Инвестицияларды қаржыландру және неселе

    PP = 600млн/150млн = 4жыл. Ендеше 4 жылда жоба өзін өзі өтеп, қалған 4 жылда инвестор таза пайда алады.

    2-жақ жобаны іске асырудан түсетін ақшалай түсімдердің шамасы жыл сайын өсіп отырса, онда (å) өолданылады. Мысалыға, жоғарыда қарастырылған жобадан түсетін ақшалай түсімдер жыл сайын өсуіне байланысты әр түрлі делік.

    1-жылы – 50млн. теңге

    2-жылы – 100млн. теңге

    3-жылы – 200млн. теңге

    4-жылы – 250млн. теңге

    5-жылы – 300млн. теңге

    Онда біз жобаның 4 жылда өтелетінін білеміз, себебі (50+100+200+250), ақшалай түсімдер кезеңі бастапқы жұмсалған инвестиция 600 млн. теңгені құрайды.

    Қарапайым әдістің келесі бір түріне инвестицияның бухгалтерлік рентабельділігін анықтау әдісі жатады (ROІ – return on іnvestment). Мұны кейбір оқулықтарда инвестицияның орташа пайда нормасы (ARR) деп атайды. Бұл көрсеткіш инвестицияны бағалауда ақшалай түсімдерге негізделеді ал бухгалтерлік көрсеткіш бұл фирманың табысын білдіреді. Бұл көрсеткіш бухгалтерлік есеп бойынша фирма табысының орташа шамасының инвестициялық орташа шамасына қатнасы арқылы анықталады. Мұндай жағдайда, инвестицияның бухгалтерлік рентабельділігін есептеу пайыздық және салықтық төлемдерді төлегенге дейінгі табыс негізінде EBІT (earnіng before іntegt and tax) немесе салықтан кейінгі бірақ пайыздық төлемдерден бұрынғы табысты EBІT - тең және (1-Н) арасындағы айырмамен есептеледі. Н: EBІT(1-Н).

    Бұл жерден инвестицияның орташа шамасы активтердің есептік құнының жыл басы мен аяғындағы көрсетілетін рентабельділігі бойынша анықталады. Сонымен инвестицияның бухгалтерлік есебінің формуласы: 

            EBІT (1-Н)

    ROІ = ----------------

           (C^б_а- С^с_а) / 2 

    Мысалы. АҚ Рахат бұйым шығаратын жаңа желі 1 млрд. теңге алуды жоспарласын, оның қызмет ету мерзімі 10 жыл АҚ есебі бойынша бұл станок шығынды  үнемдеп жылына 200 млн. теңге пайда  әкелсін (салық және несие үшін пайызы бұрын есептелмеген). Егерде пайдаға 30% салық салынса онда, салық алынғаннан кейінгі табыс шамасы 200 х (1- 0,40) = 120 млн. теңге.

    Ішкі  пайда нормасын есептеу әдісі. Ішкі пайда нормасы немесе инвестицияны өтеудің ішкі коэффиценті (ІRR – іnternal rate of return). ІRR – мәні жағынан инвестициялауға бағытталған қаражаттың өтелу деңгейін және табиғаты жағынан қаржылық менеджменттің басқадай аспектілерінде пайдаланатын пайыз мөлшерінің әр түріне жақын келеді. Экономикалық табиғаты жағынан, ішкі пайда нормасына ең жақыны:

1. банктердің өз жинақ шоттарына қоятын табыстылықтың нақты жылдық мөлшері, (яғни күрделі пайыздық есептеу сызбасы бойынша есептелетін, бір жылғы табыстылықтың номиналдық мөлшері).
2. күрделі пайыздық есептеу сызбасы бойынша бір жылға ссуда бойынша нақты пайыз мөлшері.

    ІRR – келтірілген пайданы келтірілген  шығынмен теңестіретін дисконттық мөлшерлеме коэффицентін білдіреді. Бұл коэффицент таза келтірілген құныды нөлге теңестіреді. Бұл көрсеткіштің мәні инвестициялық  жобаға жұмсалымның табыс деңгейінің шегін белгілейді.

    Егер  ІRR-дің мәні r арқылы белгілесек, онда r-ді мынадай формуламен табамыз:

    _n    CF_t

    å---------- - І₀ = 0 немесе NPV = 0

              ^t=0 (1+r)^t 

    Бұл көрсеткіштерді есептеуде арнайы калькуляторлар және кесте немесе график тұрғызу әдістері қолданылады.

      ІRR бойынша жобаны таңдау келесідей түрде жүзеге асырылады:

    а) егер ІRR > r – жоба тиімді

    ә) егер ІRR < r – жоба тиімсіз

    б) егер ІRR = r – жобаны қаржыландырудан таза пайда өзгермейді кез келген шешімді қабылдауға болады.

