болғандықтан, жалпы жастар проблемаларына ерекше тоқталғым келеді. Жастар саны, әлеуметтік жағдайына байланысты статистикалық мәліметтерге сүйене айтуға болады. Жастардың жағдайы туралы 2005 жылғы бүкіләлемдік баяндамада келтірілген мәліметтер бойынша, 1995 жылға қарағанда 2005 жылы жас адамдар (15 пен 24 жас арасы) саны 1,02 миллиардтан 1,15 миллиард адамға дейін өскен. Қазіргі кезде жастар дүние жүзі халқының 18 пайызын құрайды екен.

                 Жастарға қатысты мәселелерді зерттеуші ғалымдардың пікірлеріне сүйенер болсақ, олардың алдында шешуді қажет ететін көптеген проблемалар бар. Осылардың ішінен бесеуі ерекше бөліп аталған. Сөз ретінде Қазақстанда жастар проблемасына арналған зерттеулердің жеткіліксіздігіне байланысты көп жағдайда ресейлік мамандардың мәліметтеріне сүйенуге тура келетінін ескерте кетпекпіз. 
 
                  Олардың біріншісі “Қайда тұрамын?” деген проблема. Мұның, яғни пәтер мәселесінің бірнеше қырлары бар. Біріншіден, жастар барлық уақытта және барлық жерде бірдей қоғамның қамтамасыз етілген бөлігі бола бермейді. Өйткені, олар өмір сүруді енді ғана бастаған, негізінен ата-аналарының табыстары есебінен күн көріп жүрген қоғамдағы жеке тап болып табылады. Ал ата-ана өмірге деген көзқарастарына немесе материалдық жағдайларына байланысты балаға, үйленгеннен кейін жас отбасына жеке пәтер керек пе деген мәселені үнемі оңтайлы шешіп беріп отыра алмайды. Көптеген жағдайда ата-ананың өз балаларының талаптарын қанағаттандыруға қауқарлары да жетпей жатады. Жастардың өзінде боса-болмаса ақша жоқ. Ал несие алайын десе, бір жағынан тұрақты жұмысы, қомақты табысы болмағандықтан оларға банктер несие бере қоймайды, екінші жағынан, амалын тауып несие алған күннің өзінде жастардың аса жоғары ставкамен берілетін кредиттерді төлеуді қалталары көтермейді. 
 
                   Екінші проблема “Қайда және қалай оқимын?” деген сауалға келіп тіреледі. Жоғары білімсіз, кәсіби даярлықсыз табысы жақсы жұмыс табу мүмкін емес. Сондықтан жастардың дені, дәлірек айтқанда, өз ертеңі туралы ойланғандары білім алуды мектептен кейін де жалғастыруға тырысады. Бірақ бұл ретте де ақша мәселесі алдан шығады. Өйткені, жоғары оқу орнына тегін түсу үшін тума талант болу керек. Ал ондай ерекшелік екінің бірінің маңдайына жазыла бермеген. Жұрттың бәрі дарынды болып кеткен жағдайдың өзінде гранттардың шектеулілігіне байланысты олардың белгілі бір бөлігіне ақылы түрде оқуға тура келер еді. Өмір жолын енді ғана бастағалы отырған жас ондай қаржыны қайдан табады? Осы орайда емтиханнан немесе тестілеуден сүрінбей өткендер ғана оқуды одан әрі жалғастыруға лайық деген пікірдің де сыңаржақ көзқарас екенін мойындау қажет. Болашақта жақсы маман, іскер ұйымдастырушы болып шығу үшін сынақтарды 4 пен 5-ке тапсырып көзге түсу тіптен де міндетті емес. Өйткені, қандай да болмасын тест сұрақтарының адамның бойындағы бүкіл қабілет-мүмкіндіктерін ашып бере алмайтыны екінің біріне белгілі жәйт. Керек десеңіз, сынақтардан сүрінбей өтіп, оқуды ойдағыдай аяқтап шыққан кейбіреулердің кейін практикалық жұмысқа келгенде мүлде қабілетсіз болып шығып жатуы да әбден мүмкін. Бұл жерде біз емтихан, тест сияқты сынақтардан өте алмаудың салдарынан жоғары білімге, дәлірек айтқанда, дипломға қолдары жетпей қалған жастардың арасында талай-талай іскерлер мен дарындардың болуы мүмкін-ау дегенді айтпақпыз. 
 
                  Үшінші проблема “Қайда демаламын?” деген мәселе төңірегінде қылаң береді. Жастардың көңіл көтеретін, уақыт өткізетін орындар іздеуі табиғи жәйт. Бұл қай дәуірде де өскелең ұрпақ үшін өте маңызды мәселе болып саналған. Себебі, бос уақыттарын пайдалы өткізудің амалын таба алмай зеріккен жастардың теріс жолға түсіп кетуі оп-оңай. Нашақорлық, маскүнемдік, ұрлық, төбелес сияқты қылмыстар да дәл осындай себептерден, әсершіл, қызба мінез жастардың “екі қолдарын алдарына сыйғыза алмауларынан” туындап жатады. 
 
                Төртінші проблема “Қалай өмір сүремін?” деп аталады. Бұл жерде әңгіме табыс туралы болып отыр. Тіпті дипломы болғанның өзінде еңбек стажы жоқ жас маманның жоғары жалақы алатын жұмысқа орналаса қоюы екіталай. Мысалы, жақсы жұмысқа шақырғандар кемінде 5 жыл еңбек стажының болғанын талап етеді. Ал жастардың өмірдің барлық қызықтарын көре жүріп емін-еркін өмір сүргілері келетіндігі аян. Оның сыртында қызмет бабында жоғарылау жағын да ойлауы керек. Ал оның бәрі оңайлықпен іске аса қоятын шаруалар емес. Әсіресе, әркім өз күнін өзі көруі тиіс деген қағида белең алып тұрған нарық заманында бұл проблемалардың шешуі мейлінше қиын түйіндерге айналып отыр. 
 
                  Соңғы проблема “Қандай мақсаттарға ұмтылу керек?” деген сауал төңірегінде тұйыққа тіреледі. Ресейлік мамандардың пайымдауынша, бүгінгі жастардың бойында, олардың ата-аналарында болғандай, нақты өмірлік бағыт-бағдарлар жоқ. Өйткені, қазір мемлекеттік деңгейде қалыптастырылатын ортақ мақсаттар да, жұртшылықты соған жұмылдыратын қуатты насихаттық мәшине де жоқ. Біздің әкелеріміз бен аналарымызда қоғам заңдылықтары туралы білімдер болды, олар қандай мақсаттарға қол жеткізудің мүмкін екенін және қайсыларының мүмкін емес екенін алдын-ала білді, деп есептейді ресейлік сарапшылар. Сірә, мұны да бүкіл ел халқын тек өзінің айналасына ғана топтастыруды мақсат еткен коммунистік партия жүзеге асырды деп түсінген орынды шығар. Қазіргі заманғы жастарда ондай мүмкіндіктер жоқ. Өйткені, қазір елде партиялар да, бірлестіктер де, түрлі ағымдар да көп. Оның сыртында қазіргі жастар бүгінгі партиялардың бұрынғыдай “коммунизм орнату” үшін емес, билікке таласу үшін құрылатынын да шетелдік партиялар тәжірибесінен көріп, біліп алған. Сондықтан өмірден әлі өз орындарын тауып үлгермеген жас буынды қаптап кеткен саяси партиялар онша қызықтыра да қоймайды. Дүние жүзі бойынша жүргізілген көптеген зерттеулер жастардың саясатпен айналысуға онша құлықты емес екендерін анықтаған. Оның есесіне олар бәрін бір өздері ғана шешетін дәулетті де әмірлі ағаларды көре жүріп, олардың алдындағы өздерінің дәрменсіздіктері мен шарасыздықтарын сезінуге мәжбүр. Мұндай көрініс жастарды ашындырып, небір кездейсоқ әрекеттерге итермелейді.

                       Аталған барлық әлеуметтік мәселелер, жағдайлар қоғамымыздың ең маңызды проблемалар болып табылады. Қоғамдағы осы әлеуметтік проблемаларды шешіп, одан әрі қоғамымызды дамыту үшін түрлі шаралар ұйымдастырылып, реформалар жүргізіліп, заңдар енгізіліп, бағдарламалар жасалуда. Бұл аталған проблемалардың бірнешеуі ғана. Тоқталмағаным қаншама. Мемлекет, үкіметтік емес ұйымдар, әлеуметтік қорлар т.б. өзекті мәслелерді шешуде қандай іс-шаралар атқарып жатқаны туралы айтатын болсам.  Жалпы елімізде жүзеге асып отырған бағдарламалар көп.  Мен ел басшысы Нұрсұлтан Назарбаев  2012 жылдың 3 шілде күні жариялаған «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» бағдарламасына тоқталғым келіп отыр. Бағдарлама еліміздегі барлық әлеуметтік мәселелерді толықтай аша отырып, әлеуметтік жаңғыру жолына түсуге мүмкіндік беретінін көрсетті.

                Әлеуметтік жаңғыртудың мақсаттары мен мәні қоғамды жаңа индустриялық-инновациялық экономика жағдайындағы өмірге дайындаудан, Қазақстанның үдемелі экономикалық дамуы мен қоғамдық игіліктермен кең көлемді қамтамасыз ету арасындағы оңтайлы тепе-теңдікті табудан, құқық пен әділеттілік қағидаттарына негізделген әлеуметтік қатынастарды бекітуден тұрады.

Жаңғырту үдерістері шеңберінде қандай маңызды міндеттерді шешу қажет?

● Жанжалды жағдайларды  ескертудің, реттеу мен шешудің әділетті заңдары мен нақты құқықтық нормаларын, сондай-ақ әлеуметтік қатынастардың барлық жүйесінің қызметін қабылдап, іске қосқан ұтымды.

● Қазақстандықтардың сапалы әлеуметтік үлгі-қалыптары мен кәсіби біліктілігі жүйесін, әсіресе экономикалық белсенді тұрғындардың арасында жасап енгізу міндеті тұр.

● Негізінде мемлекеттің, жеке сектор мен кәсіби бірлестіктердің  әріптестік механизмдері болатын әлеуметтік-еңбек қарым-қатынасының тиімді моделін құру маңызды.

● Қазақстандықтардың өмірінде өзін өзі ұйымдастыру, оның ішінде жергілікті өзін өзі басқару органдары бастауын дамытып, азаматтардың әлеуметтік бастамаларын жүзеге асыруда нақты тетік болуы тиісті азаматтық қоғам институттарын «заманалыққа айналдыру» керек.

● Қазақстан қоғамы өмірінің ақпараттық құрамдасын біршама жоғарылатып, Интернет-технологияның мүмкіндіктерін азаматтарды ақпараттандыру, сондай-ақ мемлекет пен тұрғындардың тұрақты «кері байланысын» нығайту мәселелерінде де кеңейту міндеті тұр.

● Орта таптың үздіксіз өсуіне, инновациялық экономиканың басты қозғаушы күші - креативті таптың пайда болуы мен дамуына жағдай жасау маңызды.

● Масылдық пен әлеуметтік инфантилизм секілді құбылыстарды еңсеріп, жеке адам мен бизнестің жоғары жауапкершілігіне, барлық еңбек субъектілерінің мемлекетке қатысты әріптестік өзара қарым-қатынасына негізделген еңбек қызметі мен игілікке жаңа тартымдылық енгізу қажет.

● Жаңғыртудың маңызды  аспектісі - Қазақстанда биліктің барлық деңгейіндегі сарапшылар мен менеджерлердің кәсіби корпусымен «тігінен» және «көлденеңінен» құрылған әлеуметтік үдерістердегі тиімді мемлекеттік басқару жүйесін құру.

Міне, осылайша ел президенті барлық мемлекеттік органдар осы міндеттерді шешуге бағдарлануы тиіс екендігін көрсетті. Барлық қойылған талаптар мен тапсырмалар толығымен  жүзеге асса, еліміздің әлеуметтік жағдайы көтеріліп, көптеген  проблемалары шешілетіні даусыз.

2.   Елдегі саяси ахуал

                    Қазақстан бұрынғы империяның көлеңкесінде бас сауғалап келген өмірден түбегейлі және түпкілікті бас тартып, нарықтық экономикасы әлеуметтік бағытталған және жаңа принципті түрдегі қоғамдық қарым-қатынастарға негізделген күшті егемен мемлекетті құруға кірісті. Саяси жүйе мен мемлекеттік құрылыс түбегейлі түрде өзгеріп келе жатқаны, республиканың демократиялық бағытқа, халықаралық нормалар мен принциптерге адалдығы айқын. Біз құрып жатқан қоғамның ең жоғары құндылығы — адам, бүкіл өзгерістердің бәрі сол үшін, соның игілігі үшін жасалып жатыр. Адамдардың заң жүзінде құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген, топтасу, адамгершілік, ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеялары негізделген. 
Осының бәрі — сайып келгенде, реформаларды дәйекті түрде жүзеге асырудың берік негізі. Алайда саяси және экономикалық жүйелердің ауысуына байланысты қоғамдық санада өзгерістер өздігінен болады деу сенімсіз болар еді. Бұл құбылыстың өзі айтарлықтай елеулі әрі күрделі, өйткені әлеуметтік өмірдің терең процестерімен, дүниетанымдық тағылымдардың өзгерістерімен, психологиялық таптаурындармен, сонымен бірге қоғам өмірімен, әрбір адамның тұрмыс салтымен байланысты. Әрі бүгінгі таңда біздің бәрімізге қос ауыртпалық түскен тәрізді: экономика мен қоғам өткен мен болашақтың ортасында сияқты. Артқа қайырылар жол жоқ екенін біле отырып, біз шаруашылық жүргізу жүйесінің, ғылымның, мәдениеттің, білімнің, рухани өмірдің бүгінгі таңда өткеннің сарқыншағынан арыла алмай отырғанын мойындауға тиіспіз. Тап осындай жағдай қоғамдық санада да болып отыр. Өткен ғасырдың өзінде ғылымда «аномия» деген ұғым қалыптасқан болатын. Мұның өзі адамның қалыптасқан құндылықтар жүйесі қайтадан ой елегінен өткізіліп, бүкіл ғұмырлық мұраттардың бәрі түбегейлі түрде өзгерген жағдайда адамның абдырап-сасқан кезін білдіретіні шындық. Мұның өзі жеке адамға ғана емес, бүкіл қоғам үшін ауыр сын. Осыған орай қазақстандықтардың басым көпшілігі реформа жөніндегі бағытты қолдап отырғанына қарамастан, өзгерістердің қажеттігін білгешмен, былайша айтқанда, жүрекпен жете түсінсе де, ақыл-оймен мән-мағынасына ой жүгірткен жоқ, адамдар өз болашағы үшін әлі сенімсіз, келешегін әлі де айқын көре алмай отыр. 
                   Десек те, соңғы жылдары қазақстандықтардың басым көпшілігі саяси ахуал жақсарып келеді деп есептейді. Қазіргі күні респонденттердің жартысынан көбі (51,5 пайыз) саяси ахуалды тұрақты деп бағалайды, 32,8 пайызы - оны сәтті деп санайды. Сауалнамаға қатысушылардың тек 12,9 пайызы елдегі саяси-қоғамдық жағдайды теріс бағалады. Жағымды бағалардың жалпы көрсеткіші 84,3 пайызды құрады, ол елдегі қоғамдық-саяси ахуалдың тұрақты екендігін көрсетеді.

                     Елімізге «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасын ауқымды іске асыруға көшу керек. Екінші – бірқатар шаралардың негізінде, атап айтқанда, демографиялық жағдайды жақсарту және халық санының орнықты өсуін қамтамасыз ету, еңбек ресурстарының ішкі резервін пайдалану, сапалы жұмыс орындарын құру, еңбек ресурстарының сапасын сақтау және арттыру, ұлттық еңбек рыногын қорғауға және экономиканың білікті кадрларға деген қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған оңтайлы еңбек көші-қон саясатын жүргізу арқылы еңбек ресурстарының санын арттыру және сапасын жақсарту. Үшінші – халықтың табысын арттыру. Төртінші – өзін-өзі қамтамасыз ететін жағдайы жоқ халықтың әлеуметтік әлжуаз санатына әлеуметтік көмек және қолдау көрсету. Елдегі саяси ахуалды статистика агенттінің ұсынған көрсеткіші арқылы көрсететін болсақ:

Негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер
Халық (2013 жылғы 1 ақпанға, мың адам)	16 934
Жұмыссыздық деңгейі (2012 жылғы 4 тоқсан, %)	5,3
Орташа айлық жалақы (2013 жылғы қантарда, теңге)	99 152
Инфляция:
(2013 жылғы ақпан 2012 жылғы желтоқсанға, %)	1,7
(2013 жылғы ақпан 2012 жылғы ақпанға, %)	7,0
ЖІӨ (2012 жылғы қаңтар-желтоқсанға, %)	105,0
Қысқа мерзімді экономикалық индикатор (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	102,6
Экономикалық салалардың өсу қарқыны (Нақты көлем индексі, %-бен)
Өнеркәсіп (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	100,7
Ауыл шаруашылығы (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	98,6
Құрылыс (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	93,1
Сауда (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	112,3
Көлік (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	106,0
Байланыс (2013 жылғы қаңтар 2012 жылғы қаңтарға)	109,1

 

                    Қоғам мен елдегі әлеуметтік, экономикалық, саяси ахуал өзгерген сайын саяси тұрақтылық пен қоғамдық келісімді сақтаудың маңызы артады. Саяси тұрақтылық пен қоғамдық келісім Қазақстанның қай кезеңінде болмасын халық үшін міндетті болып табылатын құндылық. Тұрақтылық  пен келісім болмаса, ешқандай реформалар жүзеге аспайды. Ең алдымен халыққа керегі тұрақты даму. Ол билікке ғана емес, халыққа да керек. Әлеуметтік зерттеулерге қараған кезде Қазақстан халқының 80 пайызы қоғамдағы саяси тұрақтылықтың маңыздылығын айтады. Жалпы халықтың мақсат-міндеттері осы құндылықтың төңірегінде деп айтуға болады.

 

 

 

 

 

3. Қорытынды

                    Семестрлік жұмыс барысында еліміздегі барлық әлеуметік мәселелер мен оның шешілу жолдары қарастырылды. Статистикалық және басқа да ақпарат көздеріне сүйене отырып түсінгенім - әлеуметтік проблемалар мемлекетте жеке-дара емес кешенді түрде шешілуі керек.  Берілген бағдарлама, реформалар мемлекет, облыс, аудан, ауыл көлемінде іске асырылуы тиіс. Сол жағдайда ғана біз барлық әлеуметтік мәселелерді шешіп, орта тапты көбейте аламыз. Қазақстанның әлеуметтік дамуы үшін әр қазақстандық өз үлесін қосу керек. Әр адам болашаққа үреймен емес,  үлкен үмітпен қарау керек деп есептеймін. Себебі, жеке тұлға қоғамның бір мүшесі, қоғамды құрушы әрі қалыптастырушысы.  Қазақстанның әлеуметтік дамуы үшін әрбір  қазақстандық өз үлесін қосу қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. http://www.kaz.stat.kz
2. http://www.enbek.gov.kz
3. Назарбаев  Н.Ә. Қазақстан -2030. – Алматы, 1997
4. http://www.azattyq.org
5. Қарабаев Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері – Алматы, 2007
6. http://www.alashainasy.kz
7. Орынбекова Д.С. Әлеуметтану барлық мамадықтардың күндізгі бөлімінде оқитын студенттер үшін семестрлік жұмысқа арналған әдістемелік нұсқаулар. – Алматы: АЭжБУ, 2011