Банк менеджменті

Банк менеджментінің ерекшеліктері банк менеджментінің Коғамдық еңбек бөлінісі бөлімшесінің қызметімен байланысты нақты өзіндік  ерекшелігі болады.

Айтылып кеткендей, банк бизнеспен айналысатын өзінше өзгешелігі бар кәсіпорын ретінде  алға шығады. Ол несие ресурстарын  қосымша ақшалай қаражатқа мұқтаж кәсіпорынға, ұйымға, кооперативке, халыққа, мемлекетке телем негізінде беретін  кәсіпорын болып табылады.

Сонымен қатар, банк басқа біреулердің (бөтен) ақшасымен  «жүмыс істейді». Онда айналым шеңберінен босаған әр түрлі меншік иелерінің, атап айтқанда, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың, акционерлік кәсіпорындар мен қоғамдардың, кооперативтердің, жеке тұлғалардың ақшалай қаражаттары  шоғырланады. Осының нәтижесінде банк қоғамдық капиталды бөлуші әрі сақтаушы ретінде алға шығады. Бұл клиенттерге  тиесілі ақшалай қаражаттардың  сақталуына банктін жауапкершілігін  арттырады әрі банктің қоғамдағы  маңызды орнын айқындайды.

Сонымен, банк тек  өзінің немесе жекеше шыққандардың ғана емес, сонымен бірге, қоғамның мүддесін де танытатын кәсіпорын ретінде  көзге түседі. Банк мүдделерді ұштастырып отырмаса баланстың өтімділігін  қамтамасыз ете алмайды әрі осыған байланысты банктің ақша нарығындағы  позициясы тұрақты болмайды.

Банк қызметінде серіктестік сипатқа ие келісімшарттық қатынас маңызды орын алады. Серіктестік  қатынасқа сенім, өзара пайда, шешімнің бірауыздылығы және әрекеттің бір  жерден шығуы секілді белгілер тән. Несие мәмілесі өзара пайдалы  болуы үшін тараптар оның шарттарын  бірігіп талдайды, келіспей қалған жағдайда ымыраға келеді. /5.185б/

Жеке және ұжымдық  мүдделердің ұштасуы банк менеджментінің мазмұнында қалайша көрініс табады? Ең алдымен, ол банк менеджменті алға қоятын мақсаттардың өзіндік ерекшелігін  анықтайды:

1) ақшалай нарық  жағдайында шаруашылық жүргізуші  субъекті ретінде банк жұмысының  пайдалылығын қамтамасыз ету;

2) банк сенімділігінің  кепілдігі ретінде банк балансысының  өтімділігін қамтамасыз ету;

3) іскер байланыстың  тұрақты болуына әрі ұзаққа  созылуына септігін тигізетін  банк қызметінің ауқымы,  құрылымы, сапасы   арқылы   клиенттің   қажеттіліктерін  барынша   қанағаттандыру;

4) ұжымның өндірістік, коммерциялық және әлеуметтік  проблемаларының сәтті шешілуін  ұштастыру;

5) әлеуетті мүмкіндіктерін  толық жүзеге асыруға мүмкіндік  беретін мамандарды дайындаудың,  қайта дайындаудың және орналастырудың  тиімді жүйесін құру.

Аталмыш мақсаттарға  сәйкес банк менеджменті сандық, сапалық  және әлеуметтік көрсеткіштерді орындауға  бағдарланады.

Сандық көрсеткіш  банк қызметін басқарудың барлық саласына қатысты, қызметтің жалпы нәтижелерін  талдау және бағалау үшін пайдаланылады  әрі ол мыналарды қамтиды:

- банк клиенттері  мен олардың шоттарының саны, депозиттердің, несие салымдарының, инвестицияның мөлшері;

- банк орындайтын  операциялар мен қызмет көрсетулердің  ауқымы.

Сапа көрсеткіштерін  үш топқа бөлуге болады:

1. Банктің кірістері  мен шығыстарына қатысты көрсеткіш.  Осы көрсеткіштің көмегімен банктің  пайдалылығы басқарылады.

2. Қаражат айналымының  жылдамдық көрсеткіші, операцияларды  орындауға кететін шығынның еңбек  сыйымдылығының, көрсеткіші,   құжаттарды  өңдеуден  өткізудің  жылдамдық   көрсеткіші.

3. Көрсетілетін банк  қызметінің ауқымы, құрылымы және

сапасы бойынша  клиенттер тілегін қанағаттандыру деңгейінің

көрсеткіштері, банктің  іскерлік келіссөздердің құпиялылығын,

ақпараттардың сақталуын  қамтамасыз ету қабілеті.

Әлеуметтік көрсеткіштер ұжым мүшелерінің кәсіби дайындығының қалай дамығандығын, олардың еңбекке  қатынасын, әлеуметтік проблеманы шеше білетін деңгейін сипаттайды.

Банк менеджментінің өзге ерекшелігі мынаған байланысты: мемлекет банк қызметін ақшалай слымдар  мен депозит иелерінің мүдделерін қорғау мақсатында қатаң реттеп отырады. Банк қызметін реттейтін мұндай зандардан  басқа несие мекемелерінің өтімділігін  қамтамасыз етуге бағытталған міндетті нормативтер мен ережелер бар. Бұл  басқаруды ұйымдастыру тұрғысынан алғанда нені  білдіреді? Біріншіден,  міндетті  нормативтер  мен ережелерді (ұйғарымдар) сақтау себебі бойынша  дербес шешім қабылдаудың белгілі  бір шекарасы болады. Екіншіден, тұрақты  түрде  өзгеріп  отыратын  ақшалай  нарық конъюнктурасы жағдайында менеджердің банк өтімділігін қамтамасыз ету жолдарын іздестіру (белгіленген  нормативтерге қарай) мүмкіндігі.

2.2  Банктерді басқару  принциптері

Банк қызметін басқарудың ерекшелігіне басқару салаларының  ауқымдылығы жатады. Бұл басқару  салаларына мыналар қатысты: макро  және микро деңгейлердегі несие  қатынасы мен ақша айналымы, ақшалай  операцияларды орындауда қатердің біршама жоғары болуы.

Аталмыш қатер ақша нарығына және осыған орай институттардың қызметіне тән көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ұштастырудың қиындығына байланысты туындайды. Сондықтан да банкте ең жауапты шешімдерді ұжыммен  ақылдасып шешу принципі қолданылады, несие берушілерді ықтимал қатерлерден  қорғаудың әр түрлі тәсілдері  пайдаланылады, банктің негізгі  кеңсесі мен филиалдары арасында несие операцияларын орындау саласындағы құқықтарды бөлу жүзеге асырылады.

Банк операцияларының  келісімшарт сипатында болуы, клиенттермен жұмыс тек жоғары экономикалық дайындықты ғана қажет етіп қоймай, сонымен  бірге, психология негіздерін, құқықты, іскерлік этиканы жақсы білуді, келіссөздер  жүргізе білуді талап етеді, яғни банк мамандарын өзіндік ерекшеліктермен  дайындауды қажетсінеді.

Банк менеджментінің негізгі бағытын екі үлкен  салаға бөлуге болады:

1. Бірінші топ  банк құзыреттілігіндегі экономикалық  процестерді ұйымдастыру және  басқару бойынша мәселелерді  қамтиды.

2. Екінші топ банк  ұжымын ұйымдастырумен және басқару  мен байланысты.

Осы салалардың әрбіреуі өз кезегінде бірнеше бағытқа  ие олардың негізгілерінің мазмүнын қарастырайық.

1) Банк тұрғысынан  басқарудың ең жауапты бөлігіне  жоспарлау жатады.

Бұл процесте келешектегі  әрекетті анықтайтын банк саясаты жасалады. Бұл жұмыстың құрамдық бөлігіне нақты  банкті дамытудың тұжырымдамасын қалыптастыру, тиісті кезеңге ағымдық міндеттерді  белгілеу, оларды жүзеге асыратын шараларды  жасау жатады. Ал, банк саясатының құрамдық бөлігіне несие, депозит, инвестиция және процент саясаттары жатады.

Банк дамуының сандық, сапалық және әлеуметтік көрсеткісіштерінің келешекте  қалайша өзгеретінің  анықтаудың,  оның қызметін жүзеге асыратын принциптерді негіздеудің, артықшылыктарды  бөліп алудың, жұмысты ұйымдастырудың әдістерін тандаудың маңызы зор.

2. Активтерді басқару  банк менеджментінің маңызды  бағыттарының  біріне жатады.  Ол  тиісті  кезеңге  белгіленген  банк саясатын жүзеге асырады.  Активтерді басқару процесіңде  біртұтас екі міндет алға қойылады - жүйелі талдаудың және активтердің  құрылымын өзгертуге бағытталған  мақсатты әрекеттердің салдарынан  қалыптасатын ахуалдың негізінде  ғана банк балансының өтімділігін  сақтау арқылы банк жұмысының  пайдалылығын қамтамасыз ету.

Әр алуан активтердің  банкке әркелкі пайда әкелетіні  және олардың қатер деңгейі әр қилы болатыны белгілі. Сондықтан да банк барлық активтерді қаражат салымының  мерзіміне, олардың пайдалылығы  мен қатер деңгейіне қарай  жіктеуі қажет. Активтерді басқарудың әдістері біршама дәрежеде тиісті кезеңце  банк шешетін міндеттердің ерекшеліктерімен анықталады. Сонымен Қатар, пассивтердің құрылымына қарай активтерді орналастырудағы  тығыз байланыстың болуы активтерді басқарудың теориясын және оны жүзеге асыратын әдістемелерді әзірлеуді  қажет етеді. Ақша нарығы дамыған  елдерде қазіргі заман жағдайында активтерді басқару белгіленген  пайдалылық пен өтімділік нормативтерінде  активтерді орналастыру мен пассивтер  жағдайы арасындағы белгілі бір  тәуелділікті белгілеуді ұйғаратын  экономикалық-математикалық үлгінің  негізінде жүзеге асырылады. Бұл  арада әр түрлі экономикалық ахуалдарға баламалы нұсқалар жасалады.

3. Пассивтерді басқару  менеджменттің дербес бағытын  бідіреді. Бұл процесте мынадай  міндеттер шешімін табады:

• міндетті резервтерді  қалыптастыратын бөлігін есептемегенде  табыс әкелмейтін қаражаттың банкте болуың-жол бермеу;

• банк өз клиенттерінің  алдындағы тиісті міндеттемелерді  орындауы үшін әрі активтік операцияларды  дамыту үшін қажетті несие ресурстарын  іздестіру;

• банктердің «арзан»  ресурстар есебінен пайда алуын  қамтамасыз ету.

Осы міндеттердің әрбіреуі мәселені шешудің айрықша тәсіліне ие. Осылардың ішінде депозиттік процент, оның салым мерзіміне қарай әртараптануы маңызды орын алады. Алайда мөлшерді арттыруды ғана емес, сонымен бірге  түрлерді әр алуан етуді білдіретін пассивтік операциялардың дамуы  ақша және қаржы нарығының алғашқы  негізі ретінде болатын акция  айналымының тұрақтылғын қажет  етеді. /1. 144-147б/

Менеджмент міндеттері:

1. Өзіндік банк  қаражатын басқару оның өтімділігі  мен

төлем қабілеттілігін қамтамасыз етуде айрықша маңызды  орын

алады. Банктің активтік операцияларын ұлғайтуда әрі  депозит

мөлшерін өсіруде  өзіндік банк капиталын арттыру  қажеттілігі

пайда болады.

Өзіндік банк капиталын  басқару оның жеткіліктілігінін, сондай-ақ осы жеткіліктілікті бағалауға  мүмкіндік беретін көрсеткіштерді тандаудың өлшемдерін негіздеуді қажет  етеді. Өзіндік банк капиталын басқарудың тиімді құралына банк шығарған акция  бойынша дивидендтер саласындағы  саясат жатады. Дивидендтердің артуы  акция бағасын өсіреді және осыған орай қосымша акцияларды сатудың, өзіндік  капитал өсуінің ықтималдығын тудырады.

2. Банк жұмысының  пайдалылығын басқару оның кірісгері

мен шығыстарын, тартылған  қаражат бойынша шекті шығындарын

және несиелеу мен  инвестициядан түсетін шекті  табысын, каржылық нәтижелер тұрақтылығының қамтамасыз егілуін, ысырап қатерін  бақылауды қажет етеді. Банк алатын пайданың шамасына әсерін тигізетін  банк қызметіндегі алаяқтық операциялардың арту себебіне, күмәнді және залалды  операциялардың талдауына айрықша  назар аударылады.

3. Банк қызметіндегі  тәуекелдіктерді басқаруға тәуекелдік - менеджменті жатады.

Банк қызметінде қатер әр түрлі операцияларды  орындау барысында орын алады: несиенің және ол үшін алынатын проценттің қайтарылмай  қалу қатері, қаражатты жеткізушінің уақтылы ала алмай қалу қатері, пайданың алынбай қалу қатері, өтімділіктің болмай қалу қатері және т.б.

Тәуекелдік болмаған жерде кәсіпкерлік болмайды, сондықтан  да оны басқара білу қажет. Тәуекелдікті басқару процесінде шешімін табуы  тиіс басты міндеттер:

• қауіп-қатер пайда  болуының ықтимал жағдайын көре білу;

• болжалды зиянның  ауқымын бағалау;

• ескертудің тәсілін  немесе оның орнын толтыратын көзді  табу.

Қауіп-қатерді (тәуекелдікті) басқару өткен шақта зиянның  қалай пайда болғандығын зерделеуге, нақты клиент үшін оның пайда болу ықтималдығын болжауға, ескертудің немесе ықтимал зиянның орнын толтырудың тәсілдерін алдын ала негіздеуге құрылады. Біздің іс-тәжірибеде мәселе бұлайша алғаш рет қойылғандықтан өзіне айрықша назар аудартады. Осыған байланысты банк қызметіндегі ықтимал тәуекелдіктерді болжау мен бағалау бойынша әдістемелік  нұсқауларды әзірлеу бірінші  кезектегі міндет болып табылады.

Қатерлерді басқару  проблемасы банк қызметін үйымдастыру-№ең, жауапкершілік жүйесімен жэне банк жүмыскерін еңбекке экономикалық түрғыдан ынталандырумен тығыз байланысты.

Шетелдік іс-тәжірибеде жекелеген несие операциясын  орындау кезінде негізі жоқ шешім  қабылдау қатерін  кеміту үшін құзыреттілікті шектеу принципі пайдаланылады. Мәселен, банк филиалы аса ірі мөлшерде кәсіпорынды несиелеу туралы шешім  қабылдамайды немесе қатер деңгейі  айрықша жоғары операцияларды орындамайды. Мұны көбінесе басқарудың ұжымдық органы орындайды.

4. Менеджмент мазмұны  сонымен қатар еңбек ұжымы  әзірлейтін басқару түжырымдамасын  да қамтиды.

Шетелдік іс-тәжірибеде менеджменттің екі үлгісі бар:

• жапондық үлгісі банк қызметінің түпкілікті жоғары нәтижеге қол жеткізуде ұжымның атқарған рөлін тануға (мойындауға) негізделеді;

• американдық үлгі бүкіл ұжым қызметінде шешуші рөл  ойнайтын тұлғаға бағдарланады.

Осы бастапқы екі  идеяға қарай шешім қабылдауды, қызметкерлердің  жауапкершілігін бақылауды, басшылардың  бағыныштылармен қатынасын, еңбекақы жүйесін, басқару сапасын бағалауды, менеджерлерді дайындауды және т.б. қамтитын басқарудың бүкіл жүйесі құрылады.

Ұжымды басқарудағы  басты міндет - менеджер әрбір қызметкердің бойындағы әлеуетті мүмкіндіктері  мен қабілеттерін, ынтасын оята білуі  керек, оларды терең ойлауға үйретуі  қажет.

Шетелдерде жүргізілген  әлеуметтік зерттеу мынаны көрсетіп берді: қаржылық қатынастағы жетістіктің 85%-і менеджердің әріптестерімен тіл табыса білу қабілетіне, яғни оның жеке басынын қасиетімен әрі адамдарды  басқара білуімен байланысты.