 
 

12-дәріс.  Инвестициялық қызметті қаржыландыру көздері.

       Нарықтық экономика жағдайында  инвестициялық салымдарды қаржыландырудың  барлық көздері келесідей:

    -меншік  қаржылық қорлар мен ішкі шаруашылық  резервтер (еркін ақша –қаражаттары, құнды қағаздардың эмиссиясы,  пайда, басқа компаниялар акцияларынан дивидендтер, амортизациялық төлемдер және т. б.)

    -заемдық  қаржылық қорлар (коммерциялық банктердің  несиелері, инвестициялық қорлардың  зайымдары, меншік зейнетақы қорлары,  акционерлік қоғамдар, жеке тұлғалар  займдары және т.б.)

    -акцияларды сатудан және еңбек ұжымдары, азаматтар, заңды тұлғалардың жарналық және басқа да салымдарынан алынатын   қаржылық қорлар;

    -кәсіпорындардың  бірігуімен пайда болатын ақша  –қаражаттары ;

    -мемлекеттік  бюджет қаражаттары;

    -шетел  инвесторларының қаражаттары; 

      

    

    

      
 
 

      
 

     1-сурет  – Кәсіпорынның меншік қаржылық  қорларының құрылымы

    Инвестициялық жобаның қарауындағы барлық қаражаттардың  құны бар, яғни барлық қаржылық қорларды пайдалану үшін төлемдерді есепке алу  мен талдау капитал салымдарының экономикалық тиімділігін бағалауда негізгі болып табылады.

    Кәсіпорындарда  күрделі құрылыс үрдісінде ерекше қаржыландыру көздері пайда болу  мүмкін, оларды келесі формуламен бағалауға  болады:

, (1)

мұндағы А – жоспарланатын кезеңнің басында  күтілетін айналым активтері, Н – кезең бойында айналым активтеріне жоспарлық қажеттілік, К – жыл бойында кредиторлық қарыздың өзгеруі.

    Жұмылдырудың  қаржылық механизмі келесідей- кәсіпорынның айналым активтерінің бөлігі негізгі  қызметтен алынып, күрделі құрылысты  қаржыландыруға жіберіледі.

    Егер  кәсіпорынның меншік қаржылық қорлары  болса, ол осы қорлар үшін ешкімге  төлем төлемейді дегенді білдіреді. Өз меншік қаржылық қорлары бар кәсіпорындар қандай да бір қаржылық аспаптарды инвестициялап, содан табыс табу мүмкіндігі бар болады. Сондықтан осы қорлардың құны баламалы ақша салымының минимум құнына тең болады. Кәсіпорын иелеріне төлем акционерлер дивиденттерімен шектелмейді. Меншік иелерінің  қарауында қалған кәсіпорын пайдасы (несиелік инвесторға төлемі төленгеннен кейін) екі бөлікке бөлінеді: бірінші бөлігі дивиденттер түрінде төленеді, ал екінші бөлігі кәсіпорынға қайта инвестицияланады. Сондықтан меншік капиталдың құнын есептеуде келесі түсініктерді басшылыққа алу қажет: кредиторға қатысты соманы төлегеннен кейін қалған кәсіпорынның ақшалай пайдасы (таза ақша ағыны) жиынтық меншік иесіне берілген инвестициялар үшін төлем болып табылады.

    Ұзақ  мерзімді банктық несие, заңды тұлғалардың  облигациялары мен ссудаларын таратып  үлестіру-заемдық қаржыландырудың  дәстүрлі құралдары болып табылады. Ал лизинг несиелеудің қатысты жаңа әдісі болып табылады, мұнда кәсіпорын лизингтік фирмадан ұзақ мерзімді ссуда алып, оны лизинг бойынша төлемдерді өнімнің өзіндік құнына жатқызу арқылы біртіндеп өтейді. Лизинг кәсіпорынға құрал –жабдықталуға , оны айналымнан қаражат алмай пайдалануға мүмкіндік береді. Нарықтық экономикада лизингті пайдалану заемдық қаражаттардың жалпы сомасының 25% -30% құрайды. 

      
 

    

      
 

      

      
 
 
 

2-сурет  – Кәсіпорынның заемдық қаражаттарының  құрылымы 

    Меншік  және заемдық қаржылық  қорлардың негізгі айырмашылығы – пайыздық төлемдер салық салуға дейін төленеді, яғни жалпы шығындарға қосылады, ал дивидендтер пайдадан төленеді. Бұл жағдай кәсіпорын үшін қосымша түсімнің көзі болып табылады.

    Инвестицияларды қаржыландырудың әрбір көзінің  үлесі  жаңа істі ұйымдастырудың нақты шарттарына, оның сипатына, масштабтарына және көптеген басқа да факторларға әр түрлі тәуелді болады.

