Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары

          Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық  мақсаты - әлемдік инвесторларға  қауіп-қатері төмен әр түрлі  қаржы инструменттерін жетілген  халықаралық тәжірибеге сәйкес  сатып, сапалы қосымша биржа  қызметтерін пайдалануға мүмкіндік  беретін, жетекші өңірлік қаржы орталығы ретінде қалыптасу. 

Қор биржасындағы операциялар 

1. Сауда делдалдары

            Брокерлер — делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік беріледі. Ол тек өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.

           Дилерлер —  өз атынан және өз есебінен делдалдық сауда операциясын жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлға. Тауар өткізу жүйесінде дилер өз қызметімен түпкілікті тұтынушыға жақын.

          Джобберлер — нарық конъюнктурасын бақылаушылар.

          Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлер заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік фирма қызметкерлері. Батыс еуропа мемлекеттерінде олар не жеке фирма, не акционерлік қоғам ретінде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде олар жауапкершілігі шектеулі серіктестік мекемесі болып та құрылуда. Салық төлеуден жеңілдік алу мақсатында шағын кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры өте аз болады. Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған капиталын өсіру мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда.

            Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату бөлімі және хабарлама-техникалық бөлімінен тұрады. Шамамен фирмада 15-20 адам қызмет жасайды.

Брокерлік фирманың қызмет аясына:

1.   Консалтинг (кеңес беру);

2. Бағалы қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші нарыкқа айналысқа түсіру;

3. Инвестициялық  қорларды құру және оны басқару  және с.с. 
міндеттер кіреді.

            Бұлардан басқа брокерлер ақша  нарығында бірсыпыра ерекше қызмет  көрсетеді, атап айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде, биржалық келісімді сақтандыру. Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:

1. Клиент  брокерлік фирмамен шарт жасасқанда  барлық тапсырма бойынша, оның ішінде, бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба, әлде биржадан тыс нарықтан ба) келісімге келеді.

2. Брокер  клиенттің белгілеген сомасы  шамасында әрекет жасайды. Бірақ алған тапсырма көлемінде бағалы  қағаздарды таңдауда өз құқығын пайдаланады. 

3. Брокер  тапсырманы орындағаны туралы  шартта көрсетілген уақытта клиентке  хабарлап және бағалы қағаздарды  сатудан түскен қаржыны (өзіне  делдалдық үшін келісілген сыйақы  қалдырып) клиенттің есепшотына  аударады.

4. Брокер  мәмілені арнаулы кітапқа тіркеуі қажет. Клиент ол жөнінде көшірме талап етуге құқылы.

5. Клиент  брокерге мәміледегі барлық тапсырманы  уақытынан бұрын тоқтатуға үкім бере алады.

          Дилерлер — олар да делдалдар.  Олардың брокерлерден айырмашылығы  шарт жасасқанда өзінің (дилерлік фирманың) капиталын жұмсайды. Дилердің қызметін мына мысалмен түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік көрсетілген құны 100 теңгелік облигация шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен шұғылданатын оның өз аппараты жоқ, сондықтан әкімшілік дилерлік фирмаға тапсырма береді. Егер қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын болса, онда үлкен көлемді іспен тек маманданған фирмалар, мысалы, коммерциялық банктер шұғылданады. Оның делдалдық механизмі төмендегідей.

          Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кемітілген бағамен (дисконтпен), мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады. Дилердің, облигацияларды сатуға кеткен шығынымен одан түскен пайда 2 теңгеге кем болмауы тиіс. (Бұндай операцияны «дисконтпен сату» деп атайды).

          Бағалы қағаздар операциясына  маманданған дилерді жауапкершілігі  шектеулі дилер деп атайды. Олардың  бағалы қағаздарды сатып алу-сатуға  тәуекелмен шығарған шығыны, эмитенттер  мен инвесторлардың шығынынан  әлдеқайда аз. Себебі сатып алу-сату  аз уақыт аралығында өтеді. Дилердің атқаратын қызметі: бағалы қағаздар нарығындағы өзгерісіерді бақылап оты-

 ру. Егер бағалы қагаздарды сату-сатып  алу баяуласа (мысалы, сатушылар  және сатып алушылар жетіспей  қалса), онда бағалы кағаздардың  бағамын тұрақтандыру мақсатында дилер өз есебінен операция жүргізеді.

