Шпаргалка по дисциплине "Экономическая теория"

1: Экономикалық теорияның  пайда болуы және оның қалыптасуы. бұл адамдардың шексіз қажеттілігін  қанағат-тандыру үшін  қоғамдағы шектеулі немесе сирек  кездесетін ресурстарды  пайдалану арқылы  игіліктерді  өндіруді  зерттейтін ғылым. Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның алғашқы қайнар көзі ежелгі Египеттен басталады. Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас, ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады. Экономика деген  гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда «үй шаруашылығын жүргізудің өнері» деген мағынаны білдіреді. Қазір оның мазмұны айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Шаруашылық тек отбасы төңірегінде емес, сондай ақ аймақ, ел, әлемдік шеңберде жүргізіліп, басқарылатын болды және тек теориялық белгілеріне ғана емес, сондай ақ өндірістік белгілеріне байланысты (фирма, кәсіпорын, сала) ұйымдастырылатын болды.  Экономикалық теория дербес ғылым болып XVIXVII ғасырларда тауар – ақша қатынастары кеңейген капитализм кезеңінде түбегейлі қалыптаса бастады.

2: Экономикалық теорияның  атқаратын қызметі және қоғамдық  құбылыстарды зерттеу әдістері. Кез- келген экономикалық жүйенің қызмет етуінің түпкі мақсаты- қоғам және жеке тұлғалардың қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Экономикалық дамудың мәселелері осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ресурстарды бөлу кезінде туындайды. Бұл мәселелерді шешу екі фундаменталды экономикалық аксиомаға негізделеді: 1-ші аксиома – қоғам қажеттілігі шексіз, 2-ші аксиома – қоғам ресурстары тапшы немесе шектеулі.  Осы тұрғыдан алғанда экономикалық әрекеттің мәні- шығындарды азайту және тиімділікті арттыруда. Экономикалық теория ғылыми танудың көптеген әдістерін пайдаланады.  Экономикалық теорияның әдістерін қарастырайық. Ғылыми абстракция әдісі- зерттеу объектісін кездейсоқ, уақытша жағдайлардан оқщаулап, оның тұрақты, өзіне тән сиптаттарын зерттеу. Осы әдіс көмегімен зерттелінетін объектінің маңызды жақтарын сипаттайтын ғылыми категориялар қалыптасып, экономикалық модельдер құрылады.  Кез- келген объект өзара – байланысты жүйеде әрекет етеді, сондықтан оларды зерттеу үшін дедукция және индукция әдістері пайдаланылады. Индукция- жеке ойдың жалпы қортындыға қозғалысы.Дедукция- ойдың жалпы жағдайдан жекеге қозғалысы. Позитивті талдау- экономикалық құбылыстардың өзара байланысын өз күйінде зерттейді, мысалы тауарлардың бағасының өсуі  оған деген сұранысты азайтады.Нормативті талдау- процесс немесе құбылысты қандай түрде болу керек деген тұрғыдан зерттейді, мысалы нарықтық шаруашылықтағы табыстардағы теңсіздік -әділетсіз. Экономикалық- математикалық модельдеу- экономикалық құбылыстардың өзгеру себептерін, бұл өзгерістердің заңдылықтардың  анықтайды және экономикалық процестерді болжауға мүмкіндік береді. Экономикалық эксперименттер- макро- және микроэкономика көлемінде тиімділікті   арттырудың әдістерін іздеу.

3: Экономикалық теорияның  ғылыми мектептері – меркантализм  және физиократтар! Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVIXVII ғасырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі «мерканте» - саудагерлер көпес, сауда, пайда). Бүл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды. Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы дамыту арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты байытуға болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады. Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл ілімнің көрнекті өкілдері Т.Ман, Жан Батист Кольбер, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков. Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген қағида ең бірінші «физократтар» мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының еңбегінде деп есептеді. «Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдері Ф.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.

4: Ағылшынның классикалық  буржуазиялық саяси мектебі –  А. Смит және Д. Рикардо. Олардың  экономикалық теориясы. Классикалық саяси  экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп  дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді: марксизм және маржинализм.а) Марксизм – (К.Мар кс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің негізгі  нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация, капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды. К.Маркс қоғамды екі топқа  бөлу арқылы барлық экономикалық  құбылыстар да талданды. Қосымша  құнның теория  мағынасы  өндірісте  пролетариаттың қаналуы арқылы  көрініс тапты. б) Маржинализм – (К.Менгер, Фридрих фон Визер , У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру  үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті  көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған, оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау. 

5: Маржинализм теориясы және «неоклассикалық»  деп аталатын экономикалық теория  бағыты (А. Маршал).  Маржинализм 4, Осы кезеңде экономикалық теорияда- неоклассикалық бағыт пайда болады, оның негіздері ағылшын экономисі Альфред Маршалл еңбектерінде көрініс алады, оның жұмыстарындағы экономиканы талдау «экономикс» деп аталады. Неокласикалық мектеп өкілдері игіліктерді экономикалық және экономикалық емес деп бөледі. Экономикалық емес игіліктер шексіз көлемде болады, ал экономикалық игіліктер сирек кездеседі. А.Маршал, Дж. Хикс, Р. Аллен, М.Фридмен әзірлеген, нарықгың неоклассикалық теориясының әдіснамалық ұстанымы, нарық тұтынушьлары мен күрметтеушілерінің рыноктың қызмет ету тетіктеріне орталық орын берген, шектеулі пайдалылықтың теориясы болды. А.Маршал сұраным қисыгын пайдалылық қызметінеи шыгарып, бағасын түсінген, сатып алушы тауар бірлігінің әрбір қосымшасына толеуге дайын, «еңбек құиы» санатын енгізді. Ол сондай-ақ, сатып алушы сұранысынын озгерістерінс байланысты, сатып алынатын тауарлардың бағасының озгерістерінен, «багасы бойынша жұмсақ сұраныс» санатындагы сандық озгерістер үшін енгізген экономикалық талдауы арқылы зерттеу жүргізді

6: Экономикалық теорияның  маркстік даму кезеңдері. 19ғ-да. К. Маркс пен Фридрих Энгельс «маркизм» атты теориялық концепцияны құрды, бұл концепцияда Д. Риккардо және У. Петти жұмыстары жалғас алған. 4а)

7: Қоғамдық өндірістің  құрылымы. Өндіріс- адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Қажеттілік- адамның бір нәрсеге мұқтаждығы. Өндіріс нәтижесінде игіліктер алынады. Игілік-қажеттілікті қанағаттандаратын құрал. Игіліктер тікелей- тұтыну құралдары және жанама - өндіріс құралдары болып бөлінеді. Сонымен қоса игіліктер материалды қызмет және материалды емес қызмет деп бөлінеді. Материалды қызметке- заттың кеңістікте жылжуын қамтамасыз ететін қызметтер, мысалы: тасымалдау, ал материалды емес қызметер адамның белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандарады, мысалы: адвокат қызметі, білім беру және т.с.с. Демек, өндіріс процесі материалды тауарлармен қызметтер және материалды емес тауарлармен қызметтер өндірісінен тұрады. Сәйкесінше, материалды(мат тауао/р мен қызмет/р) және материалды емес (мат емес тау/р мен қызм/р) өндіріс түрлерін айырады. Ұдайы өндіріс- өндіріс процесінің үздіксіз жаңару процесі, ол екі түрлі болады: қарапайым және кеңейтілген.Қарапайым ұдайы өндірісте өндіріс жылдан жылға тұрақты көлеммен жаңарап отырады. Кеңейтілген ұдайы өндіріс кезінде өндіріс процесінің көлемі ұлғайтылып отырады. Кеңейтілген ұдайы өндіріс процесінің нәтижесінде қоғамдық өнім көлемі ұлғаяды.

8: Жиынтық ұлттық өнім, жиынтық ішкі өнім, Аралық өнім, Түпкі өнім, Ұлттық таза өнім, Ұлттық табыс, олардың мәні және  құрамы. Макроэк - экономиканы тұтас жүйе ретінде қарастырады, ондағы субъектілер: мнмлекет /үкімет/, Ұлттық Банк және т.б.Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер: ұлттық байлық, ЖҰӨ, ҰТ және т.б., олар жаопы халық щаруашылық сипаттайды. Жиынтық немес жалпы ұлттық өнім /ЖҰӨ/ - ел ішінде 1 жылда өндірілген тауарлар мен қызметтердің нарықтық құнының сомасы. Ж.Ұ.Ө. – белгілі уақыт  кезеңінде қоғамның қарамағындағы  ұлттық өндірістік факторлармен өндірілген барлық  игіліктер мен қызмет түрінде анықталады. Басқаша айтқанда жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. – бұл ұлттық тауарлар мен қызмет көрсетудің бір жылдық  нарықтық құны. Экономикалық  теорияда жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. номиналды және нақты  түрге  бөлінеді. Жалпы ұлттық өнімді ағымдағы  нарықтық бағамен есептегенде, бұл оның номинальды түрін сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты түрін анықтау үшін номиналды жалпы ұлттық өнімді Ж.Ұ.Ө.-ді инфляция ықпалынан арылту арқылы, яғни баға индексін қолдану арқылы  есептеумен  анықталады.  Нақты ЖҰӨ =  номинальды ЖҰӨ/ баға индексі. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) –  белгілі бір мерзімде ел шеңберінде  өндірілген барлық тауарлар мен қызметтердің нарықтық құны. Ұлттық иелігіне қарамастан, осы елдің территориясындағы барлық экономикалық субъектілер қызметтерінің нәтижесі жатады. Таза ұлттық өнім ТҰӨ бұл қолданудан шығарылған жабдықтардың орны толтырылғаннан кейін тұтыну үшін қалған түпкі өнімдер мен қызметтердің сомасы. Келесі формула бойынша есептеледі: ТҰӨ = ЖҰӨ - А, Мұнда А – амортизациялық жарнаның сомасы. ТҰӨ-нің бік компоненті бизнеске салынатын жанама салықтар экономикалық ресурстардың ағымдағы үлесін көрсетпейді, сондықтан жанама салықтың көлемі ұлттық табысты ҰТ есептегенде ТҰӨ-нің ақшалай көлемінен алынады. ҰТ = ТҰӨ - ж.с. Мұнда: ж.с. – жанама салықтар. Ұлттық табыс /ҰТ/ - 1 жылда құрылған құннан тұратын өндіріс нәтижесі, ол ЖҰӨ-амортизация немес барлық өндіріс факторлерінен алынған табыстар сомасы ретінде есептелінеді: еңбек ақы + рента+ процент+ пайда. Таза ұлттық табыс – ол ЖҰӨ +жанама салықтар ретінде есептелінеді де, ұлттық табысты нарықтық бағамен есесптеу үшін қолданылады.

9: Өндіріс ресурстары,олардың  шектілігі, өндіріс мүмкіншілігінің  қисығы. Өндіріс факторлары. Өндіріс - бұл қоғам дамуына қажет материалдық игіліктер мен қызметтер жасау мақсатымен табиғат заттарына адамның ықпал ету процесі. Экономикалық теорияда «ресурс» деген түсінік өндірістің әр түрлі элементтерінің жиынтығы болып табылады, бұлар материалдық және рухани игіліктер мен қызметтер жасауға қолдануы мүмкін Табиғи ресурстар – дегеніміз бұлар адамның өмір сүруінің табиғаттық шарттарының жиынтығының бөлшегі, өндіріс процесінде қолдануға болатын қоршаған ортаның өте маңызды компоненттері. Мысалы, күн қуаты, су ресурстары, пайдалы қазбалар. Материалдық ресурстар - дегеніміз өздері өндірістің (еңбек құралдары және заттары) нәтижесі болып табылатын, құрал – жабдықтардың барлығы жатады. Қоғамның қандайында болмасын табиғи, материалдық және еңбек ресурстары тән және қажет болып табылады. Өндіргіш күштер - бұл адам өзінің өндірісіне және тұтынуына бейімдеп қызмет етуге жұмылдырған күштер. Ал адамсыз өндірістің және тұтынудың болуы мүмкін емес. Сондықтан өндіру және тұтыну үшін қолданылатын табиғат күштері, адамның өндіргіш күштер болып табылады.   Тұтыну тауарларын жасау үшін инвестициялық игіліктер немесе экономикалық қорлар қажет. Экономикалық ресурстар – экономикалық игіліктерді өндіру үшін пайдаланылатын элементтер, бұнда өндіріс факторы табиғаттан пайда болады және оны адам өндіреді. Өндіріс  ресурстары  бұл  шаруашылық әрекетте қолданылатын өндірістің  әртүрлі  құралдарының  жиынтығы.  Ресурстарға жататындар: табиғи ресурстар, адам ресурстары, қаржылық, ақпараттық және т.б. Өндіріс процесінде негізгі экономикалық өзара фактор/р әрекеттеседі: еңбек, капитал, жер және кәсіпкерлік. Еңбек- адамның қандай да бір пайдалы нәтижеге бағытталған ойлау және физикалық қызметі. Еңбек еңбек өнімділігі және еңбек интенсивтілігі көрсеткіштерімен сипатталады. Жер- табиғаттың адамға беретін игіліктері, олар жер және оның қойнауы, су, ауа және т.б. Жердің қасиеттерін шынайы- өздігінен пайда болған және жасанды- дам қолымен құрылған деп бөледі. Жердің өндіріс факторі ретіндегі өзгешелігі- оның көлемінің шектеулігінде, осы жерді ресурсретінде пайдалану кезінде пайда болатын табыс- рента. Рента- ұсынысы шектеулі өндіріс факторінен алынатын табыс.  Капитал- табыс әкелетін құндылықтар, материалды игіліктерді өндіру үшін қажет құралдар қоры. Капитал негізгі және айналмалы болып бөлінеді. Негізгі капитал- өндіріс процесіне бірнеше рет қатысып, өз құнын өнімге біртіндеп өткізетін құралдар, олар ғимарат, қондырғы және т.б. Кәсіпкерлік- оның көмегімен жоғарыдағы 3 фактор ұштастырылады.  Кәсіпкерлік экономикалық теорияда 18ғ. пайда болды, «меншік иесі» дегенді білдірді. Экономикалық категория ретінде кәсіпкерлік- пайда табу мақсатымен жүзеге асырылатын қызмет түрі. Осы қызмет нәтижесінда пайда алынады. Пайда- табыстармен шығындар арасындағы айырмашылық. Ресурстардың шектеулігі оларды пайдаланудың альтернативтілігін (таңдау мүмкіндігі) анықтайды. Оны сипаттау үшін П. Самуэльсонның сандық мысалы қараст/ды. Өнд мүмкншілігі көлбеуі н/е трансформаци, бұл экономика толық жұмыс істеген кезде баламалы б/ды. өнд/ң тех-эк жағдайына қарай рес/рды бөлу арқ өндіруге мүмкіндік бар. Рес/р толық жұмыс іст кезде байланыс б/ды, барл нүкте/р мүмкіндік комбинациясына байл көөлбеу транс/ды. кез келген нүкте көлбеуге паретто тиімділік жағдайында ан/ды.

10. Қоғамның алдындағы  өзекті мәселелер: қалай? Кім үшін? (дәстүрлі жүйе, жоспарлы жүйе және нарықтық) жүйелерде қалай шешіледі. Барлық жүйелер қоғамдық өндірістің негізін құрайтын  мәселені шешу әдістеріне қарай анықталады. Не өндіру керек? Қанша өндіру керек? Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?) Кім үшін өндіру керек? Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы  ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады. Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет  шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен  шектеледі, шетелдермен қатынас  болмайды. Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика  белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады. Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы: Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді; Өндірістің дамуы мен  әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде; Техникалық прогресс шектеулі; Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады; Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі; Мемлекет пен қарулы  күштердің ролі өте жоғары. Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы: Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады. Нарықты экономиқаға тән қасиеттер: Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы; Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару; Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.

11. Тауар өндірісі, оның  пайда болуы үшін қажетті объективті  жағдайлар. Жай және капиталистік  тауар өндірісі. Ортақ жағдайы  мен айырмашылықтары. Тауарлы деп- өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыс нарықтың көмегімен  жүзеге асырылатын шаруашылық аталады. Тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті шарты: нақты бір өнім шығарушыға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни тауарлы шаруашылық - өндірілген өнім айырбасқа (сатуға) түседі; жеке меншіктің болуы; тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы. Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір - бірінен оқшаулануы. Ол жеке  меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көтерді. Белгілері: Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбаспен нарықтың дамуына байланысты: жеке меншіктің пайда болуы; тұтынушылар өз қажетін қанағаттандыра алу қабылеттілігі; еркін кәсіпкерлікпен айналысуға жол ашылды; қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, нарық арқылы сатуға арналды; экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталады. Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша,  тауардың екі қасиеті бар: адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны; басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны).  Тұтыну құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті. Айырбас құны (тауардың өз құны) – тауардың басқа тауарларға айырбасталу қабілеттілігі. Дамымаған нарыққа негізделген тауар өндірісі (жай тауар өндірісі) — қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндірісі құрал жабдықтарына, жеке меншікке, тауар өндірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауар өндірісі кезінде жасалған өнімнің бір бөлігі ғана нарыққа шығарылады. Сондықтанда, ол, бүкіл, экономиканы қамтымайды, яғни оның жалпылама сипаты бола алмайды. Еркін нарыққа негізделген тауар өндірісі (капиталистік) — өзіне тән ерекше белгілері бар. Оған жататындар: а) адамның жұмыс күші тауарға айналады және өндірушінің өз еңбегін жалдамалы еңбекке алмастырады; б) қоғамда өндірілген өнімнің басым бөлігі жекелей тұтыну үшін емес, нарыққа, сатуға арналады. Бұл кездегі тауар өндірісі еркін бәсекеге негізделеді, сондықтан да оны еркін бәсеке дәуіріндегі капитализм немесе “еркін экономика ” деп атайды. Шаруашылық қызметтерін ұйымдастыруда нарықтар мен баға жүйесін кеңінен пайдаланатын тауар өндірісінің мұндай түрін капиталистік экономика деп атайды.