    Ұзақ  мерзімді қаржыландырудағы потенциялды  инвесторлар: отандық және шетел  банктері, портфельдік инвесторлар, стратаегиялық инвесторлар. Ұзақ мерзімді қаржыландырудың аса таралмаған көздері: акциялар, облигациялар, конверсияланатын облигациялардың эмиссиясы, лизинг. Әрбір көздің ерекшеліктерін талдайық.

    Отандық банктер ұзақ мерзімді қаржыландырудың кез-келген басқа көзіне қарағанда жергілікті жағдайды жақсы біледі, бірақ олар тәуекелге аса жағымсыз қарайды  және едәуір қамсыздандыруды талап етеді.

      Шетел банктерінің көбісі несие беретін кәсіпорындарды таңдауда аса талғағыш болады және экспорттық салаларды несиелеуді талдайды. Шетел банктерінен алынатын заемдық қаражаттар есебінен қаржыландыру, жергілікті банктерге қарағанда, көбінесе ұзақ кезеңге және төмен бағамен беру мүмкін болады. Сонымен қатар шетел банктерінде ірі капитал соммалары болады.

    Портфельдік инвесторларға инвестициялық қорлар, венчурлық капитал қорлары, сақтандыру қорлары және т.б жатады. Олар дивидендтерді төлеуден табыс пен негізгі қорлар құнының жоғарлауынан (акция құнының жоғарлауынан) табыс арасындағы байланысты табуға ұмтылады. Олар акциялардың бақылау пакетін алуға ұмтылмайды. Бірақ портфельдік инвесторлар кәсіпорынды басқаруда дауыс беру құқығын алғысы келеді, әсіресе: акционерлер жиналысында дауыс беру,  директорлар кеңесіндегі төрағалықты.

    Стратегиялық  инвесторлар: өз қызметінің бағыттарын ұлғайтуда ұмтылатын өнеркәсіп саласындағы компаниялар; Өз активтерін жақсырақ пайдалануға ұмтылатын өнеркәсіптің басқа саласында жұмыс істейтін компаниялар; стратегиялық байланыстарды дамытуға ұмтылатын қаржылық-өнеркәсіптік топтар (ҚӨТ). Стратегиялық инвесторлар ұзақ мерзімді қарым-қатынасқа және стратегиялық және оперативті шешімдерді қабылдауда өкілеттікке (негізінде акциялардың бақылау пакеті, минимум – директорлар кеңесінде орын) ұмтылады және қайта ұйымдастырумен, стратегияның өзгертумен байланысты шараларды қабылдауды талап ете алады.

    Сонымен қатар стратегиялық инвестордың  жаңа технологияны беру, бірегей құрал-жабдықты беру, өткізу каналдарына қатынау, өнім ассортиментін ұлғайту, өндіріс  масштабтарының өсімі есебінен потенциалды  үнемдеу; оқыту және тәжірибелі профессионалдарға қатынау; қаржыландыру мүмкіндіктері бар. Стратегиялық инвестор үшін қаражат салудың көбінесе қолайлы түрі – бірлескен кәсіпорын құру болып табылады.

    Қазіргі күні ұзақ мерзімді қаржыландырудың  аса таралмаған түрі – акциялар мен облигациялардың эмиссиясы. Акциялардың эмиссиясы дайындау құны мен эмиссия, жарнаманың жоғары шығындары мен байланысты қосымша шығындарды жорамалдайды. Сонымен қатар алдын-ала қанша ақша алынатыны белгісіз болады егер акциялар бір немесе бірнеше сатып алушыларға алдын-ала сатылмаса. Көптеген акциялар отандық және шетелдік портфельдік инвесторларға сатылады. Құнды қағаздар бойынша заңдық шектеулер мен қазіргі нарықтық конъктура қазақстандық кәсіпорындарға көптеген шетел нарықтарында тікелей акциялар эмиссиясы жолымен ақша алуға мүмкіндік бермейді.    

      Қазіргі еліміздің экономикасына шетел  капиталын тартуда сыртқы несиелер формасы болуда. Оны пайдалану  ішкі инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі мен тікелей шетел инвестицияларды  тарту мүмкіндіктерінің төмендігіне байланысты болуда. Қаржыландыру көздері, тартудың көлемі мен мақсатына байланысты сыртқы несиелер:

• Жеңілдіктері бар несиелер немесе ресми көмек;
• Банк несиелері;
• Коммерциялық несиелер;
• Экспорттық немесе «байланысқан» несиелер;
• Субсидиялар, гранттар мен гуманитарлық көмек;

түрінде болады.

   Қазақстан Республикасында өндірісті инвестициялаудың негізгі көздері болып Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкес мынандай мәселелердің есебінен қаржыларды алуы: