Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары

Абайдың әлеуметтанулықой-пікірлері

Абайдың әлеуметтанулық көзқарастарының  қалыптасуына орыстың революцияшыл-демократтары мен батыс Еуропа әлеуметтанушыларының еңбектері ықпал еті. Абай Г Спенсердің орыс тіліне аударылған әлеуметтанулық туындыларымен танысып, оның эволюциялық теориясынқабылдайды. Бүкіл тіршілік атаулының өзгермелілігі туралы ой Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде жиі ұшырасады. «Жиырмасыншы қара сөзінде»: «Дүние бірқалыпты тұрмайды» десе, өлеңінде : «адамзат күнде өзгерер» дей келіп, патриархалды- феодалдық құрылысты басынан өткізіп жатқан қазақтардың жаңа қоғамға өтеріне зор сеніммен қарайды.                 

Ресей бодандығынан босау  қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы екенін білетін Абай , бұғайдағы  қазақтардың жағдайын « Осы мен өзім- қазақпын» деп басталатын «Тоғызыншы қара сөзінде» баяндайды: « Менөзім тірі болсам да, анық тірі емеспін.. Сыртым сау болса да, ішім өліп қалыпты. Ашулансам – ызалана алмаймын. Күлсем – қуана алмаймын. Сөйлегенім өз сөзім емес, күлгенім өз күлкім емес , бәріде әлдекімдікі. Сол себептен бір жүрген қуыс кеудемін...» ОЛ патриархалдық- рулық құрылыстың сақталуын қанжылды. Өйткені патша үкіметі ру басыларын бір-біріне айдап салып, өзінің отарлау саясатын тоқтусыз жүргізіпжатқан еді. Бодандықтан құтылудың жолын надандықты жоюдан көді. Ол үшін халқын оқу, білімі, ғылымды меңгеруге шақырды. Ғылымды үйренгенде қазақтарды бақастыққа жол беруден сақтандырады. Оның пікірінше, бақастық адамды түземейтін, керісінше, оны бұзатын нәрсе, әсіресе ол адамгершілікті азайтатынқұбылысекнін ескертеді. Қазаққоғамының әлеуметтік –таптық құрылымын қарастырып, оның байлар менкедейлерге бөлінгенін, бұл бөлінудің мүліктік теңсіздіктен туындағанын,мүліктік теңсіздік бай мен кедей арасындағы мүдденің алшақтығын қалыптастырып, әлеуметтік қарама-қайлыққа соқтыратынын былайша түсіндіреді:

                  Қар жауса да тоңбайды бай баласы,

                  Үй жылы, киіз тұтқан айналасы.

                  Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты,

                Ағып дүріп ойнатар көздің жасы...

                  Жалшы үйіне жаны ашып, ас бермес бай,

                  Артық қайыр артықша қызметке орай.

                 Байда мейір, жалшыда бейілде жоқ,

               Андастырған екеуін құдайым-ай!

Қазақ қоғамы тек байлар мен кедейлерден ғана тұрмады. Ел билеу жүйесінде жаңа әлеуметтік топтар пайда болып , халыққа әкімшілік  жасау болыстардың, т.б. билігіне өтті. Атөқамінерлер көбейді. Патша өкіметіосы топ арқылы еңбекші халықты қанап, тонап отырды, олар қоғамның әлеуметтік дамуына тұсау болды. Абай ел билеушілерін сайлаудың оң құбылысы екенін тусінді . Алайда, оның да ел шырқын бұзатын  келеңсіз жақтары бар екенін айта келіп, оданел бірлігіне нұсқан келтіретін мотивті көре білді.Ғұлама Абайөзінің   « Болды да партия», «Мәз болады болысың», «болыс болдым, мінеки», «бөтен елде бар болса» атты өлеңдерінде аталмыш мәселені үлкен әлеуметтік проблема ретінде көтереді.

              Орыс айтты өзіңе ерік берем деп,

              Кімді сүйіп сайласаң, бек көрем деп,

              Бұзылмаса, оған ел түзілген жоқ,

             Ұлық жүр бұл ісінді кек көрем деп?

  Абай өз шығармаларында әлеуметтік мобильдік, адам статусы мәселелеріне тоқталып , адамның қоғамдағы орнын: «Биік мансап – биікжартас..» дей келіп, оны билік, байлық, білім деңгейі,т.б. айқындайтынын түсндірді. Оның пікірінше адам: «Барында баймын деп мақтанады.Жоғында маған да баяғыда мал бітіп еді»деп мақтанады.Кедей болған соңтағы қайыршылыққа түседі». Адамның қоғамдық баспалдақпен биіккеөрлеуі мен кері қозғалуын көрсетіп, оны индивидтіңәлеуметтік жағдайының өзгеруімен байланыстырады. Қазақ қоғамында байдың малы жұтта қырылып, кедейленуі жиі орын алғаны рас және еңбегімен кедейлердіңорта шаруа, одан кейін байлардың қатарына қосылғандары да жоқ емеседі. Сөйтіп, олардың қоғамдық баспалдақта орынын ауыстыруы әлеуметтік заңды процесс болды.

Данышпан Абай Қазақ халқының әлеуметтік дамуын еңбекпен байланыстырады. Еңбектің терең әлеуметтік мәнін  түсіндіреді.Ғұламаның шығармаларында еңбек қоғамдық прогрестің негізгі, материалдық құндылықтарды шығару көзі, халықтың тұрмыс деңгейін түзетудің  басты құралы ретінде баяндалады. Сол кезде жұрт арасында еңбекке  қалыптасқан немқұрайлылық, еріншектік, жалқаулық сияқты келеңсіз құбылыстардың әлеуметтік мәнін ашып оладың қоғамның алға басуына кедергі болып отырғаннын , халқтың негізгі бөлігінің материалдың жағдайының төмендігін айта келіп, халықты аянбай жұмыс істеуге шақырады. Кедейліктің мотивін еңбексіздіктен іздеген Абай «Еңбек жоқ, қарекет қазақкедей, тамақ аңдып қайтеді тентіремей?». Еңбек етуші адамға шаруашылық жүогізгенде «жинаққылық керек, әрбір жинақылық түбі кеніш болады» деп, еңбекті ұтымды жүргізуге насихаттайды, өйткені ұтымды еңбек ету әлеуметтік прогреске жеткізудің жолы, кедейліктен шығудың бірден-бір басты құралы еді. Кедейлікпен күресе алмаған, одан шыға алмаған кісі кер келеді. Еңбектің сипаты мен мазмұны ерекше мән берген Абай:

Түбінде баянды еңбек егін салған,

Жасына оқу оқып, білім  алған,-

деп егін салу мен білім алудың баянды еңбек екенін қорытады.Баянды еңбекті ол материалдық игіліктерді өндірудің және адамның мұқтажын қанағаттандырудың маңызды көзі деп түсінді.

Қазақ қоғамында халықтың бәрі бірдей еңбекке тартылмай, оның белгілі бір бөлігі жұмыссыз болды. Абай оның жағымсыз әлеуметтік салдарын ашып көрсетті.

Жұмысы жоқтыққазақты  жаманшылыққа үйір етеді деп ескертті. «Қарны аш кісінің көңілінде ақыл, бойында ар, ғылымға құмарлық қайдан тұрсын? Ашап- ішуге малдың тапшылығы  да , ағайынның араздығына да әр түрлі  бәлеген, ұрлық, зорлық, қулық сұмдық секілді нәрселерге үйірлендіруге  себеп болатұғын нәрсе». Ұлы ойшыл  жұмыссыздықтыңматериалдық жоқшылықққа  әкеп соқтыратынын баяндай отырып, оның адам мінез- құлқын өзгертетінін айтып, адамды хайуандандырып жіберетінін  ескертті. Адамның бәрінде жаманшылыққа қарсы тұра алатын күш-қуат, жігер  табыла да бермейді. Сондықтан да Абай «Жаманшылыққа бір ілігіп кеткен моң, бойын жиып алып кетерлік қайрат қазақта кем болады» деп жазды. Жұмыссыздықты ел ішінде тоқтату  жолдарымен қатар,сырт елдерге барып  жұмысқа орналасу арқылы жоюға болатынына үмітпен қарады.Ол «малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп , өрңстерліккүн болар ма екен?» деп армандады. Абайдың бұл пікірі бүгінгі қоғамда жұмыссыздықтың салдарынан қалыптасқан келеңсіз әлеуметтік жағдайларды:қылмыстың өршуін, қайыршылықтың, нашақорлық пен мсаскүнемдіктің ,жезөкшешіктің, т.б. мәнін сол кезде-ақ көріп тұрғандай айтылғаны анық.

Абай қазақ қоғамын  дамытудың құралы халыққа білім  беру, оларды ғылымға тарту деп  есептеді. Ғылымды ол әлеуметтік жағдайларды  жақсартудың ғана бірден-бір құралы, деп қарай отырып, ғылымды игеру  бүкілпрогреске жеткізетін жол деп  түсіндірді.

Ұлы ойшылдың пікірінше, ғылымды бізжанымыздан шығара алмаймыз, жаралып, жасалып, қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп,ақылмен білеміз.

Абай осы тұжырымын  «отыз сегізінші сөзінде» тереңдңтң  келіп, ғылымның, білімнің пайда болып , қалыптасуын және оның әлеуметтік рөлін былайынша: «Адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмарболып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтық бірлән табылады» Абай ислам дінінің тәрбиелік рөлін жоғары бағаланған.Абайды ислам дінімен қатар өзге де діндер қызықтырып ,будда дінінің он парызымен танысқан.Аталмыш парыздың да алға қойған мақсаты адамды түзу жолға салу болғандықтан, ұлы ойшыл оларды ерекше құндылық ретінде қабылдаса керек.

Қоғамдағы келеңсіз құбылыстармен, әлеуметттік әділетсіздікпен күрескен Абайға:

1. Өмірді өлтірме, қор қылма , сыйла;
2. Ұрлама, тонама, еңбегінің пайдасын әркімге тигіз;
3. Арамдықтан сақтан, әйелден аулақ бол;
4. Өтірік айттпа шындықты айтуға қорықпа, бірақ ақиқатпен айт:
5. Жаныннан өсек шығарма, біреудің айтқанын біреуге айтпа;
6. Ант ішпе ;
7. Бос сөзге уақыт бөлме, орынды сөйле , әйтпесе үндеме:
8. Мақтан қумма, күндеме, жақынының жақсығына қуан;
9. Жүрегінді ашудан тазарт, дұшпаныныңды жек көрме;
10. Сенімсіздіктен құтыл , хақиқатты ұғуға тырыс- деген ислам нормалары өз дүние танымындай болды.

 

Бұл парыздар ойшылдың шығармаларынан айқын анғарылыды.Сөйтіп, абай дінің  қоғамдық инститтут ретіндегі атқаратын  функцияларының арасынан тәрбие функциясын жоғары қояды. Абайдың шығармаларында демократиялық мемлекет құру идеясы негізделген. Оның демократиялық мемлектті  қазіргі қоғамдық ғылымдар тілімен  айтқанда азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет.Абайдың пікірінше , азаматтақ  қоғамда әділеттік принципі үстем  болуы керек, тұлға құқығы мен  бостандығы қорғалуы тиіс, биліктің көзі халық болуы тиіс, билікке лауазымды  адамдар сайлануы керек, т.б. принциптер жүзеге асырылуы қажет.

Мемлекетте заңныың бәрінен  жоғары болуын адамдардың бәрі бірдей заңға бағынуын талап етеді, азаматтардың бостандығы мен құқығынның жүзеге асурылуын  қолдайды, кім болса да заңды орындауы қажет деп санайды.

Демократиялық көзқарастарына сәйкес, Абай қоғамдық даму деңгейі  артта қалған ұлтымыздың әдеттегі құқықтық институстарының кереғар тұстарын батыл сынға алып , оларды әлеуметтік мәні зор бабтарын өмір талаптарына  қарай бейімдеуді талап етті.осы  талапты іске аыруды өзі қолға  алды.

Абайдың өзі жазған Ереженеің  мазмұны 74 баптан тұрады.бұл – құқық  әлеуметтаніына елеулі үлес қосқан маңызды  құжеат. Абай орын алған ескі құқықтық жүйені өзгерту және ислам діні орынықтырған шарттардыа қоғамдық өмірге сай бейімдеу арқылы азаматтық, қылмыстық , тұрмыстық , неке және басқада шарттарды, көне заманан бері пайдаланылып келге әдеттегі құқық нормаларын барынша толықтырды және дамытты. 

Мемлекеттік  биліктің тармақтарға  бөлінуіне , оладың атқаратын міндетеріне  назар аударады. Заң шығаратын  органға ең жоғарғы биліктің формасы ретінде қарап , оның қабылданған заңдарының әлеуметтік т.б.салаларды дамытуда тиімді рөл атқаратынына үміттене қарайды.Қазіргі саясат әлеуметтануында қолданып жүрген парламент ұғымы Абайдың түсінігінде – басалқа. Оның қабылданған заңы халықты әлеуметтік – экономикалық және саяси қиыншылықтар мен тоқыраулардан алып шығатын аса маңызды құрал. Сондықтан ол «басалқаныңыз бар болса, жанған отқа күймейсін» деп түйеді. Абайдың түсінігінде оның шығарған заңдары қоғамдық өмірдің барлық саласында үстем болуы тиіс және заң алдында бәрі бірдей жауапты болады, моның негізінде демократия дамып, билік ету жүйесі жетілдіреді. Абай осы идеяларын «отыз жетінші сөзінде » : «Мен егер закон қуатты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» ,- деп тұжырымдайды.

Абай қабылданар заңның ғылым  мен халықтың пікіріне сүйенуі тиіс дей отырып ,оның қоғамды өзгертудегі  және мемлекеттің функциясын дамытудағы рөлін бағамдайды.

Саяси биліктің тармақтарға  бөлініп , бірінің міндетін бірі қайталамай орындалуына көңіл аударады. Сотың  басқа билік тармақтарынан дербестігін  қолдады. Әсірессе соттың қабылданған  заңның дұрыс орындалуын қадағалау  функциясын мейлінше қолдады. Мемлекет тарапынан адам құқығының тиімді қорғалуына Абай ерекше назар аударып, «Күлімбайға» деген өлеңінде құқық  нормаларын бұрмалаушылыққа заңсыздыққа  қарсы шықты.

Бұрынғыдай дәурен жоқ,

Ұлық жолы тарайды.

Өтірік берген қағаздың

Алды-артына қарайды.

Өз қағазы өз көзін

Жоғалтуға жарайды.

Тауып алып жалғанын ,

Қылмысынды санайды.

Өзі ғалым закүншік

Танып аллы талайды.

Көрмей тұрып құсамын,

Темір көзді сарайды.

Сот өзіне жүктелген міндеттерді  жақсы орындау үшін судияларды сот  қызметіне өмірлік етіп сайлауды жөн санады.

«...Әрбір ... елден толымды  – білімді ... кісі бидікке жыл  кесілмей сайланса, олар түссе жаманшылығы  әшкере білінгенліктен түссе, әйтпессе түспесе » деп жазды ұлы ойшыл. Үкімнің әділ болуын жақтады. Сот үкі заңға сүйінген , фактілермен дәлелденген болуы тиіс деп түсінді.

 «Кез келген үкімнің  яки жазақылықты , яки жазықсыздықты  анықтаудың негізінде өзінің  бүкіл жиынтығымен фактірлер  жатуға тиіс» деп тұжырым жасап,  сот қызметінің басты функциясын  ерекшелейді.

Абай заң шығарушы орган , сот пен қатар біліктің маңызды  бір тармағы саналатын атқарушы билікке де зхер салып , оның өз міндетін тиімді атқару үшін; «Жарлық қолында  бар болуы керек» , - деп түйіндейді.

Абайдың ойынша, мемлекет атқарушы билікті күшейтуі қажет. Ол үшін өзіне  жүктелегн функцияларды ұтымды атқара алатын, халықтың сеніміне ие болған, арнайы басқару білімі , тәжірбиесі мол  тұлғалар атқарушы биліктті жүргізуі керек. Ол «сатып алғанжалынып , бас  ұрып алған ... биліктің ешбір қасиетті жоқ»деп , билікке , басқару ісіне  рулық туыстық таныстық негізде  тағайындауға үзілді-кесілді қарсы  болғанын байқатып, оның жағымсыз, қоғамды  тоқырататынын құбылыс екенін меңзеді.

Абай саяси және құқықтық әлеуметтену көзқарасында бюрократтық  көріністерге талдау жасап , бюрократияны қалыптастыратын мотивтердің негізіне надандықты , білімсіздікті , өркөкіректікті және менмендікті алып, бұлародың  келеңсіз құбылысқа соқтыратынын жасырмады. Ел басшысы , мемлкет кызметкерлері  халыққа тек жағымды қасиеттермен ғана танылуы тиіс. Бұл қсиеттерді бюрократық жағымсыздықтардан аман сақтайтын маңызыды факторлардеп қарайды. Сондықтан абай «Қуанбандар жастыққа»  деген өлеңінде саяси билік жүргізетін тұлғыларға:

Сыпайы жүрде шаруа  ойла,

Даңғайлатып қаптықпа,-

Деп ақыл береді. Атақ дәрежеге, лауазымды кызметкке тоқтау бар  құбылыс ретінде қараған. Оның бүгін  барда , ертен жоқ болатын нәрсе  екенін, сондықтан қызметкердің өз кісілігін сақтауын ескертеді.

Әлеуметтік ортаны , жалпы  қоғамды ғұлама Абай адамды жан-жақты  етіп қалыптастыратын негізгі социум және басты фактор ретінде қарастырады. Сондықтан ол «Адам баласын заман өзіреді, кімді –кім жаман болса , замандасының бәрі виноват» деген ой түйіндейді. Бұл жерде абай адамның қоғамен қарым қатынасын, байланысын терең сараптай келеіп, оны қоғамды құраушы элемент және белгілі бір рөлді атқарушы етіп көрсетеді. Бұл көзқарасын жалғыздық туралы ой – пікірмен тереңдете түседі. Оның тұжырымы бойынша , «Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені». Адам қоғамнан тыс бола алмайды, әрдайым қоғамды қажетсінеді. Сондықтан ол социумның мүшесі ретінде оны дамытатын жасампаз жан ірі социум саналатын қоғамдық ортасыз адамның тыныс- тіршілігі болмайтыны анық.Адамсыз қоғам, қоғамсыз адам өмір сүрмейді.