Акцияның табыстылығы және оның түрлері

Акциялар және акционерлік акционерлік  қоғамдар

 

1. Акционерлік акционерлік қоғамдардың  мәні және ерекшеліктері

 

2. Акциялар ұғымы және қасиеті

 

3. Жай акциялар

 

4. Артықшылықты акциялар

 

5. Акцияны бағалау, оның құны  және табыстылығы 

 

6. Акцияларды шығару және орналастыру

 

 

1. Акционерлік акционерлік қоғамдардың  мәні және ерекшеліктері

 

Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат  тарту мақсатымен акциялар шығаратын  заңды тұлға акционерлік қоғам  деп танылады. Акционерлік қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Акционерлік қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде акционерлік қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді.

 

Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда акционерлік  акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар құрылуы мүмкін.

 

Акционерлік қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың  өзге де түрлерін шығаруға құқылы.

 

Акционерлік қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар оның құрылтайшылары болып табылады.

 

Қазақстан Республикасының заң  актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасының  Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкін қоспағанда, Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен мемлекеттік мекемелер акционерлік қоғамның құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.

 

Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға  қатысты меншік иесі мен мемлекеттік  басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органның келісімімен ғана акционерлік қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын сатып алуға құқылы. Акционерлік қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін.

 

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.

 

Акцияның құрылтайшылар алдын  ала енгiзетiн төлем мөлшерi акционерлік қоғамның жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiнен кем болмауға және оны құрылтайшылар акционерлік қоғам заңды тұлға ретiнде мемлекеттiк тiркелген күннен бастап отыз күн iшiнде толық төлеуге тиiс.

 

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын  ұлғайту акционерлік қоғамның жарияланған акцияларын орналастыру арқылы жүзеге асырылады.

 

Акционерлік қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда  шығарылады.

 

Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдардың артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ. Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы өкілі арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.

 

Құрылтай жиналысы (жалғыз құрылтайшының  шешімі) немесе акционерлердің жалпы  жиналысы жарғылық капиталды қалыптастыруға және дивидендтер алуға қатыспайтын  бiр "алтын акцияны" енгізуі  мүмкін. "Алтын акция" – бұл  иесіне акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар кеңесі мен атқарушы органның шешімдеріне акционерлік қоғам жарғысында белгіленген мәселелер бойынша вето қою құқығын беретін акция түрі. "Алтын акция" куәландырған вето қою құқығы басқаға берілмеуге тиіс.

 

 

2. «Акционерлік акционерлік қоғамдар туралы» ҚР Заңына сәйкес акция – акционерлік акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік акционерлік қоғамды басқару ол бойынша дивиденд алу және акционерлік қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.

 

Акция оның ұстаушысына құқықтардың  үш түрін тағайындайды:

 

1) пайданы алуға қатысу (дивиденд);

 

2) басқаруға қатысу (акция дауыс  құқығын береді);

 

3) жойылу кезінде мүлік үлесін  алу (жойылу құны).

 

Акцияның мынадай қасиеттері бар:

 

- акция – бұл меншік титулы, яғни оның ұстаушысы акционерлік акционерлік қоғамның бірігіп иемденушісі болады және осыған сәйкес шығатын құқықтарға ие болады;

 

- оның қызмет ету мерзімі  болмайды, яғни акция ұстаушының  құқықтары АҚ-ның қызмет ету  барысында сақталады;

 

- оған шектеулі жауапкершілік  тән, өйткені акционер акционерлік  акционерлік қоғамның міндеттемелері  бойынша жауап бермейді. Сондықтан  банкроттық кезінде инвестор  акцияға салынғаннан артық жоғалтпайды;

 

- акцияларға бөлінбеушілік тән,  яғни акцияны бірігіп иемдену меншік иелерінің арасында құқықтарды бөлумен байланысты емес, олардың барлығы бір тұлға ретінде болады;

 

- акциялар жинақталуы немесе  таратылуы (расщепление) мүмкін. Таратылу (сплит – split – расщепление,  дробление) кезінде бір акция  бірнешеуге айналады. Бұл жағдайда жарғалақ капиталдың шамасы өзгермейді. Мысалы, 1 акцияның номиналдық құны 1000 теңге болса, төрт жаңа акция шығарылады, ал акциялардың номиналдық құны 250 теңгеден болады. Акционерлерден ескі сертификаттар алынып, оның орнына жаңасы беріледі, онда олардың иемденетін акцияларының саны көбірек екендігі көрсетіледі. Жинақталу (консолидация) кезінде акциялар саны азаяды, бұл олардың нарықтық бағасының өсуіне. Олардың номиналдық құны жоғарылайды, ал жарғылық капитал мөлшері өзгеріссіз қалады. Акциялар иемденушілеріне бұрынғы сертификаттың орнына жаңасы беріледі, онда олардың жаңа акцияларының саны азайтылғаны көрсетіледі. АҚ-ға әсер ету дәрежесі бойынша акциялар пакетінің градациясы

 

Акциялар және акционерлік акционерлік  қоғамдар

 

 

1. Акционерлік акционерлік қоғамдардың мәні және ерекшеліктері

 

2. Акциялар ұғымы және қасиеті

 

3. Жай акциялар

 

4. Артықшылықты акциялар

 

5. Акцияны бағалау, оның құны  және табыстылығы 

 

6. Акцияларды шығару және орналастыру

 

 

1. Акционерлік акционерлік қоғамдардың  мәні және ерекшеліктері

 

Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат  тарту мақсатымен акциялар шығаратын  заңды тұлға акционерлік қоғам  деп танылады. Акционерлік қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған  мүлкі болады және олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Акционерлік қоғамның акционері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде акционерлік қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді.

 

Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда акционерлік  акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында коммерциялық емес ұйымдар  құрылуы мүмкін.

 

Акционерлік қоғам (акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымнан басқасы) облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін шығаруға құқылы.

 

Акционерлік қоғамды құру туралы шешім  қабылдаған жеке және (немесе) заңды  тұлғалар оның құрылтайшылары болып табылады.

 

Қазақстан Республикасының заң  актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасының  Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкін қоспағанда, Қазақстан  Республикасының мемлекеттік органдары мен мемлекеттік мекемелер акционерлік қоғамның құрылтайшылары немесе акционерлері бола алмайды.

 

Мемлекеттік кәсіпорын осы кәсіпорынға  қатысты меншік иесі мен мемлекеттік  басқару органының функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органның келісімімен ғана акционерлік қоғамның құрылтайшысы болуға және оның акцияларын сатып алуға құқылы. Акционерлік қоғамның құрылтайшысы жалғыз тұлға болуы мүмкін.

 

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталының  ең төменгі мөлшері тиісті қаржы  жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде болады.

 

Акцияның құрылтайшылар алдын  ала енгiзетiн төлем мөлшерi акционерлік  қоғамның жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiнен кем болмауға және оны құрылтайшылар акционерлік қоғам заңды тұлға ретiнде мемлекеттiк тiркелген күннен бастап отыз күн iшiнде толық төлеуге тиiс.

 

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын  ұлғайту акционерлік қоғамның жарияланған  акцияларын орналастыру арқылы жүзеге асырылады.

 

Акционерлік қоғам жай акциялар, не жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акциялар құжатсыз нысанда  шығарылады.

 

Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдардың артықшылықты акциялар шығаруға құқығы жоқ. Акция бөлінбейді. Егер акция ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғаға тиесілі болса, олардың бәрі бір акционер деп танылады және өзінің жалпы өкілі арқылы акциямен куәландырылған құқықтарды пайдаланады.

 

Құрылтай жиналысы (жалғыз құрылтайшының шешімі) немесе акционерлердің жалпы жиналысы жарғылық капиталды қалыптастыруға және дивидендтер алуға қатыспайтын бiр "алтын акцияны" енгізуі мүмкін. "Алтын акция" – бұл иесіне акционерлердің жалпы жиналысының, директорлар кеңесі мен атқарушы органның шешімдеріне акционерлік қоғам жарғысында белгіленген мәселелер бойынша вето қою құқығын беретін акция түрі. "Алтын акция" куәландырған вето қою құқығы басқаға берілмеуге тиіс.

 

 

2. «Акционерлік акционерлік қоғамдар  туралы» ҚР Заңына сәйкес акция  – акционерлік акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік акционерлік қоғамды басқару ол бойынша дивиденд алу және акционерлік қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.

 

Акция оның ұстаушысына құқықтардың  үш түрін тағайындайды:

 

1) пайданы алуға қатысу (дивиденд);

 

2) басқаруға қатысу (акция дауыс  құқығын береді);

 

3) жойылу кезінде мүлік үлесін  алу (жойылу құны).

 

Акцияның мынадай қасиеттері бар:

 

- акция – бұл меншік титулы, яғни оның ұстаушысы акционерлік  акционерлік қоғамның бірігіп иемденушісі болады және осыған сәйкес шығатын құқықтарға ие болады;

 

- оның қызмет ету мерзімі  болмайды, яғни акция ұстаушының  құқықтары АҚ-ның қызмет ету  барысында сақталады;

 

- оған шектеулі жауапкершілік  тән, өйткені акционер акционерлік акционерлік қоғамның міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Сондықтан банкроттық кезінде инвестор акцияға салынғаннан артық жоғалтпайды;

 

- акцияларға бөлінбеушілік тән,  яғни акцияны бірігіп иемдену  меншік иелерінің арасында құқықтарды  бөлумен байланысты емес, олардың барлығы бір тұлға ретінде болады;

 

- акциялар жинақталуы немесе  таратылуы (расщепление) мүмкін. Таратылу (сплит – split – расщепление,  дробление) кезінде бір акция  бірнешеуге айналады. Бұл жағдайда  жарғалақ капиталдың шамасы өзгермейді. Мысалы, 1 акцияның номиналдық құны 1000 теңге болса, төрт жаңа акция шығарылады, ал акциялардың номиналдық құны 250 теңгеден болады. Акционерлерден ескі сертификаттар алынып, оның орнына жаңасы беріледі, онда олардың иемденетін акцияларының саны көбірек екендігі көрсетіледі. Жинақталу (консолидация) кезінде акциялар саны азаяды, бұл олардың нарықтық бағасының өсуіне. Олардың номиналдық құны жоғарылайды, ал жарғылық капитал мөлшері өзгеріссіз қалады. Акциялар иемденушілеріне бұрынғы сертификаттың орнына жаңасы беріледі, онда олардың жаңа акцияларының саны азайтылғаны көрсетіледі. АҚ-ға әсер ету дәрежесі бойынша акциялар пакетінің градациясы

 
Акция эмиссиясы есебінен компанияның  жарғылық капиталы қалыптасады. АҚ құру кезінде жарғылық капитал шамасы, шығарылатын акциялар саны олардың номиналдық құны анықталады.

 

Акцияны айналысқа шығару стадияларынан  тәуелді акциялардың мынадай  түрлері бөлінеді: жарияланған, орналастырылған, толық төленген.

 

Жарияланған акциялар – акционерлік  қоғамның (АҚ) жарғысында қарастырылған, шығарылуы заңға сәйкес уәкілетті органмен тіркелген акциялар. Жарияланға акциялар саны жарғылық капитал мөлшерімен байланыссыз және оның шамасынан көп немесе аз болуы мүмкін.

 

Орналастырылған акциялар – акционерлік  қоғамның құрылтайшылармен және инвесторлармен бағалы қағаздардың бастапқы нарығында төленген акциялар. Орналастырылған акциялар жарғылық капитал құрамына енгізіледі.

 

Толық төленген акциялар – олардың  иемденушілері 100% төлем жасаған  және акционерлік қоғамның шотына түскен орналастырылған акциялар. Барлық орналастырылған акциялар толық төленген болмауы мүмкін, өйткені төлем шегіндіріліп жасалуы мүмкін.

 

Меншік формасынан тәуелді акциялар атаулы және ұсынушыға болып бөлінеді. Атаулы акциялар нақты иеленушіге жазылады және бағалы қағаздар нарығындағы олардың айналыс мүмкіндігін шектейді, өйткені қайта тіркеу қажетттілігі туады. Сонымен қатар атаулы акцияны басқа тұлғаға беру тек акционерлік акционерлік қоғамның басқармасының рұқсатымен жасалады. Осының барлығы атаулы акциялардың өтімділігін шектейді.

 

Ұсынушыға акциялардың иеленушілері тіркелмейді, олар бағалы қағаздар нарығында  еркін айналуы, және жаңа иеленушісін  тіркеу қажеттілігінсіз сатылуы  және сатып алынуы мүмкін.

 

Табыстылығы бойынша акциялар жай  және артықшылықты болып бөлінеді.

 

 

3. Жай акциялар

 

Қаржылық  ресурстарды қалыптастыруда акционерлік  акционерлік қоғамның жай акциялары  шешуші рооль атқарады. Олардың акционерлік  қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі 75%төмен болмауы қажет. Кейбір акционерлік  қоғамдарда жарғылық капитал тек  жай акциялар есебінен қалыптасуы мүмкін.

 

Жай акцияның иеленушілерінің мынадай құқықтары  және артықшылықтары бар:

 

- акционерлер  жиналысында дауыс беру арқылы  АҚ-ды басқаруға қатысу құқығы;

 

- дивиденд  алу құқығы. Жай акциялар бойынша  жылдық дивидендтердің мөлшерін Директорлар кеңесі анықтайды (тоқсан немесе жарты жылдық қорытындылары бойынша) ;

 

- салынған капиталды жедел жоғарылату  мүмкіндігі, ол екі фактор есебінен  жүреді: біріншіден, дивиденд есептеу  арқылы, екіншіден, акцияның курстық  құнының өсуі есебінен;

 

- акцияларды неғұрлым жеңіл  сату және сатып алу мүмкіндігі, өйткені жай акциялар артықшылықтымен салыстырғанда неғұрлым жоғары нарықтыққа ие болады;