Экономакалык талдаудын адистери мен тасилдери

     Қазақстан Республикасындағы салық салуды құқықтық реттеу өз дамуында үш кезеңнен өтті.

     Салық реформасының «бірінші кезең» (1992 жылдан 1995 жылдың маусымы аралығында).

     Республикада салықтың 40- тан астам түрі әрекет етті:

1)Жалпымемлекеттік салықтар;

2)Жалпыға міндетті жергілікті салықтар;

3)Жергілікті салықтар.

       Салық реформасының екінші кезеңі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жыл арлығында) .

      Бұл кезеңде салықтар саны 11-ге дейін қысқарды. Олар жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлшектенді. 1996 жылдан бастап «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңына 30-дан астам өзгерістер мен қосымшалар енгізілді. Салықтар мен жиындардың саны 18 түрге дейін өсті.

       Салық реформасының үшінші кезеңі (2001 жылдан осы уақытқа дейінгі аралықта). Жаңа Салық Кодексі салық жобасының әзірленуі. Заңның қабылдануына жобаның ғалымдармен, салық органдары мен салық төлеушілердің өзімен талқылануы бойынша үлкен жұмыс әсер етті.

       1кезең.Қазақстанның салық жүйесін құруға өзіндік тәжірибесі болмағандықтан, көбіне көрші мемлекеттер тәжірибесі, бәрінен бұрын Ресей Федерациясының тәжірибесі пайдаланылды. 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» тәжірибелік заңы Ресей заңының көшірілген нұсқасы ретінде саналды. Нәтижесінде, Қазақстанда федерациялық мемлекетке тән үш фазалы салық жүйесі құрылды.

      Ол салықтың үш тобынан тұрды:

1)Жалпымемлекеттік;

    2)Жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен жиындар;

    3)Жергілікті салықтар мен жиындар.

     Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму тарихында 1994 жыл ерекше орын алады. Дәл осы жылы салық жүйесін реформалау жолында алғашқы нақты қадам басылды. Екі ірі салық; жеке адамдардан алынатын табыс салығына және кәсіпорын пайдасының салығына өзгерістер енді. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар «Жеке тұлғалар табысына салық салу туралы» және «Заңды тұлғалар пайдасы мен кірісі салығы туралы» Жарлықтары қабылданды. Көрсетілген заң шығару актілерінің қабылдануымен екі негізге салықты есептеу радикалдық өзгерістер қалыптасты.

      Заңды тұлғалар бөлігінің келесі аспектілерінде өзгерістер болды; пайда салығы ставкасының дифференциасының жойылып, 30 процент барлық заңды тұлғалар үшін және 45 процент банктер мен сақтандыру ұйымдары үшін екі ставка бекітілді. Алғаш рет салық төлеушілер құрамына кәсіпкерлік қызметтен алынған табыс бөлігіндегі бюджеттік ұйымдар кірді, жеңілдіктер ретке келтірілді және т.б. 1994 жылы Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінде болған өзгерістерді талдау, олардың фискалды сипатының нәтижесін ашуға мүмкіндік туғызады. Сонда да, іскерлік шаралар қолданылмаған, ВВп –ғы салық түсімдерінің үлес салмағы 1993 жылдың 14,8 % -нан 1994 жылы 8,4% төмендеді.

2. Кезең.Кезеңнің міндеттері: салық ауыртпалығын төмендету, салық санын қысқарту, Қазақстанның салық жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату. Бұл талаптарға көбінде Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 сәуірдегі №2235 заң күші бар «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» Жарлығы жауап берді.

         Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 24 сәуірдегі №2235 заң күші бар « Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» Жарлығы Қазақстан Республикасының Заңы статусын иеленді. Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жоғарыда көрсетілген құжатқа сәйкес келесі салықтар, жиындар мен басқа да міндетті төлемдер кіреді:

-Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған кұнға салық, акциздер;

-Бағалы қағаздар  эмиссиясын тіркеу жиыны және мемлекеттік тіркеуге жатпайтын бағалы қағаздар;

-Жер қойнауын  пайдаланушылардың арнайы төлемі  мен салығы;

-Әлеуметтік  салық;

-Автокөлік  құралдарының Қазақстан Республикасының  территориясы бойынша жол құру  жиыны, жер салығы, заңды және  жеке тұлғалар мүлігінің салығы, көлік құралдрына салынатын салық, біртұтас жер салығы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркеу жиыны;

-Қызметтің  жеке түрімен айналысу құқығының  лицензиялық жиыны;

-Аукциондық  сату жиыны, нарықта тауар өткізу құқығының жиыны;

-Заңды (мемлекеттік  кәсіпорын, мемлекеттік мекеме  мен коммерциялық емес ұйымдардан  басқа) және жеке тұлғалардың  фирма атауында, қызмет ету белгілерінде, тауар белгілерінде «Қазақстан»,  «Республика»,”Ұлттық” сөздерін  пайдалануы үшін жиын.

       Үшінші кезеңнің негізгі міндеті- бюджетке қатынасы бар мемлекеттік органдар мен фискалды органдардың және салық төлеушілердің арасындағы өзара қатынастың құқықтық аспектілерін күшейту болып табылады. Жалпы,1995 жылғы салық құрылымы барынша оңтайлы. Дегенмен 1995 жылғы салық реформасын жүргізгеннен кейінгі ел экономикасында болған өзгерістер, елдегі салық қатынастарын реттейтін салық жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды жүйелеу және өзіндік қорғау мен жауапкершілікті нығайту мақсатында салық органдары мен салық төлеушілердің өзара қатынасын заңды регламенттеу қажеттілігі есебінде әрекеттегі салық заңы базасында Салық кодексін әзірлеу қажеттігін көрсетті. Содан кейін 2001 жылғы 12 маусымында  Қазақстан Республикасының N 209 Кодексi, яғни Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi) заңы қабылданды. Бұл заңға жыл сайын өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп отырады.

 

 

 

 

2 Корпоративтік табыс салығын есептеуде жылдық жиынтық табыс

2.1 Жылдық жиынтық табыс және оның субъектілері және объектілері

 

      Салықтар кез-келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі. Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген заңды тұлғалардан алынатын барлық салықтар мен алымдардың ішінде  табыс салығының алатын орны ерекше. Жалпы алғанда, пайда дегеніміз шығыстарды шегергеннен кейінгі табыс, ал табыс-шаруашылық субъектілерінің өз тауарын,қызметін, жұмысын сатқаннан түскен түсім. «Табыс» категориясы қашанда «пайда» ұғымынан кең екендігі белгілі.Ал салық дегеніміз табыстан белгілі бір белгіленген ставка бойынша мемлекетке қаржы төлеу.Салықтың ставкасы белгілі заңдар мен экономикалық актілерде көрсетіледі.

Қазақстанда қабылданған  салықтық есеп ережесіне сәйкес, табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс алынған немесе алынуға тиіс өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны салық төлеуші мен сатып алушы немесе активтерді қолданушы арасындағы келісіммен анықталады.

Корпорациялық табыс салығының  құрылу негізі. Корпорациялық табыс  салығы корпорациялардың табысына салынатын тікелей салық. Сондай-ақ бюджеттің реттеуші кірісі болып табылады.    Корпоративтік табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады (27,7%).

Бюджеттің кірісін реттелетін және бекітілетін салықтар құрайды.

Реттелетін салықтар –қалыпты мөлшер бойынша бюджеттің әр деңгейі арасындағы бөлінетін салықтар.

Бекітілетін салықтар –тек бір бюджетке түсетін салықтар.

Табыс салығының салық салу субъектілері болып:

ҚР ҰБ мен  мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, ҚР резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ ҚР-да қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе ҚР-дағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады. (Салық кодексі 14-тарау. 77-бап.)

Заңды тұлға дегеніміз ҚР-ның не шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған дербес мүлкі бар, сол мүлікпен құқықтар мен міндеттерге мүліктік және мүліктік емес қатынастарды жүзеге асыратын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым.

Резидент заңды тұлға  –ҚР-ң заңдарына  сәйкес құрылған немесе оның нақты басқару органдары Қазақстанда болатын заңды тұлға.

Резидент емес заңды  тұлға –ҚР аумағында кәсіпкерлік қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын, сондай-ақ тұрақты мекеме құрмай ҚР-нан табыстар алатын шетел заңды тұлғалары.

Табыс салығының салық салу объектілері болып:

1)салық салынатын табыс;

     2)төлем көзінен салық салынатын табыс;

     3)ҚР-да  қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табыс корпорациялық табыс салығы салынатын объектілер болып табылады. (Салық кодексі 14-тарау. 78-бап.)

    Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен көзделген шегерімдер арасындағы айырма ретінде анықталады.

               Резидент-заңи тұлғаның жиынтық жылдық табысы салық кезеңі ішінде Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс(алынған) табыстардан тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме  арқылы жүзеге асыратын бейрезидент-заңи тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық заңнамасына сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне байланысты табыстардың барлық түрлері жатады.(Салық кодексі 14-тарау. 80-бап.)

         Салық кодексіне сәйкес жылдық жиынтық табысқа мына төмендегілерді қоса, салық төлеушінің табыстарының барлық түрлері кіріктіріледі:

1. тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс;
2. үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімімен түсетін табыс;
3. міндеттемелерді  есептеп шығарудан түсетін табыстар;
4. күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;
5. мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
6. Қазақстан Республикасының заңнамасымен провизиялар жасауға рұқсат етілген банктер мен операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар;
7. борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар:
8. кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім үшін алынған табыстар;
9. шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі топтың құн балансынан асып түсуінен алынатын табыстар;
10. кен орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі қорына аударылған соманың асып түсуінен алынатын табыстар ;
11. ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар;
12. бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа, борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және санкциялардың басқа да түрлері, егер сомалар бұрын шегеріп тасталмаған болса;
13. бұрын жүргізілген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;
14. өтеусіз алынған  мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;
15. дивидендтер;
16. сыйақылар;
17. оң бағамдық айырма сомасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып кетуі;
18. ұтыстар;
19. роялти;
20. әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған    табыстардың шығыстардан артығы.

       Алынған  жиынтық жылдық табыс түзетілуі, яғни салық төлеушінің бұл табысынан мыналар алынып тастауы тиіс:

1. Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған, Қазақстан Республикасының резидент-заңи тұлғасынан алынған дивидендтер;
2. Эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде алған олардың құнының номиналдық құнынан асып кетуі және эмитенттің өз акцияларын өткізу кезіндегі құн өсімі;
3. Қор биржасының “А” және “В” ресми тізімдерін тұрған акциялар мен облигацияларды өткізу кезіндегі құн өсімімен алынған табыс;
4. Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
5. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындаған ретте ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдаланылған мүліктің құны;
6. Мемлекеттік кәсіпорынның Үкімет шешімі негізінде мемлекеттік органнан немесе мемлекеттік кәсіпорыннан өтеусіз негізде алған негізгі негізгі құрал-жабдықтардың құны;
7. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамаға сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық табыстар.

 

1-кесте. Корпоративтік табыс салығын(КТС) есептеу (шоттар)

 

№	Операция	ХҚЕС бойынша шоттар корреспонденциясы
		дебет	кредит
1	Есептік кезеңге КТС есептелді	7110	3110
	Уақытша айырмашылықтар нәтижесінде  пайда болған немемсе жойылған КТС-на жатады:
	-бюджетке төлеу	7710, «Кейінге қалдырылған КТС  бойынша шығындар»шоты	4310
	- шығындардың пайда болуының нәтижесіндегі есептемелер	2810	3310
2	КТС бойынша аванстық және соңғы  төлемдер сомасы төленді	7710	1010,1030
3	Есептік кезең соңында 7710 шотын жабу	5510	7710
Басқада салықтар мен  төлемдер
1	Жеке табыс салығы есептелді	3350	3120
	*жалақыдан ЖТС ұсталынды	3350	3120
2	Әлеуметтік салық(ӘС) есептелді	2920,7110,7210,8110,8210,8310,8410	3150
	*ӘС бюджетке төленді	3150	1010,1030