Қ.Р.-ның бюджеті және бюджеттік құрылым

Республикалық бюджет – бұл түсімдер менбюджет тапшылығын қаржыландыру есебінен қалыптастырылатын және өзіне ҚР-ның Конституциясымен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет айқындайтын республикалық бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған ҚР-ның заңымен бекітілген орталықтандырылған ақша қоры.

Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың бюджеттері.

Мемлекеттік бюджеттің  кірістері мен шығыстары.

Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын  қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін  бюджеттің жұмыс жасау ерекшк экономикалықнысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуіде бюджеттің өзі сияқтыобьктиыті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етедіі, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес келеді.

өз кезегінде кірістер:

салықтық түсімдер,

салыққа жатпайтынтүсімдер;

капиталмен жасалынатын  операциялардан алынатын кірістір болып табылады.

Бюджеттік түсімдердің бұл үш категориясы алынған ресми трансферттер бөлігімін, яғни тауарларды немесе қызметтер көрсетуді сатып алуға, кредиттер беруге немесе өтелмеген борышты төлеуге байланысты емес тегін және қайтарылмайтын төлімдермен толықтырылады.

Бюджеттен берілген кредиттерді өтеу санаты бюджеттік кредиттер бойынша мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілер тарапынан ақшалай қаражаттардың түсуі болып табылады.

Бюджеттің шығыстар бөлігі функционалдық топтардың шығыстарын қаржыландыруға жұмсалады. Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомстолық сыныптама қарастырылған. Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің, шаралардың және бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемді сипаттамасы болып табылады. Функционалдық сыныптама бес бөлімге бөлінеді: функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме бағдарламалардың әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама.

Шығыстардың экономикалық сыныптамасы олардың экономикалық белгілері бойынша төрт бөлімге бөлінеді: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат мыналарды қамтиды: ағымдағы шығыстар, кредик беру, қаржыландыру. Сынып,  ішкі сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен сипатын нақтылай түседі.

Ведомстволық  сыныптама бойынша шығыстардың атқарылуы мен бюджеттік несиелендіру әкімшілері бойынша бюджетбағдарламалары.

Бюджеттік жоспарлау – мемлекеттің қаржы саясатының талаптарына бағындырылған қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамды бөлігі.

Бюджеттік жоспарлаудың бірлігі негізделген:

1. республиклық және  жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын  бюджеттік бағдарламалардың тізбесін қалыптастыруға;

2. заңнамалық актілер  мен кірістерді республикалық  және жергілікті бюджеттер арасында  бөлу нормативтерін, кірісті бюджеттік  пен аудандық бюджеттерінің арасында  бөлудің тұрақты нормативтерін  белгілеуге;

3. Қаржы Министірлігімен келісе отырып, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне түсетін түсімдер сомасын анықтау;

4. Үкімет белгілейтін тәртіп пен жергілікті атқарушы органдар тарататын қарыздар жөніндегі сыйақының шекті мөлшерін белгілеуге

Бюджеттің кірістері –бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің,  сондай- ақ капиталмен жасалынатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.

Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.

Республикалық бюджетің қаражаттары: жаплы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер көрсетуді, республикалық  деңгейдегі жалпы орта, республикалық  деңгейдегі әлеументтік қамсыздандыру және әлеументтік көмек саласындағы қызметті, республикалық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтер, ауыл ораман, су және балық шаруашылығының басым бағдарламасын; қоршаған ортаны қорғау шаралары т.б. республикалық бағдарламаларды қаржыланыруға жұмсалады.

Бюджеттік рәсім – мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың бюджетті әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, оның атқарылуын бақылау мен бюджеттің орындалуы туралы есепті бекіту жөніндегі заңнамалық актімен регламенттелген қызметі.[6]

Әр бюджетте оның кірісі және шығыс бөлігін теңдестірген, яғни баланстандырған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жан-күйіне жету болып табылады. Кірістерден шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарылымды негізде бөлінетін кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын – профицитті құрайды. Ол мемлекеттік борышты өтеуге  бағытталады немесе бюджет қаражаттардың бос қалдығын құрауы мүмкін. Шығыстардың кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады. Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның болуы мынаған байланысты:

1. Елдің эономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа таура жиынымен жабылмайтын ақшаны шеттен тыс шығару;
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін едәуір әлеументтік шығыстардың басымдылығы;
5. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
6. Ұлттық шаруашылықтағы
7. Өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;

Бюджет тапшылығын жабудың мынандай әдістері бар:

А) мелекеттік қарыздар

В) салық салуды көбейту

С) ақша эмиссиясы

Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруға да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге өткізу арқылыда тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликаторлардың арасында айналыстағы ақшаның санын көбетеді.

Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға негізделеді.

1. Жыл сайынғы теңдестірілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін фискалдық саясаттың мақсаты деп есептеледі. Алайда бюджеттің мұндай фискалдық саясаттың тұрлауландырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады. Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық түсімдерді автоматты түрде қысқартады. Бюджет теңестіру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдеруі мүмкін.
2. Циклдық негізде теңдестірілетін бюджет. Бұл тұжырысдамаға сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында теңдестіріледі. Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай отырып салықтарды азайтады және шығыстарды көбейтеді.
3. Қаржының функционалдық тұжырымдамасы. Оның мақсаты макроэономикалық тұрақтылыққа, ифляциялық емес толық қамтылуға қамтамасыз етуге жету үшін жалпы экономиканы теңдестіру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезінде бюджетті теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен мемлекеттік борыштың да, бюджет артығының да болуына рұқсат етіледі.[4]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IІ. ҚР-ның 2007 жылға арналған Республикалық және Алматы облысының бюджетіне талдау

 

II.1. ҚР-ның 2007 жылға арналған Республикалық бюджетіне талдау

 

2007 жылға арналған  республикалық бюджет туралы

2006 жылдың 8 желтоқсанынан № 194 Қазақстан Республикасының Заңы

 

«Казахстанская правда» 12 желтоқсан 2006 жыл № 264 (25235)

 

1 Бап. 2007 жылға арналған республикалық бюджетті 1 қосымшаға сәйкес

 келесі көлемдерде  бекіту:

1) кірістер – 1 958 638 496 мың теңге, соның ішінде:

салықтық түсімдер  - 1 456 156 251 мың теңге;

салықтық емес түсімсдер  – 40 849 672 мың теңге;

негізгі құралдарды сатудан  түсетін табыс – 8 418 025 мың теңге;

трансферттік түсімдер – 453 214 548 мың теңге;

2) шығындар – 1 955 958 982 мың теңге;

3) операциондық сальдо  – 2 679 514 мың теңге;

4) таза бюджеттік несиелендіру  – 22 360 857 мың теңге, соның ішінде:

бюджеттік несиелер – 28 521 406 мың теңге;

бюджеттік несиелерді өтеу – 50 882 263 мың теңге;

5) Қаржылық активтермен  операциялар бойынша сальдо – 170 176 371

 мың теңге, 

    соның ішінде: 

         қаржылық активтерді алу – 172 176 371 мың теңге;

мемлекеттің қаржылық активтерін сатудан түсетін түсімдер – 

                    2000000 мың тг.

6) дефицит – 145 136 000 мың теңге, немесе елдің ЖІӨ-не1,2 %.

7) бюджет дефицитін  қаржыландыру – 145 136 000 мың теңге.

 

2 Бап. Республикалық бюджетте 2007 жылға түсімдерді қарастыру:

Ресей Федерациясы тарапынан «Байқоңыр» ғарыш айлағын

 пайдаланғаны үшін 13 455 000 мың теңге көлемінде арендалық төлем;

Ресей Федерациясы тарапынан  әскери полигондарды пайдаланғаны үшін, республикалық бюджеттің кірістерінде көрсетілген, 3 217 500 мың теңге, соның ішінде:

374 400 мың теңге ақшалай түрде;

2 843 100 мың теңге әскери сынақ полигандарын жалға алу туралы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы келесім шарттары негізінде  жүзеге асырылады және Қазақстан Республикасының Қорғаныс Министрлігімен пайдаланылып, «Полигондарды жалға алу туралы мемлекетаралық келісімдерге сәйкес әскери техникамен және қаруларды жөндеу және жабдықтау» 007 республикалық бюджеттік бағдарлама бойынша шығындалуын көрсетеді.

 

3 Бап. 2 қосымшаға сәйкес, Қ.Р. Ұлттық қорына жіберілетін, 2007 жылғы

 бюджет кірістерінің  көлемін бекіту.

 

4 Бап. 3 қосымшаға сәйкес, газ конденсаты, шикі мұнайды өткізу және

өндірумен айналысатын, олар бойынша тікелей салықтар Қазақстан

 Республикасының Ұлттық қорына аударылатын, мұнай секторындағы

 кәсіпорындардың тізімін бекіту.

 

5 Бап. Сәйкес бюджетке қосылатын кірістерді бекіту:

Бірыңғай бюджет сыныптамасының «Роялти» коды бойынша кірістер сыныптамасы – минералды-шикізат базасын қайта өңдеу және жер қойнауын қорғайтын Республикалық қор алдындағы жер қойнауын пайдаланушылардың қарызы, сонымен бірге, жер қойнауын пайдалану туралы келісім шарт негізінде осы жер қойнауын эксплуатациялайтын, жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін, контрактілік аймақтарды геологиялық зерттеуге, мемлекеттің тарихи жұмсаған шығындарының сомасы.   

 

7 Бап. 2007 жылғы республикалық бюджетте облыстық бюджеттерден,

           Алматы және Астана қалалары бюджеттерінен республикалық

          бюджетке 151 498 867 мың теңге

сомасында бюджеттік  алымдар көлемін бекіту, соның  ішінде:

Ақтөбе – 1 079 129 мың теңге

Атырау – 43 061 767 мың теңге

Маңғыстау – 24 436 744 мың теңге

Алматы қаласы – 72 310 353 мың теңге

Астана қаласы – 10 610 874 мың теңге

 

8 бап. 2007 жылғы республикалық бюджетте Қазақстан Республикасының

         Ұлттық қорынан кепілдендендірілген трансферттер көлемін

         301 715 681 мың теңгесомасында бектіу.

 

9 Бап. 2007 жылдың бірінші қаңтарынан бекітілсін:

1) Еңбекақының минималды көлемі  – 9752 теңге;

2) Мемлекеттік базалық зейнетақы  төлемінің көлемі – 3000 теңге;

3) зейнетақының ең төмен деңгейі  – 7236 теңге;

4) Қазақстан Рсепубликасының заңнамасына сәйкес айыппұлдарды

         есептеу, салықтарды, әлеуметтік төлемдерді, пособияларды және т.б.

         есептеу үшін айлық есептік көрсеткіш – 1092 теңге; 

5) әлеуметтік төлемдердің  базалық көрсеткіштерін есептеу  үшін өмір сүру минимумының  деңгейі – 8861 теңге;

17 Бап. 2007 жылғы республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге,

Алматы және Астана қалалары бюджеттеріне мемлекеттік қызметкерлерге, мемлекеттік қызметкер болып табылмайтын мемлекеттік мекемелердің жұмысшыларына, және қазыналық мекемелердің жұмысшыларына жалақы төлеу үшін 89 469 724 мың теңге көлемінде мақсатты ағымдағы трансферттерді қарастыру, соның ішінде:

          Ақмола – 4 553 881 мың теңге

Ақтөбе – 4 490 992 мың теңге

Алматы – 6 215 893 мың теңге

Атырау – 3 420 551 мың теңге

Шығыс-Қазақстан – 7 338 533 мың теңге

Жамбыл – 5 735 978 мың теңге

Батыс-Қазақстан – 4 178 255 мың теңге

Қарағанды – 7 975 494 мың теңге