            Басқарушы компаниялар өз атынан  сыйақыға оның иелігіне берілген  және басқа тұлға мүддесінде  немесе осы тұлғамен көрсетілген  үшінші тұлғалар иеленетін сенімді  басқарудың  анықталған мерзімі  ішінде бағалы қағаздарды, бағалы қағаздарды инвестициялауға арналған ақшалай қаражатты, сонымен қатар бағалы қағаздарды басқару үдерісінде алынатын ақша және бағалы қағаздарды орындайды.             

2. Инфрақұрылым  ұйымдары

         Қор нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады: 
    1) депозитарий - клирингтің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің және т.б. функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы. Қазақстанда 1997 жылдың 16 мамыр айында құрылтай шешімімен құрылтан, әрі 1997 жылдың 18 шілдесіндегі N12301-1910-АО номерімен Алматы қаласының Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде тіркелген "Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі" акционерлік қоғамы бар. Қоғам ҚР "Акционерлік қоғам туралы" Заңына сәйкес 1999 жылдың 28 қазанында және 2002 жылдың 9 сәуірінде қайта тіркелді. Коммерциялық емес ұйымдар орталық депозитарий болып табылады және олар мынадай негізгі функцияларды орындайды:

 
    o номинал ұстаушыны жүзеге асыру; 
    o эмиссиялық бағалы қағаздар мен басқа да қаржылық құралдар бойынша құқықтарды ескеру және мәмілелерді тіркеу; 
    o номинал ұстаушыға қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша және оның табыс төлемі бойынша төлем агенттігінің функциясы; 
    o қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша клиринг; 
    o ҚР заңдарына қайшы келмейтін кеңес беру, ақпараттық және басқа да қызмет түрлері.

 
    2) тіркеушілер - ҚР заңдарына  сәйкес құрылған әрбір акционерлік  қоғам бағалы қағаздар эмиссиясы  мемлекеттік тіркеуден өткен  сәттен бастап, бір ай ішінде  бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды қамтамасыз етуі керек. 
    Бағалы қағаз ұстаушыларының мүліктік құқығын және мүдделерін қорғау мақсатында бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін дербес жүргізетін бағалы қағаздармен, сондай-ақ АҚ-мен мәмілелерді тіркейтін бағалы қағаздар нарығының қатысушылары (тіркеушілер мен номинал ұстаушылары) бағалы қағаздар құқығының бірінші тұлғадан екіншісіне өтуіне байланысты мәмілелерді орындаудың фактілерін бекітуге міндетті. 
    Номинал ұстаушылар клиенттердің бағалы қағаздарымен болатын мәмілелерді және олардың ауыртпашылық түсірген фактілерін тіркеу бойынша функцияларды орындайды. Олардың иелік ету құқығын растайды, клиенттерде бағалы қағаздардың болуын және олармен мәміле жасаудың мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, төлем агенттігінің функциясын орындайды, клиенттерді бағалы қағаздардың номинал ұстаушыларына берілгені жөніндегі ақпаратпен қамтамасыз етеді. Сондай-ак номинал ұстаушыларымен жасасқан келісімшартқа сәйкес басқа да функцияларды орындайды. Номинал ұстаушылардың қызметі ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі берген лицензияның негізінде жүзеге асырылады. 
    Бағалы қағаздармен байланысты меншік иелерінің құқығын жүзеге асыру үшін тіркеушілердің талап етуі бойынша номинал ұстаушылар тіркелген бағалы қағаз иелерінің тізімін нақты бір күнде беруте міндетті. Номинал ұстаушыларға аталған ақпаратты ашу құқығын бермеген бағалы қағаз иелері кірмейді. 
    Тіркеушінің функциялық міндеттемесі мыналарда:

 
    o бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу арқылы меншік құқығын тіркеу және аталған тіркеуді растайтын жазбаша немесе электрондық құжаттарды ресімдеу; 
    o бағалы қағаз иелерінің тізілімін енгізу және сақтау; 
    o тізілімнен көшірме беру жолымен бағалы қағаз иелерінің құқығын

растау; 
    o бағалы қағаздардың меншік құқығының өзгеру фактісін тізілімдегі тиісті жазуды өзгерту жолымен тіркеу; 
    o дауыс құқығын және бағалы қағаздар меншігі құқығының ауыртпашылық түсірген фактісін тіркеу; 
    o эмиссияланған бағалы қағаздардың мөлшерін және оның тіркелген мөлшерге сәйкес келуін бақылау; 
    o құжаттамалық формада шығарылған бағалы  қағаздардың сертификаттарын сақтау, беру және өтеу; 
    o корпорациялық әрекеттерді тіркеуді жүзеге асыру; 
    o тіркеуші эмитентке оны жалпы жиналысқа дайындау, сондай-ақ дивидендтік есеп айырысу бойынша кеңес беру қызметін көрсетуге құқылы.

 
    Тіркеуші заңмен белгіленген  жағдайларды ескермегенде тізімді  немесе оның бөлігін жүргізу  бойынша өз өкілеттілігін басқа  тұлғаға жүктей алмайды. Оның  тізімін өзі жүргізсе де эмитенттерге тиесілі бағалы қағаздардың меншік құқығын тіркеушінің сатып алуға құқығы болмайды; 
    1) клирингтік ұйымдар - қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары; 
    2) кастодиандар - клиенттердің қаржылық құралдары мен ақшасын сақтайтын, әрі олардың есебін жүргізетін, оларды сақтау міндеттемесін өз мойындарына алумен қаржы құралдары мен ақшаға байланысты олардың құқығын растайтын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. ҚР-да кастодиандық қызметпен және сейфтік операциялармен айналысуға лицензиясы бар банктер ғана кастодиан бола алады; 
    3) бағалы қағаздар портфелін басқарушы - клиент есебінен және оның мүддесі тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі қызметті өз атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. Олардың негізгі функциялары:

 
    o ақшаны қаржылық құралдарға  инвестициялау; 
    o қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің     
      есебін жүргізу; 
    o өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану,  
      әрі оған иелік ету. 

Қорытынды 

        Бағалы қағаздар нарығы – бағалы  қағаздардың шығарылымы, айналысы  және өтеуі бойынша нарық қатысушылары  арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады.

         Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар деген бағалы қағаздарды сатушы, не сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар бағалы қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін жақтар.

         Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары  болып кәсіби емес қатысушылары (ҚР кез-келген азаматы), немесе  инвесторлар мен эмитенттер, кәсіби  қатысушылары және нарықты қадағалайтын  органдар саналады. 
         Нарықтың кәсіби қатысушылары эмитент пен инвестор арысындағы қарым-қатынасты орнатуды қамтамасыз етеді, сонымен қатар нарықта бағалы қағаздардың шығарылуы мен айналымына байланысты қызметтер көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызмет түрлері заңмен анықталады.

          Кәсіби қатысушыларды үш топқа  бөлуге болады:

       - Сауда алаңдары 
       - сауда делдалдарына, яғни брокерлерге, дилерлер мен басқарушы компанияларға; 
       - инфрақұрылым ұйымдарына, яғни тіркеушілерге, депозитарилерге, сауда ұйымдастырушыларына, оның ішінде қор биржасына. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Қазақстан қор биржасы. http://www.kase.kz/files/normative_base/
2. Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003 жылғы 2 шілдедегі № 461-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы
3. Бағалы қағаздар рыногындағы брокерлiк және дилерлiк қызмет. www.afn.kz/attachments/cont/publish386917_5822.doc
4. Бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін бақылау