Құқықбұзушылық

2. Заң белгілеген қоғамдық тәртіпке, мемлекет органдарының атқару-орындау саласындағы қатынастарға нұқсан келтіру әкімшілік құқық бұзушылықтар деп аталады.

Жеке адамның  құқыққа қарсы, кінәлі (қасақана немесе абайсыздық) іс әрекет жасаған әрекет немесе әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады. [4]

Мұндай құқық  бұзушылықтар атқару және билік етудің қалыпты қызметіне кедергі келтіреді, жалпы қоғамдық тәртіпті бұзады (жол ережесін бұзу, өндірістегі қауіпсіздік ережесін бұзу және т.б.), азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.

Әкімшілік құқықытық  нормаларды талдау барысында барлық әкімшілік құқық бұзушылықтарға тән, жалпы белгілерді анықтауға болады және осы белгілері арқылы заңсыз мінез-құлықты, заңды мінез-құлықты, сонымен бірге басқа да құқық бұзушылыққа тән (қылмыстан, тәртіптік қылықтар және т.б.) ерекшеліктерді айырға болады. Бұл белгілердің қатарына  мыналарды жатқызуға болды:

• Теріс қоғамдық;
• Құқыққа қарсылық;
• Кінәлілік;
• Әрекеттің жазалануы.

Әкімшілік құқық  бұзушылықтар тек объектілерінің жалпы  сипаты және мемлекеттік басқарудың құқық тәртібіне қарсы бағытталғандығымен ғана емес, жазалау сипатында қолданылатын санкциялармен де ерекшеленеді.

Мәселен ескерту, айыппұл, жүргізу куәлігін алып қою  және т.б.

Әкімшілік құқық  бұзушылықтың белгілерін оның заңдылық құрамынан айыра білу қажет. Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамына, мынадай элементтерді құрайды:

1. Құқық бұзушылық объектісі (қандай да болмасын аядағы қоғамдық қатынастардың тұрақты жетілуіне құқық бұзушының қол сұғуы)
2. Объективтік жағы (белгіленген ережелерді бұзуға байланысты нақты әрекет);
3. Құқық бұзушылықтың суъектісі –есі дұрыс 16 жасқа толған жеке тұлға.

Әкімшілік құқық  бұзушылықтың субъектісі болып нақты  әкімшілік құқық бұзушылық жасаған  жеке тұлға саналады.

Қазақстан Республикасының  Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі субъектілердің 8- тобын  белгілейді:

1. ҚР азаматтары
2. Кәмелетке толмағандар
3. Лауазымды адамдар
4. Заңды тұлғалар
5. Артықшылықтары және әкімшілік жауаптылықтан қоғанышы бар адамдар
6. Жеке кәсіпкерлер
7. Дипломатиялық қорғаныш бар адамдар
8. Шетелдіктердің, шетелдік заңды тұлғалардың және азаматтығы жоқ адамдар[4]

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде мынандай топтағы әкімшілік құқық бұзушылықтар көрсетілген:

• Жеке адамның құқықтарына қол сұғатын;
• Азаматтардың сайлау құқықтарына қол сұғатын;
• Кәмелетке толмағандардың құқықтарына қол сұғатын;
• Меншікке қол сұғатын;
• Кәсіпкерлік қызмет саласындағы;
• Сауда және қаржы саласындағы;
• Салық салу саласындағы;
• Салық салу саласындағы;
• Өнеркәсіп, жылу, электр энергиясын пайдалану саласындағы;
• Сәулет-құрылыс қызмет саласындағы;
• Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Карантиндік ережелер мен мал дәрігерлік қадағалауда әлеуметтік құқық бұзушылық;
• Қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық;
• Қоғамдық тәртіпке және имандылыққа қарсы қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Баспасөз және ақпарат сласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Басқарудың белгіленген тәртібіне қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық;
• Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасы режимінің белгіленген тәртібіне және Қазақстан Республикасының аумағында болу тәртібіне қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Кеден істері саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Көлікте жол шаруашылығында және байланыста әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Жалпыға бірдей әскери міндеттілік, әскери қызмет пен қорғаныс саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Мемлекеттік билік институттарына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылықтар;
• Әкімшілік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар.

Аталған топтағы  құқық бұзушылықтардың түрлері, қоғамдық әр түрлі аясындағы қоғамдық қатынастардың қорғалғандығын көруге болады.

3. Еңбек қатынастары аясындағы кәсіпорындар, мекемелер, ұымдардың ішкі еңбек ұйымдастыру тәртібіне нұқсан келтіру тәртіптік құқық бұзушылықтар деп аталады.

Тәртіптік құқықбұзушылық қызметттік қатынас саласында бағынушылық тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекетТәртіптік құқықбұзушылық қызметттік қатынас саласында бағынушылық тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекет-әрекетсіздік. Ол өндірістің қызметтік, әскери және оқу тәртібін бұзып, олардың алдында тұрған шаруашылық, әлеуметтік-мәдени, басқару және де мақсаттар мен міндеттерді орындауға кедергі болады.  Бұл үшін мынадай санкциялар қолданылуы мүмкін: ескеру, сөгіс, жұмыстан шығару, оқу орнынан шығару және т.б.

2.4  Құқық бұзушылыққа қолданылатын заңды жауапкершілік

Заң алдындағы  жауаптылық – құқық бұзушылыққа  барған жағдайда оны жасаған адамның  мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына тартуының қажеттілігі.[7,45б]  
Заң алдындағы жауаптылық белгілері:

1. құқықтық ұйғарымдар түрінде мемлекет белгілейді;
2. құқық нормасының санкциясын жүзеге асыру түрінде көрінеді;
3. құқық бұзушылық жасалған жағдайда ғана орын алады;
4. құқық бұзушылық жасаған адамға қолайсыз салдар – жаза түрінде қолданылады;
5. міндет жүктеумен байланысты болады;
6. іс жүргізу нысанында (түрінде) жүзеге асырылады;
7. мемлекеттің құзырлы органдары арқылы ғана қолданылады.

Заң алдындағы  жауаптылық қай салаға жататындығына  байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:

• әкімшілік – әкімшілік сипаттағы теріс қылық жасалған жағдайда туындайды және шара қолдану (жаза қолдану) немесе айыппұл салу түрінде болады;
• азаматтық – заң алдындағы жауаптылық міндеттеме шарттарының бұзылу нәтижесінде туындайды;
• қылмыстық – заң алдындағы жауаптылық қылмыс жасалуының нәтижесінде ғана қолданылады;
• материалдық (дүниемен байланысты) – қандай да бір мемлекеттік кәсіпорындар, мекемелер ұйымдарға зиян немесе залал келтірілген жағдайда заң алдындағы жауаптылық туындайды;
• тәртіптік – заң алдындағы жауаптылық әскери, еңбек, оқу орнындағы тәртіптер бұзылыған жағдайда туындайды, бұлар шара қолдану, сөгіс жариялау, ескерту жасау түрлерінде болады.

Заң алдындағы  жауаптылықты, оны анықтап жүктейтін  органдарға байланысты мынадай түрлерге бөлуге болады:

• сот арқылы анықталып жүктелетіндері;
• мемлекеттік басқару органдары арқылы анықталып жүктелетіндері;
• басқа құрылымдар арқылы жүктелетіндері.

Заңдық жауапкершілік  жүктеудің мақсатын, қызметтері мен  қағидаттарын қарастырайық.

Заңды жауапкершіліктің мақсаты осы құқықтық амал, тәсіл  арқылы қандай да бір нәтижелерге  қол жеткізуге болатынын көрсетеді және де осы нәтижелердің қандай болатынын анықтайды. Сөйтіп, олардың мәнін терең ұғынуға мүмкіндік береді. Заңдық жауапкершіліктің негізгі мақсаты суъектілердің құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қоғамдық тәртіпті сақтау әрі қорғау болып табылады. Атап айтқанда, осы заңдық жауапкершілік құралы құқық субъектілерінің мүдделерін қанағаттандыру және әлеуметтік байланыстардың әділетті түрде реттелінуіне бола белгіленеді.

Заңдық жауаптылықтың  қызметтерін оның алдына қойылған мақсаттар анықтайды, әрі содан туындайды.

Жазалау қызметі (функциясы) – орын алып отырған  құқық бұзушылыққа мемлекеттік  жаза қолдану түріндегі жауабы. Бұл  “жаза түріндеге жауап” кінәлі адамға, оның жеке басына мүліктік немесе ұйымдық тауқымет тартқызу немесе мұқтаждыққа ұшырату, сөйтіп, қолайсыз зардаптар шектіру арқылы жазасын беру түрінде білдіріледі.

Құқықты қалпына  келтіру қызметі – құқыққа  өкілетті субъектінің мүддесін қамтамасыз етудің барысында кінәліден келтірілген  зиянды өндіріп алуға, шыққан шығынды, шеккен залалды өткізуге, жоғалған мүліктің орнын толтыртқызуға мүмкіндік береді.

Тәрбиелік қызметі  – заңға теріс іс-әрекеттердің, құқық бұзушылықтың алдын алудың, ондайларды болдырмаудың қажеттілігі  дәлелдердің субъектілердің саналарында  қалыптастыру, күнделікті болмыстағы қызметтерінде әдетке айналуын қамтамасыз етуге күш салу болып табылады.

Осы қызметтер  заңдық жауапкершілік белгілеген мақсаттарға  жетуге көмектеседі.

Заңдық жауапкершілік  қағидаттары     (принциптері ) – осы институттың іргетасын құрайтын ең басты негіздері, идеялары, тезистері болып табылады.

Заңдық жауапкершіліктің қағидаттарын төмендегідей етіп бөліп  көрсетуге болады:

1. әділеттілік – мұның өзі тағайындалатын жазаның болған құқық бұзушылыққа мөлшері арқылы, теріс қылық үшін қылмыстық санкцияның белгіленуін болдырмау арқылы, жауапкершілікті бекітетін немесе оны күшейте түсетін заңның кері күшін жоққа шығару арқылы, кінәліге бір қылмысы үшін тек бір ғана жаза түрінің қолданылуы арқылы білдіріледі.
2. заңдылық – заңдық жауаптылық кінәлі адамға қатал түрде заң бойынша және заңда көзделген әрекеттері немесе әрекетсіздіктері үшін жүктеледі (қолданылады).
3. дәлелділік – істің нақты жағдайын жан-жақты әділдікпен қарап, әрі тек жинақталған дәлелдемелер бойынша шешудің қажеттілігін, адамның құқық бұзушылық жасаудағы айғақтарын, құқық бұзушылығының нақты түрін, соған сәйкес келетін құқық нормасын анықтау бойынша білдіріледі.
4. жазадан құтылмайтындық – құқық бұзушлық үшін заң алдындағы жауаптылықтың болмай қоймайтындығы; құқық бұзушылықтың ашылуының ұтымдылығы, сапалылығы және толықтығы, кінәлі адамдарға мемлекет тарапынан жазалау түріндегі жауаптылықтың міндетті және ұтымды түрде жүктелетіндігінің сөзсіз болатындығы.
5. мақсатқа лайықтылық – жазаның заңдық жауаптылық мақсаттарына сәйкестігі, санкцияларды даярлау; жасалған әрекеттердің (әрекетсіздіктердің) түрлі жағдайларын есепке алуда оны жұмсартатын да, ауырлататын да жақтарын ескеру.

Заңдық жауаптылықпен  қатар құқық негізімен соның  шегінде жүзеге асырылатын мемлекеттік  ырықтандырудың басқа да түрлері  атқарылады, оларға қорғау шаралары, бұлтартқызбау шаралары, тәжірибелік ырықтандыру шаралары, медициналық сипаттағы ырықтандыру шаралары жатады.

Егер заңдық жауаптылық, қосымша заңдық міндет жүктеумен байланысты болса (мысалы: еркінен айырумен), онда қорғау шарасы “ескі” яғни, “бұрынғы” осы субъектіге жүктелген міндетті орындаумен байланысты болады. Қорғау шарасының мақсаты – жазалау емес, тек құқық бұзған адамды жауаптылыққа тартпай, бұзылған құқықты қалпына келтіру болып табылады (мысалы, балаларын бағып-қағу үшін оның әкесінен нәпақа өндіруді заң жолымен еріксіз түрде алу).

Қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істер бойынша өндірістің қалыпты жүргізілуін қаматамасыз  етуге бағытталған бұлтартпау шаралары (ешқайда кетпейтіндік қолхаты, ұстау), сондай-ақ бұлардан басқа іс жүргізу шараларында (дербес тексеріс, куәландыру, күш қолданып тінту және т.б.) заңдық жауапкершілік шараларына қарағандағы айырмашылығы, олар тек құқық бұзушылықтың алдын алып болдырмау мақсатында қолданылады.                       Осы айтылып (жоғарыда мысал  түрде келтірілген) отырған жағдайда құқық бұзушылықтың болмауы себебінен жазалау да орын алмайды.

Жаза қолданумен сипатталмайтын ырықтандыру шараларына:

• еріксіз түрде сақтандыру (алдын алу) шаралары (мысалы, карантин жағдайында жүріп-тұру еркіндігін шектеу);
• қоғамға қауіпті әрекеттерге (әрекеттіліктерге немесе әрекетсіздіктерге) барған үшін кәмелет жасқа толмаған жастарға (әрекет қабілеттілігі жоқ) қолданылатын тәрбиелік ырықтандыру шаралары;
• мемлекеттің немесе қоғамның мүддесі үшін құнының өтемін төлеп, меншік иесінен мүліктерін төтенше, шұғыл жағдайларда (апатты ауыр жағдайларда, аварияларда, эпидемия-эпизоотия таралғанда) және басқа да төтенше сипаттағы жағдайларда қолданылатын алып қою шаралары жатады.

Сонымен, қоғамға, тұлғаға немесе мемлекетке зиян келтіретін жағдайлар да бар. Бірақ мұнда зиян, залал келтірген тұлға заңдық жауаптылыққа тартылмайды. Міне, осы жағдайлар әрекеттің құқықтық қайшылықтарын жоққа шығаратын жағдайлар деп аталады. Бұларға мына жағдайлар жатады:

• қабілетсіздік – тұлғаның өз әрекеттеріне есеп бере алмайтын ессіздік күйі;
• қажетті қорғану – бұл жағадайда қол сұғушы адамға зиян келтіру, яғни қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер телімін және басқа да құқықтарын, қоғамны немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан, сол қол сұғушыға зиян келтіру жолымен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті қорғану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса; [2]
• қылмыс жасаған адамды ұстау – қылмыс жасаған адамды мемлекеттік органдарға жеткізу және оның жаңа қол сұғушылыққа бару мүмкіндігін тыю үшін ұстау кезінде зиян келтіру, егер мұндай адамды өзге амалдармен ұстау мүмкін болмаса және бұл орайда осы үшін қажетті шаралар шегінен шығуға жол берілмесе;
• аса қажеттілік – заң арқылы қорғалатын мүдделерге аса қажет болған жағдайда зиян келтіру, яғни белгілі бір адамның немесе өзге адамдардың өміріне, денсаулығына, құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті басқа амалдармен жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті басқа амалдармен жою мүмкін болмаса және бұл орайда аса қажеттілік шегінен шығып кетушілікке жол берілмеген жағдайда; [2]
• күштеп және психикалық мәжбүрлеу (жүйкесіне зақым ету) – егер күштеп мәжбүрлеудің салдарынан адам өзінің іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ие бола алмаса, күштеп мәжбүрлеудің нәтижесінде заңдармен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру жағдайында. [2]
• орнынды тәуекелге бару – қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткізу үшін орынды тәуекел еткен ретте заң арқылы қорғалатын мүдделерге зиян келтіру жағдайы. [2]
• бұйрықты немесе өкімді орындау – адамның өзі үшін міндетті болып табылатын бұйрықты немесе өкімді орындау жөнінде іс-әрекет жасағанда оның заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру жағдайы – көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындамау жағдайы. [2]
• елеулі маңызды болмайтын құқық бұзушылық – қоғамға мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін туындатпаған жағдай. [2]
• казус (оқиға, шытырман қиын жағдай) және тағы басқалар.
• Құқық бұзып, кінәлі болған субъектіге мемлекет өзінің мәжбүрлеу шараларын қолданады. Ол бойынша кінәлі субъектінің жеке өз басы мүліктік шектеуге ұшырайды немесе ұйымдық сипаттағы қысым мен шектеуге түседі.
• Заң алдындағы жауаптылық бірнеше түрге бөлінеді – қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, тәртіпсіздік және материалдық жауаптылық.