Экономикалық өсу және экономикалық даму

Соңғы жүзжылдықта дүние жүзінің  көп мемлекеттерінде адам басына шаққандағы ЖҰӨ және жиынтық ЖҰӨ  тұрақты түрде өсуде. Экономиканың өсуі кеңінен тараған құбылыс  болып отыр. Экономикада болып  отыратын  құлдырауды ескерсек те,ұзақ мерзімді экономиканың тренді ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты  өсуі, адам басына шаққандағы табыстың өсуі - бұл экономикадағы жаңа құбылыс. Бұл құбылыс дүние жүзінің  көп мемлекеттерінде соңғы екі  жүз жылдықта байқалып отыр.

Экономиканың өсуін өлшеудің екі  жолы бар:

1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ, ТҰӨ, ҰТ немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).
2. Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы құрлымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі және т.б) Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш бағытты атап өтуге болады.

• Неокейнстік

• Ноеклассикалық
• Тарихи-әлеуметтік

Неге экономикалық өсу қажетті  экономикалық мақсат ретінде қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра алады және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу ресурс шектелуінің ахуалын жеңілдетеді.

Экономикалық өсу – бұл белгілі  уақыт аралығындағы қоғамдық өнімнің  сандық және сапалық жетілдіру. (2-суретте тиімді экономикалық өсудің мақсаттары көрсетілген).

 

1.2.Экономикалық  өсудің  факторлары, көрсеткіштері

 

Экономикалық өсу факторларының  үш тобы бар:

1. Ұсыныс
2. Сұраныс
3. Бөлу

Ұсыныс факторлары болып табылатындар:

• Елдегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы
• Елдегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы
• Негізгі капиталдың көлемі
• Технология

Нақ осы факторлар өндірістің өсуін  нақты түрде мүмкін етеді. Ұсыныс факторлары түпкілікті бір сипатқа  ие: олар өте сирек немесе мөлшері  шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің  іс-жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан  әлеуметтік экономикалық дамудың белгілі  бір деңгейінде елдердің әйтеуір  біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды. Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика  соған бейімделуі, қайта жаңғыру (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы  тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп  отырады.

Экономиканың нақты өсуі, сондай-ақ сұраныс факторларына да байланысты болады. Олар өндірістің өскелең көлемін  іске асырудың мүмкіндігін анықтайды. Солардың ең маңыздыларының қатарына тұтынушылық, инвестициялық, мемлекеттік  шығындарды, өткізудің жаңа рыноктарын игерудің есебінен экспортты ұлғайтуды  немесе елде шығарылатын өнімнің  әлемдік рыноктағы бәсеке қабілетін  арттыруды атауға болады.

Жоғарыда көрсетілген факторлармен қатар экономиканың бөлу факторлары да ықпал етеді. Экономикалық өсуге  ықпал жасайтын осындай факторларға  жататындар:

• өндіріс ресурстарын салалар, кәсіпорындар, елді аймақтар бойынша нақты бөлу;
• шаруашылық қызмет субъектілірнің арсында табыстарды бөлудің қоғамда қолданылатын тәртібі.

Экономикалық өсудің экстенсивті  үлгісі  ұлғайтылған үдайы өндірістің ең қарапайым жолы. Соның көмегімен  жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс  күшінің жұмыспен көп қамтылуын  қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық тоқырау  кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде  өнім шығаруды ұлғайту техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал  қайтарымы, материал сыйымдылығы, еңбек  өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту  еңбек және табиғи ресурстардың жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайды ұдайы өндіріс жағдайлары шарасыздан нашарлай түседі. Сондықтан  экономикалық өсудің экстенсивті жолына ұзақ мерзімде бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.

Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің  басты айрықша белгісі-техникалық прогресс базасында өндіріс факторларының  тиімділігін арттыру. Өндірісті қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың шектеулілігінен туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып табылады. Қарқынды экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымын ұлғайту анағұрлым ілгерішіл техниканы, озақ технологияларды, ғылым жетістіктерін қолданудың, сондай-ақ кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен жүреді. Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда экономикалық өсу қарқынының өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-техникалық прогресс жұмыссыздықты тудыру мүмкін.

Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алу ықтимал. Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын пайдалану  тиімділігін ұдайы өсу жағдайларында, яғни өндірістің қарқынды сипат кезінде  қамтамассыз етіледі.

Экономиклық өсуді сипаттайтын  индикатор болып табылатындар: ЖІӨ  нақты өсу, халық табыстарының нақты  өсу, инфляция деңгейі, валютаның айырбас  бағамы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы  және ЖІӨ қатысты үкіметтің сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда  балансы (экспорт, импорт және сауда  сальдосы), экономикаға тартылатын инвестициялардың нақты өсуі, сондай-ақ экономика салалары мен экономикалық қызмет түрлері бойынша тауарлар және көрсетілетін қызметтер өндірісінің  өсу қарқындары.

Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қайнар көзі қосымша құн болып табылады, осы мақсатқа ол күрделі қаржы  ретінде жұмсалады. Алайда рыноктық механизімнің сұранымы мен ұсынымы  жағдайында мұның өзі жеткіліксіз. 

Сұранымның қалыпты жағдайындағы экономикалық өсудің  экстенсивті  түрін алатын болсақ, мұнда ерекше қиындық туа қоймайды. Экономиканың жеткілікті қарқынды дамуы сол кезге  дейін жүзеге асуы мүмкін: қоғам  қай уақытта экстенсивті өсудің шектеулі кедергілерімен жолыққанша. Ондай кедергілерге табиғи ресурстардың қосымша жетіспеушілігін жатқызамыз. 

Бұл жағдайда туындаған кедергілер шаруашылық айналымына жекелеген, қолайлы  емес пайдалы қазбаларды қосу ретінен  жабылады және бұл ресурстарды қымбаттады. Өңделген кезінде ресурстар құнының  бірлігі нәтижесінде түпкі өнімнің  өсуіне өте аз береді. Оның тиімділігінің  төмендігінде экономикадағы пропорциональдық өзгереді және экономикалық өсу қарқыны  төмендей бастайды.

Бір сөзбен айтатын болсақ, экстенсивті  дамудың өзіндік экономикалық шектеулері бар. Мұндай жағдайда тап болған қоғам  өзінің бағыт - бағдарын өзгертуге тырысады. Экстенсивті дамудың қайнар көзінің  жойылуы қоғамды интенсивті өсу  мүмкіндіктерін қарастыруға итермелейді. Демек техникалық процестің ресурсты сақтау түрлеріне бағыт-бағдар жасау: оларға- материалды сақтау, энергияны  сақтау және қорды сақтау жатады. Барлық қоғам масштабындағы экономикалық өсу тауар мен қызмет көрсетудің жылдық көлемінің ұлғаюымен байқалады. Сондықтан экономикалық өсуді өлшеудің көрсткіші: жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) немесе жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) немесе ұлттық табыс (ҰТ) болып табылады. Экономикалық өсу  абсолюттік және салыстырмалы  мөлшерде өлшенеді.

Өндіріс көлемінің ауытқуы жиынтық  сұраныстың өзгеруімен түсіндіріледі. Жиынтық ұсыныс қысқа мерзімді кезеңде  қарастырылады. Сұраныс пен ұсыныс талдырмасы және циклдік тербелістерге  байланысты экономиканың тепе-теңдік жағдайынан ауытқуын экономикалық саясаты  тұрақтандыруға тырысады. Бірақ өнім көлемінің қысқа мерзімді ауытқуы, жұмысбастылықтың деңгейі экономиканың жалпы өсуінің қозғалысымен берілген, оның өсуінің көлемін ұлғайту  экономикалық өсумен байланысты. Экономикалық өсуді жиынтық ұсыныстың ұзақ мерзімді динамикасы (құбылысы, жайы) ретінде  немесе өнім көлемінің өсуі ретінде  қарастыруға болады. Оның факторларының  және заңдылықтарының талдауы экономикалық теорияның басты сұрақтарының біреуі болып табылады.

Жекеленген уақыт мерзімінде экономикалық өсу  жылдық өсу қарқынымен анықталады. ЖҰӨ-нің өсу қарқынан анықтау  үшін, осы жылғы нақты ЖҰӨ мөлшерін алдағы жылғы нақты ЖҰӨ мөлшерінен шегеру қажет. Сол айырманы алдағы жылғы  нақты ЖҰӨ-ге жатқызып, нәтижесін  пайыз тұрінде көрсетеді.

Жалпы ұлттық өнімнің ЖҰӨ біраз  жылғы қарқынды өсу сипаттамасы  көрсеткіштерін тізе отырып, оның тенденциясын ашуға яғни экономикалық дамудың  бағытын анықтауға болады.  Экономикалық өсу экономиканың бір қалыпты алға қозғалысын және оның әлеуметтік-экономикалық прогресін көрсетеді. Мұндай прогрестің жалпы критериі өндіргіш күштердің даму денгейі болып табылады. Кез келген басқа сияқты, экономикалық прогресттің қозғаушы күші қайшылық болмақ. Өндіріс пен тұтыныс арасындығы қайшылық жалпы негізгі және күш болып табылады. Тұтыныстар өндірісті ынталандырады, екінші жағынан өндірістің өзі жағынан өндірістің өзі жаңа тұтыныстарды қалыптастырды - сөйтіп осылай қайталана береді. Бұл қайшылық – оның қоғамдық түріне тәуелсіз ең жалпылама және өндіріс дамуының табиғи негізі. Кез келген қоғамда тұтынысты дәріптеу экономикалық заңы бар. Жыл сайын тұрындардың саны өседі және олардың тұтыныстары да өсіп тұрады. Олардың тұтыныстарын қанағаттыру үшін экономика материалдық және рухани игіліктерді камтамасыз ету қажет. Осыдан байқалатындығы экономикалық жүйе осы мәселені қандай дәрежеде шеше алатын мүмкінділігіне қарай оның өміршеңдігі анықталады. Ескеретін жай, қоғам ресурстары шексіз емес, сондықтан экономикалық өсудің интенсивті типі қолайлылау. Себебі материалдық игіліктер мен қызмет көрсетудің артуына ғылыми-техникалық жетістіктердің негізінде, еңбек өнімділігінің өсуі есебінен қол жеткізеді. Әрине, бұл барлық өндіріс факторларын тиімді қолданудың нәтижесінде ғана жүзеге асады.

Экономикалық өсу бірқатар факторлармен анықталады. Экономика ғылымында  негізін салушы Ж .Б. Сэй болған өндірістің 3 факторы кең тараған (3-сурет).

Кейінірек өндіріс факторларын  жіктеу анағұрлым тереңірек және кеңірек көрініс тапты.

Оларға жатады:

• еңбек;
• жер;
• капитал;
• кәсіпкерлік ынта;
• ҒТР.

Экономикалық өсудің факторлары бір-бірімен  тығыз байланыста болады. Сонымен  қатар, бұл ірі факторлар кешенді  болып келеді және олар кейін топтастыруға келетін кішігірім факторлардан тұрады.

Сонымен, сыртқы және ішкіэкономикалық элементтер бойынша бөлуге болады:

• сыртқы;
• ішкі факторлар.

Сонымен қатар, өсу мінезіне (сандық немесе сапалық) қарай бөлінетін  факторлар бар:

1. Интенсивті факторлар:

• ғылыми-техникалық прогресті жылдамдату (жаңа техниканы, технологияны негізгі фондтарды жаңарту жолымен енгізу, т.б.)

• мамандар біліктілігін көтеру;
• негізгі және айналым фондтарын пайдалануды жақсарту;
• шаруашылық қызмет тиімділігін дұрыс ұйымдастыру арқылы көтеру;

2. Экстенсивті факторлар:

• инвестициялар көлемін технологияның бар деңгейін сақтау арқылы көтеру;
• жұмысшылар санын көбейту;
• пайдаланылатын шикізат, отын, материал және де басқа айналым капитал көлемін өсіру.

Интенсивті факторларды жиынтық  ұсыныстың факторлары деп те атайды. Олармен ұлттық  өнім өндіру байланысты.

Экстенсивті факторларды жиынтық  ұсыныстың факторлары деп те атайды. Бұл факторлар арқылы өскен ұлттық өнімді өткізу жүзеге асады. Және де жиынтық  сұраныспен байланысты факторларға  ресурстарды тиімді бөлу жатады.

Факторлардың ең маңыздысы еңбек  шығыны болып келеді. Бұл фактор негізінен мемлекеттің халық  санымен анықталады. Халықтың бір  бөлігі жұмыс қабілеті барлардың  санына кіреді және еңбек нарығына кірмейді. Оларға оқушылар, зейнеткерлер, әскери адамдар және т.б. жатып, жұмыс  істегісі келетін жұмыс күшін  құрайды. Сонымен қатар, жұмыс күші құрамында жұмыссыздар, яғни жұмыс  істегісі келетіндер, бірақ жұмыс  таба алмайтындар бөлініп шығады.

Еңбек шығынының (жұмыс істейтіндер  саны) бұл көрсеткіші нағыз шын  жағдайды көрсетпейді.

Еңбек шығынының дәлірек көрсеткіші жұмыс уақытының сомалық шығынын  көрсете алатын, жасалған адам-сағат  саны болып табылады.

Жұмыс уақытының өсуі келесі факторларға  байланысты:

• халықтың өсу қарқынынан;
• жұмыс істеу мүддесінен;
• жұмыссыздық деңгейінен;
• зейнеткерлік қамтамасыз етуге.

Сандық факторлармен қатар еңбек  күшінің сапалығы өте маңызды  рөл атқарады.

Экономикалық өсудің  тағы да маңызды  факторы болып капитал табылады. Капитал – бұл ғимараттар, товардың қосалқы қорлары. Негізгі қор  болып тұрғын қорлары саналады, өйткені  үйлерде тұратын адамдар бұл  үйлердің қызметтерінен пайда көреді.