Инвестицияның мәні және оның түрлері

      • тиесілі дивидендтер сомасы  инвестордың инвестиция құнының  баланстық кемуінен көрінеді.

      Егер тәуелді шаруашылықты серіктестік  қызметінің нәтижесі залал келтірсе, онда инвестор бұл серіктестіктегі өзінің қатысу үлесін мойындайды, осының салдарынан инвестицияның баланстық құны кемиді.

      Құн әдісі — инвестицияны алу  кезінде сатып алу құны бойынша  көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың  қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді шаруашылық серіктестігінің жинақталған жалпы таза табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып мойындалады.

      Инвестиция сатып алу құны  бойынша есептелінеді, егер де  инвестицияны жақын арада сату мақсатында алса немесе инвестицияланған кәсіпорын қатаң ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында әрекет ететін болса, бұл соңғы инвесторға табысты беру қабілетін біршама төмендетеді. Мұндай шектеулерді тудыратын себептерінің катарына: реттеуші органның бақылауында болса, сондай-ақ олар кәсіпорындағы дивидендтерді бөлудің саясатына араласса кәсіпорын өз қызметін, дивидендтерді (табыстарды) аударуға шек қойылған елдерде жүргізуі мүмкін. Сондай-ак, саяси хал-ахуалдың өзгеруі кәсіпорынның шаруашылык қызметін жүзеге асуры туралы келісімдерде карастырылған дивидендтерді төлеуге шектеулердің күшіне енуі және басқа да кедергілердің болуы мүмкін.

      Егер де дивиденд инвестицияны  алғанға дейін алынса, онда ол  капиталды қайтарған болып саналады  және инвестордың балансы сол сомаға азаяды.

      Қаржылық инвестиция – ол акция,  облигация және басқа да құнды  қағаздар мен банктегі депозиттерге  салынған салымдар.

      Олар қысқа мерзімді (12 ай ішінде  айналымда болатын) және ұзақ  мерзімді (12 айдан астам мерзім) болып танылады.

    Еліміздің нарықтық экономикалық жолымен дамуы  барысында қаржылық инвестициялардың маңызы зор. Ал біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін қаржылық инвестицияны тарту  бүгінгі күні аса қажетті болып  отыр. ҚР-ның қаржы нарығы әлемдік  деңгейде жаңадан бой көтеріп келе жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады,ал қаржы нарығы келесі нарықтардан пайда болады:

      • валюталық нарық; 

      • құнды қағаздар нарығы;

      • несие-капиталы нарығы(ақша  нарығы);

      • асыл тастар нарығы (алтын  нарығы);

      Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де бұл бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субьектілері, жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы қорлары тіркелген. Осы жоғарыда аталған субьектілер барлық құнды қағаздар нарығының потенциялды қатысушылары қатарына жатады. Олардың кейбіреулері эмитент, ғни айналымға құнды қағаздар шығарушылар болса, ал екіншісі инвестор ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық субьектісіне жаңа технология енгізу, өндірісті модернизациялау, реконструкциялау әрқашан ірі капитал салымын керек етеді. Ал мұндай жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Бұл шаруашылық субьектілері қарыз капитал нарығына несиелер мен заемдарының қаражаттарын,айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.

      Іс жүзінде акция, облигация  және басқа да бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады.

      Эмитент ретінде кім болғанына  байланысты бағалы қағаздарды  иемденушілердің алдында белгілі  бір жағдайда борышты болып  табылады.

      Эмитент ретінде кім болғанына байланысты бағалы қағаздар мемлекеттік, муниципалдық және кооперативтік болып үш түрге бөлінеді.

      Мемлекеттік құнды қағаздар бағалы  қағаздардың бұл түрі ҚР-ның  заң актілеріне сәйкес мемлекеттің  сыртқы және ішкі қарыздарына  байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың бұл түрі ҚР-сы Ұлттық Банк мекемесімен эмитенттелінетін бағалы қағаздар болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республиканың бюджеттің тапшылығын қысқартуға, инфляцияны болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес ҰБ мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:

      • Ұлттық жинақ облигациясы  ;

      • Мемлекеттік қысқа мерзімді  қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ);

      • Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ);

      Муниципалды құнды қағаздар -бағалы  қағаздардың мұндай түрі жергілікті  бюджеттен эмиссияланатын жергілікті  атқарушы органдар шешімімен  шығарылады. Бағалы қағаздардың  бұл түрін шығарудағы басты  мақсат -құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала-бақшалармен мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу тағы да басқалар болып табылады.

      Кооперативтік құнды қағаздар -шаруашылық  субьектілерінің заң күшіне сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын кооперативтік бағалы қағаздар деп атаймыз. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.

      Бағалы қағаздарды жалпы мына  төменде аталғандай екі топқа  бөлуге болады:

      а) ақшалай ;

      ә) капиталды .

      Ақшалай бағалы қағаздар - ақшаны  қарызға алғандығын білдіреді.  Бағалы қағаздардың бұл түріне  вексельдерді, депозиттік және жинақ  сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай құнды қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни 1 жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.

      Капиталды құнды қағаздар –  шаруашылық субьектісінің қорын (капиталын) құруға немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.

      Өздерінен алынатын табысқа байланысты  құнды қағаздар қарыздық және  инвистициялық болып екі топқа  бөлінеді:

      Қарыздық құнды қағаздар бойынша  эмитент өзі белгіленген уақыт  барысында пайызымен тиісті қарыздарын өтеуге міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы да басқа бағалы қағаздар жатады.

      Инвестициялық құнды қағаздар -иемденушіге  активтің бір бөлігін иемденуге  құқық береді. Құнды қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.

      Құнды қағаздар шығарылу мақсатына  байланысты қорлы және саудалық  болып екі түрге бөлінеді:

      Қорлы құнды қағаздар - қор биржаларында  айналысқа түседі және көп  мөлшерде эмиссияланады. Құнды  қағаздардың бұл түріне акциялар мен облигациялар жатады.

      Саудалық құнды қағаздар –  белгілі бір коммерциялық бағытпен  сауда операциялары кезінде есеп  айырысуға арналған.

      Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне  байланысты құнды қағаздар нарықтық  және нарықтық емес болып екіге  бөлінеді:

      Нарықтық құнды қағаздар -айналыста  еркін сатылып немесе сатып  алынады. Олар сатылғаннан кейін  эмитентке мерзімінен бұрын ұсынылмайды. 

      Нарықтық емес құнды қағаздар - қолдан -қолға еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға  түспейді. Мұндай бағалы қағаздар қатарына оларды шығару кезінде сатылмайды деген шарт қойса, онда оларды тек эмитенттің өзі ғана сатып алады. Сондай-ақ айналысы шектеулі бағалы қағаздар да бөлініп көрсетілуі мүмкін.

      Бағалы қағаздар атқаратын рөлі  бойынша :

      • негізгі (акция,облигация );

      • көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік  сертификаттар);

      • туынды (варанттар, опциондар,  фьючерстер, бондар тағы басқалары);

      Акция- акционерлік қоғамда, яғни  шаруашылық субьектісін дамытуға  қаржы салғаны туралы куәландыратын  және иесіне акционерлік қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде алуға құқық беретін құнды қағаз болып табылады. Акциялар айналым мерзімі белгіленбей-ақ шығарыла береді. Шаруашылық субьектісін басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар, жай және артықшылығы бар деп екіге бөлінеді.

      Жай акциялар -акционерлік қоғамды  басқаруға құқық береді. Бір акция  осы субьектідегі акционерлер  жиналысында шаруашылық субьектіге  қатысты мәселелерді шешу барысында  бір дауысқа ие бола алады.  Жай акциялар үшін дивиденд  төлеу акционерлік қоғамның таза пайдасынан резервтер жасалғаннан кейін және артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденттер төлегеннен кейін ғана жүргізіледі.

      Артықшылығы бар акциялар -басқаруға  қатысу құқығын бермейді, әйтсе  де олар тұрақты белгіленген  мөлшерде дивидендтер алу құқығын береді, яғни белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар, артықшылығы бар акциялар шаруашылық субьектісінің таза табысын акционерлер арасында бөлу немесе қоғамның жойылу кезінде жай акционерлер салыстырғанда артықшылыққа ие болып табылады.

      Акцияның бір акционерден екінші  акционерге берілу ережелеріне  сәйкес оларды атаулы акциялар  мен ұсынбалы акциялар деп  аталатын екі түрге бөлінеді:

      Атаулы акциялар – олардың  иелеріне міндетті түрде шаруашылық  субьектісінің реестірінде тіркеуге тиісті акциялар болып табылады. Бұл ережелер бойынша акционерлер кітабында сатып алған акцияларының алынған уақыты мен саны көрсетіліп басқа да тиісті жазулары жазылған азаматтар ғана акционерлер болып саналады. Атаулы акциялардың иесі бұл бағалы қағазды сатып алған кезде шаруашылық субьектісінен барлық акциялар үшін олардың өз иесінің қолында екендігін куәландыратын бір ғана сертификат алады.

      Акциялардың мұндай түрін сату  барысында сертификаттың теріс  жағында екі тараптың да қолдары  қойылған табыстау туралы келісім -шарт жасалынуы қажет. Содан кейін бұл сертификат акционерлер тізіміне тиісті өзгертулер енгізу үшін шаруашылық субьектісіне жөнелтіледі. Осыдан кейін барып акцияның жаңа иелері өзінің сатып алған бұл құнды қағазына жаңа сертификат алады.

      Ұсынбалы акциялар -иелерінің аты-жөні, яғни олар туралы деректер  мен мәліметтер шаруашылық субьектісінде  тіркелмейді. Акциялардың бұл  түріне, яғни ұсынбалы түріне  иелік ету тек қана шаруашылық  субьектілерінің акционерлері бар  беп айтуға заңды түрде негіз бола алады. Ұсынбалы акцияларды сатып алу немесе оларды қайта сату операциясы құнды қағаздың бұл түрінің бір меншік иесінен екінші бір меншік иесіне тікелей ауысуы болып табылады.

    Кәсіпорынның  есептік саясатында қысқа мерзімді қаржылық инвестицияны ағымдағы құны бойынша, ал ұзақ мерзімді инвестицияны сатып алу құны бойынша есептеуді қарастырған болатын.

      Облигация дегеніміз –оның иесінің  ақша қаражаттарын салғанын куәландыратын  және оған көрсетілген мерзім  ішінде осы құнды қағаздың  номиналды құнын белгіленген % төлей отырып, өтеу міндеттемесін мақұлдайтын құнды қағаз болып табылады. Облигациялар белгілі мерзімге шығарылады. Жалпы облигацияларда акциялар сияқты шаруашылық субьектісі үшін инвистицияның маңызды көзі болып табылады.

      Яғни облигациялар дегеніміз- корпорацияның, шаруашылық субьектісінің қарыз міндеттемелерін растайтын құжат. Ол корпорацияның активтеріне қарсы жұмсалады. Облигацияларды мерзімдік, қарыздық міндеттемелер ретінде өтеу кепілдігі эмитент тарапынан берілген жалпы кепілдік болып табылады. Жалпы кепілдік эмитенттің банкрот болып өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда облигация ұстаушының сол шаруашылық субьектілерінің, яғни облигацияны шығарған субьекті мүліктерінің белгілі бір бөлігін алуға құқылы екендігін көрсетеді. Алайда, бұл жоғарыда аталған акциялар мен облигациялардың бір-бірінен едәуір айырмашылықтары болып мыналар табылады: