Экономикалық дағдарыс

   Экономикалық  дағдарыс – дағдарысты, тоқырауды, жандануды және өрлеуді дәйекті түрде қамтитын ұдайы өндірістік цикл кезеңдерінің бірі. Нарықтық жағдаяттың күрт құлдырауымен, ұлттық экономиканың тұрақсыздануымен, қоғамдық ұдайы өндірістегі үйлесімсіздіктің күшеюімен сипатталады. Экономикалық дағдарыс тауар капиталын артық өндіруден (сатылмаған өнімдердің өсуі), өндірістік капиталдың артық қорлануынан (өндірістік қуаттардың толық қуатпен жұмыс істемеуінің көбеюі, жұмыссыздықтың өсуі), ақша капиталының артық қорлануынан (өндіріске жұмсалмаған ақша санының көбеюі) көрініс табады. Өндіріс шығындарының өсуі, баға мен пайданың, жалақының төмендеуі, халықтың қалың жіктерінің тұрмыс деңгейінің құлдырауы экономикалық дағдарыстың жалпы нәтижесі болып табылады. Дағдарыс – нарықтық экономиканың өзін-өзі реттеу тетігінің аса маңызды нышаны. Ол шет-шегін тауып қана қоймай, сонымен бірге ынталандыру міндетін де орындай отырып, экономиканы дамытуға серпін береді. Циклдік дағдарыс халық ш-ның барлық аясын қамтиды. Тұрақты сипаты жоқ дағдарысқа аралық, ішінара, салалық, құрылымдық дағдарыстар жатады.

1. Дағдарыстың пайда болу себеп-салдары

   Дағдарыстар мен күзелістерді спонтанды түрде  пайда болған жағдай мен статикалық процесс ретінде қарастыруға  болмайды.

   Кәсіпорынның  нормалды дамуы түрлі ауытқуларға  ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып келуі мүмкін , сонымен қатар  кәсіпорынның өмір сүруі де екі талай  болуы мүмкін. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық  процестің даму сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен  дағдыларға ие болу керек.

   Дағдарыстың процесі байланыстар - қатынастар бар  құрылымын бұзатын немесе оны  қайтадан қалыптастыратын жалпы  дамуын білдіреді.

   Кәсіпорынның  дағдарысы әдетте уақыты жағынан  шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіпорында  оның құрылымына инновациялық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі  созылмалығымен, интенсивтілігімен  және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеде салдармен сипатталады.

   Нарық экономикасына қарама – қайшылықтар, дамудың тұрақсыздығы тән. Бірақ, бұл  қайшылықтардың жиынтығы қаншама үлкен  болғанмен, экономика қозғалысын былыққа, қайталамалы тоқырауға әкелмейді, яғни, өндірістің тез өсу кезеңі мен баяу өсу кезеңдерімен немесе өндірістің абсолюттік құлдырауымен кезекті  ауысу қозғалысы арқылы кезеңдік қозғалыс тәрізді белгілі бір  заңдылықта дамиды.

   Кезеңдік  тербелістердің себептерін түсіндіретін экстеральды және интеральды теорияны бөледі.

1. Экстеральды теория ең бастысы сыртқы факторы бар экономикалық кезеңді түсіндіреді.
2. Интеральдық теориялар сол экономикалық жүйеге тән, экономикалық кезеңде туындаған ішкі факторларды қарастырады.

   Ішкі  себептерге экономикалық оқиғалардың  кезеңді қайталануын шақыратын  және экономикалық жүйеден тыс жататын  объективті және субъективті жағдайлар  жатқызылуы мүмкін.

   Бұлар:

1. соғыстар, революциялар және басқа да саяси сілкіністер;
2. алтынның, уранның, мұнайдың және басқа да құнды ресурстардың ірі кен орнының ашылуы;
3. елдің көшуімен байланысты жаңа аумақты игеру, жер шары тұрғындарының санының өзгерістері;
4. қоғамдық өндіріс құрылымын тамырынан өзгертуге мүмкіндік беретін, технологиядағы қуатты дамулар, өнертабыстар және жаңартпалар.

   Экономикалық  кезеңді туындататын ішкі себептер:

1. негізгі капиталдың қызмет ету мерзімі;
2. жұмыспен камтамасыз етілу мен өндіріс көлеміне ықпал ететін өсуі қысқаруы, жеке тұтыну;
3. инвестициялау, яғни, өндірісті кеңейту үшін, оны модернизациялау үшін, жаңа жұмыс орнын құру үшін;
4. сұраныс пен тұтыну, өндіріске тікелей және жанама ықпал ететін мемлекеттің экономикалық саясаты

   Оның  әлеуетті көлемі төңірегіндегі өндірістің нақты көлемінің тербелістері экономикалық тербелістер немесе экономикалық кезеңдер деп аталады. Кезеңдер сұраныс пен  ұсыныстың сәйкес келмейтін әр түрлі  нысанында пайда болатын нарықтық жағдаяттың кезеңдік құлдырауы мен  көтерілуін сипаттайды.

   Кезеңнің  негізгі сипаттамасын оның себептерімен, фазасымен, өту уақытымен, қайталаным көрсеткіштерімен, параметр серпінімен, экономикалық белсенділік көрсеткіштерінің кеңдігімен байланыстырады. Кезең ерекшеліктерінің ортасындағы ең бастысы ұлттык өнімнің ( табыс) тербелістері түсінігіне жатады.

   Түрлі тұрпаттағы тербелістер қанша болса, кезендер сонша болады. Күрделі қаржы  салымдарының, жаңғыртпалардың, өнеркәсіптің және т.б. қарқын (толқын) кезеңдері  болады. Сонымен бірге, экономиканың ең маңызды агрегаттарының қозғалысын көрсететін кезеңдер болады. Осы кезеңдер нысандары ішінде мыналарды бөліп алады:

1. ғасырлық – олар бір немесе бірнеше жүз жылдық үрдістерін жазады;
2. ұзын толқынды – бірнеше ондаған жылдарды қамтиды(50 жыл шамасы жаңа технологияның пайда болуына байланысты, Кондратьев толқындары);
3. қалыпты немесе орташа – 8–10 жылдық. Оған ақша айналымы аясында, анығы кредиттерде және негізгі капиталды жаңарту болып табылатын материалдық негіздердегі себеп болып табылатын Жугляр кезеңі жатады;

   4) алтынның әлемдік қорының тербелістеріне байланысты: 
Китчин кезеңі немесе шағын кезеңі – 2–3 жылдық;

1. маусымды – жарты жылдық;
2. қысқа мерзімді салалық жағдаятты тербелістер (қордың,тұрғын үйлердің, пайыздың, сатудың және т.б.) бір-екі күннен бір айға және жылға дейін.
1. кесте.Экономикалық циклдардың типтері

   Дағдарыс  түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен қатар  оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы  немесе қирауы, жандануы немесе жаңа дағдарыстың  пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан  позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі   бір   саяси себептермен түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз  екі    факторға   байланысты:   

   Дағдарыс  салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі шығу және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі  өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына  келу немесе келмеу

   Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік – экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік – экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.

   Дағдарыс  мәселелеріне қарай макро және микро  деп бөлуге болады:     

1. Макродағдарыс – едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
2. Микродағдарыс – тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.

   Кәсіпорынның дағдарыстан шығу шаралары

   Дағдарысқа  қарсы және кезеңдерге қарсы мемлекет саясаты экономикалық кезеңдер мен  жағдайларды тұрақтандыру сұраныс  пен ұсыныстың жиынтықтарын реттеу жолымен жұмсатуға бағытталан.

   Кезеңдерді  реттеудің барлық тұжырымдамасы  екі бағытқа тіреледі: неокейнсиандыққа және неоконсервативтікке (классикалық  мектеп негізінде) (8-кесте).

   Тұтастай  алғанда осындай айырмашылықтың болуына қарамастан, кезеңдік ауытқуларды  реттеуге бағытталған, мемлекеттің  жүргізетін бағытын жалпы түсінушілік  бар.

   Құлдырау  фазасында мемлекеттің барлық шаралары іскерлік белсенділікті ынталандыруға  бағытталуы тиісті. Салықтық – бюджеттік  саясат төңірегінде – мөлшерлеменің  төмендеуі, жаңа инвестицияға салықтық жеңілдік беру, тездетілген өтелім саясатын жүргізу қажет. Кредиттік  – қаржылық саясат кредиттік экспансия(өктемдік) жүргізуді қарастырады. Оның мақсаты - елде қосымша кредиттер арқылы экономика өмірін жандандыру. «Арзан ақша» саясаты жүргізіледі. Берілетін  несиелерге пайыздық мөлшерлемелер  төмендейді, капиталдық салымдардың  көбеюіне әкелетін, банктердің кредиттік  ресурстары көбейеді, іскерлік белсенділік  күшейеді, жұмыссыздық төмендейді.

   2-кесте. Кезеңдерді реттеудін неокейнсиандық және неоконсервативтік бағыттары

   Мемлекет  экономикалық жағдайларының көтерілуі кезеңінде экономиканың «қызып» кетуін болдырмау үшін және шаруашылық өмірінде осыған байланысты болатын ауыр жағдайларды болдырмау үшін, салықтық –бюджеттік және кредиттік – қаржылық саясатының осыған қарам - қарсы шараларын қосатын, тізгіндеу саясатын жүргізеді. Салықтық – бюджеттік саясат салық мөлшерлемесін көтерумен, мемлекеттік шығындардың қысқаруымен. Өтелім саясатын өткізу төңірегіндегі шектеу саясатымен сипатталады. Кредиттік – қаржылық саясатында кредиттік шектеу элементтері басым бола бастайды, яғни, несиелер бойынша пайыздық мөлшерлеменің көтерілуін, банктің кредиттік ресурстарының қысқаруын білдіретін, «қымбат қаржы»саясаты жүргізіледі.

   Сонымен біз дағдарыстық жәйт түсінігін  кеңейтуді және дағдарыс пен банкроттық (қабілетсіздік )түсініктерін ажыратуды  ұсынамыз. Төменде берілген тұжырымдама  маневр жасаудың үлкен бостандығы мен  заңнамалық антидағдарыстық реттеу процесімен асырылатын шаралармен салыстырғанда  дағдарысқа қарсы процедуралардың  кең таңдауын беретін – кәсіпорын  толығымен меншік иегері мен тартылған  мекеме менеджерлерінің бақылауында  болу жағдайындағы негативті тенденцияларға сәйкесінше бейімделу мақсатымен дағдарыстық  жайтты ертеректе идентификациялауды көздейді. Дағдарыстық жайтты –  кәсіпорын иелерінен ақша қаражаттарының басқа жаққа кетуіне себепші  болатын активтерді және кешелік  берешекті тиімсіз басқару реттінде сипаттауға болады. Осыған орай біз  дағдарыстық жайыттын келесі жіктемесін ұсынамыз: