Міністэрства  адукацыі Рэспублікі Беларусь

УА “МДУ імя А.А. Куляшова”

Кафедра гісторыі і культуры Беларусі 
 
 
 
 
 
 

Рэферат на тэму:

  

“Ваенныя дзеянні ў Беларусі ў гады Лівонскай вайны” 
 
 
 

  Выканаў:

       студэнт 3 курса  гр. “Б”

   Сініла П.М.

      Праверыў:

                               Сугака Л.А. 
 
 
 
 
 

Магілёў, 2011

Змест 

Уводзіны

І. Абвастрэнне  сітуацыі ў Інфлянтах

ІІ. Першы перыяд вайны(1558–1561)

ІІІ. Другі  перыяд вайны (1562–1578)

ІV. Люблінская унія 1569 г.

V. Трэцці  перыяд вайны (1579-1783)

Заключэне

Спіс  выкарыстанай літаратуры 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Уводзіны 

     Ужо працяглы час тэма войн і канфліктаў з’яўляецца адной з найболей распаўсюджаных у айчыннай гісторыяграфіі. Падобная з’ява склалася ў выніку наяўнасці велізарнай колькасці пунктаў гледжання, ўзнікае мноства самых разнастайных спрэчак у гэтай вобласці. У гэтай працы я паспрабую найболей поўна паказаць ваенныя падзеі Лівонскай вайны.

     Лівонскі  ордэн – нямецкій духоўна-рыцарскі ордэн, аддзяленне Тэўтонскага ордэна, які існаваў у XIII - XVI ст. у Лівоніі (сучасныя Латвія і Эстонія) на землях, захопленых нямецкімі феадаламі ў 1-й палове XIII ст. Спачатку ён зваўся Ордэнам мечнікаў. Ордэн быў ператвораны ў Лівонскі у 1237 г.

     Да  сярэдзіны XVI стагоддзя рэзка ўзрасло значэнне гандлёвых шляхоў, якія злучалі паміж сабой, па Балтыйскім моры, краіны Заходняй і Ўсходняй Еўропы, а таксама найважнейшыя перавалачныя пункты на гэтых шляхах. Калі ў XV - XVI стагоддзях пачаўся інтэнсіўны рост прамысловай вытворчасці і гарадоў, у шэрагу краін Заходняй Еўропы узрос попыт на прадукты сельскай гаспадаркі, якія ва ўсё большым памеры паступалі на еўрапейскі рынак з Усходняй Еўропы. Калі на працягу ўсяго Сярэднявечча галоўнымі прадметамі гандлю, якія паступалі з Усходу на Балтыку, былі амаль выключна воск і мяхі, зараз жа на Захад па Балтыйскім моры везлі больш разнастайныя тавары: з Прыбалтыкі – хлеб, з Вялікага княства Літоўскага і Польшчы – хлеб і «лясныя тавары», з Расіі – скуры, сала, лён і пяньку. Рэзка ўзрос таваразварот, узраслі і прыбыткі, якія прыносіў гэты гандаль. Аднак гэтыя прыбыткі, якія маглі бы ўзбагаціць казну, заставаліся ў прыбалтыйскіх партах – тых перавалачных пунктах, дзе струмені тавараў пераходзілі з марскіх шляхоў на сухапутную дарогу. У выніку гандлёвы прыбытак заставаўся ў кішэнях лівонскіх купцоў, а гандлёвыя мыты – ў кішэнях лівонскіх улад [1, с. 670].

     Лівонская канфедэрацыя была зацікаўлена ў  кантролі над транзітам рускага  гандлю і істотна абмяжоўвала  магчымасці рускіх купцоў. У прыватнасці, увесь гандлёвы абмен з Еўропай  мог ажыццяўляцца толькі праз лівонскія  порты Рыгу, Линданисе (Рэвель), Нарву і перавозіць тавары можна было толькі на судах Ганзейскага звяза. Адначасова з гэтым, асцерагаючыся ваеннага і эканамічнага ўзмацнення Царства Рускага, Лівонская канфедэрацыя перашкаджала правозу ў Расію стратэгічнай сыравіны і адмыслоўцаў, атрымліваючы ў гэтым садзейнічанне Ганзы, Польшчы, Швецыі і нямецкіх імперскіх улад.

     У 1503 году Іван III склаў з Лівонскай канфедэрацыяй перамір'е на 50 гадоў, па ўмовах якога яна павінна была штогод уносіць даніна (так званая “юр’ева даніна”) за горад Юр’еў (Дерпт), раней які належаў Ноўгараду. Дамовы Масквы з Дерптом XVI стагоддзі традыцыйна згадвалі пра “юр’еўскай даніны”, але фактычна пра яе даўно забыліся. Калі тэрмін перамір’я мінуў, падчас перамоў у 1554 году Іван IV запатрабаваў выкананні звароту нядоімак, адмовы Лівонскай канфедэрацыі ад ваенных звязаў з Вялікім княствам Літоўскім і Швецыяй і працягі перамір’я [4, с. 162].

     Першая  выплата абавязку за Дерпт павінна  была адбыцца ў 1557 году, аднак Лівонская  канфедэрацыя не выканала сваё абавязанне. У 1557 году ў горадзе Посволь быў складзены дамова паміж Лівонскай канфедэрацыяй і каралеўствам Польскім, які ўсталёўваў васальную залежнасць ордэна ад Польшчы.

     Увесну 1557 на беразе Нарвы цар Іван IV ставіць  порт. Аднак, Лівонія і Ганзейскі звяз не прапускаюць еўрапейскіх купцоў у новы рускі порт, і тыя змушаны хадзіць, як і перш, у лівонскія порты.

     Такім чынам, суседнія дзяржавы добра разумелі, якую карысць  магло прынесці яму ўсталяванне  прамых сувязяў з краінамі Заходняй Еўропы, і пачалі ісці да дасягнення гэтай мэты, што прывяло да пачатку Лівонскай вайны.

 

І. Абвастрэнне сітуацыі ў Інфлянтах

 

     Да  сярэдзіны XVI ст. Інфлянцкая (Лівонская) дзяржава апынулася ў абставінах сур’ёзнага ўнутрыпалітычнага крызісу. Гэта праявілася ў першую чаргу ў раздрабленні палітычнай улады і падзенні яе аўтарытэту. Пабудаваныя на сярэднявечных прынцыпах кіравання, інфлянцкія ўладныя структуры выявілі сваю недзеяздольнасць у новых умовах XVI ст. Усё гэта ўвасобілася перш за ўсё ў ваенным аслабленні Інфлянцкай дзяржавы.

     Крызісным становішчам Інфлянтаў не прамарудзілі скарыстацца ў сваіх інтарэсах  узмацнелыя суседнія краіны. Маскоўская дзяржава і Вялікае Княства Літоўскае  амаль што сінхронна прыступілі да дзеянняў па зашырэнні свайго ўплыву ў Інфлянтах.

     Жыгімонт  Аўгуст пачаў праяўляць пільную зацікаўленасць справамі ў Інфлянтах з 1552 г. У хуткім часе па ініцыятыве прускага князя Альбрэхта каралеўскі двор пачаў будаваць планы па ўзмацненні свайго ўплыву ў Інфлянцкай дзяржаве. У агульных рысах яны былі распрацаваны ў 1554-1555 гг. З другой паловы 50-х гг. XVI ст. інфлянцкі напрамак паступова становіцца прыярытэтным у знешняй палітыцы ВКЛ [2, с. 201].

     Зацікаўленасць  ВКЛ у падпарадкаванні Інфлянтаў вынікала са страгэгічна-абарончых меркаванняў і гандлёва-эканамічных інтарэсаў краіны. Геапалітычнае становішча Інфлянтаў дазваляла кантраляваць паўночныя раёны Маскоўскай дзяржавы, стварыць супраць яе шырокі наступальна-абарончы плацдарм. Адначасова кантроль над інфлянцкай тэррыторыяй даваў магчымасць сачыць за развіццём падзей у Балтыйскім моры і будаваць уласную балтыйскую палітыку, маючы выдатную партовую інфраструктуру.

     Кантраляванне Інфлянтаў было важным з пункту гледжання  гандлёва-эканамічных інтарэсаў  ВКЛ. Рака Дзвіна звязвала з Лівоніяй яго паўночна-ўсходнія раёны. Цесна  злучанай з Інфлянтамі была таксама Жамойцкая зямля. Дзвінскі гандлёвы шлях з'яўляўся адным з найважважнейшых выхадаў да Балтыйскага мора і звязваў ВКЛ з Заходняй Еўропай.

     Спрыяльная  кан’юнктура ў гандлі збожжам і іншымі таварамі дыктавалі неабходнасць авалодання ключавымі гандлёвымі артэрыямі дзеля павялічэння аб’ёмаў гандлёвага абмену з заходнееўрапейскімі краінамі. Зацікаўленасць у вышэйшых кіруючых колах ВКЛ, безумоўна выклікалі багатыя зямельныя масівы ў Інфлянтах. Магчымасць пашырыць землеўладанні за кошт добра апрацаваных інфлянцкіх земляў вабіла літоўскую магнатэрыю і шляхту. Гэты каланізацыйны фактар асабліва выразна праяўляўся ў грамадскіх настроях у першыя гады Інфлянскай вайны.

     Аднак кіраўніцтва ВКЛ было вымушана ахалоджваць  падобныя памкненні, стараючыся заручыцца падтрымкай мясцовай эліты ў Лівоніі. Сутнасць планаў ВКЛ ў падпарадкаванні Інфлянтаў заключалася ў авалоданні ключавымі адміністрацыйнымі пасадамі праз сваіх людзей.

     Аднак рэалізацыя данай палітыкі сутыкнулася  з жорсткім дзеяннем з боку Інфлянцкага ордэна. Ордэнскі магістр В. Фюрстэнберг справядліва бачыў у іх пагрозу існавання Інфлянцкай дзяржавы [3, с. 187].

     Засяродзіць увагу на інфлянцкіх справах кіраўніцтву  ВКЛ дазволіла заключанае ў 1556 г. шасцігадовае перамір’е з Маскоўскай дзяржавай, а таксама параўнальна добрыя адносіны з Крымскім ханствам.

     У 1557 г. Жыгімонт Аўгуст аб’явіў вайну Інфлянцкаму ордэну. Польска-літоўска-прускае войска рушыла ў напрамку Інфлянтаў. У выніку праведзення на мяжы ВКЛ з Інфлянтамі перамоў, Ордэн быў вымушаны пагадзіцца на ўмовы Польшчы і ВКЛ. Дзякуючы заключанай Пазвольскай дамове ва ўнутрыпалітычным канфлікце у Iнфлянтах атрымала вагу пралітоўская партыя. У хуткім часе гэта прывяло да выбару на пасаду магістра Інфлянцкага ордэна Г. Кетлера [3, с. 188].

     Трохі раней, у 1554 г., падыходзіў да канцу тэрмін перамір’я паміж Інфлянцкай і Маскоўскай дзяржавай. З мэтай яго падаўжэння ў Маскве адбыліся перамовы, якім было наканавана стаць вузлавым момантам у шэрагу падзей, якія прывялі да вайны. У выніку перамоў было падпісана чарговае пагадненне. Новае значэнне атрымаў пункт аб “юр’еўскай даніне”. Згодна яму, Дэрпцкае біскупства павінна было выплаціць пскоўскаму намесніку вялікую грашовую суму, якую дэрпты запазычылі за апошнія 50 год. На збор даніны даваўся трохгадовы тэрмін.

     У тэксце дамовы меўся таксама пункт  пра забарону ўступлення Інфлянтаў  у ваенныя саюзы з Польшчай, Літвой і Швецыяй. Аднак 14 верасня 1557 г. паміж ВКЛ і Інфлянтамі было падпісана патаемнае пагадненне аб ваеннай узаемадапамозе, якое павінна  было пачаць дзейнічаць пасля сканчэння ў 1562 г. перамір’я ВКЛ з Масквой. Калі б Інфлянцкая деяржава падверглася інтэрвенцыі раней гэтага тэрміну, тады ВКЛ не было абавязана дапамагаць свайму паўночнаму суседу [7, с. 130].

     22 студзеня 1558 г. выправай маскоўскага войска ў глыбіні Інфлянтаў распачалася Інфлянцкая вайна. Былі спустошаны значныя абшары. Як аказалася, з ваенна-стратэгічнага пункту гледжання ў гэтай акцыі былі вельмі цьмяныя мэты. Па сваім характары яны нагадвалі тагачасныя набегі крымскіх татар на рускія землі, без відавочнай задачы захопу тэрыторыі.

     З пачаткам вайны кіраўніцтва Інфлянтаў ліхаманкава стала щукаць знешняй дапамогі. У сакавіку 1558 г. у Вільню спешна прыбыло інфлянцкае пасольства. Аднак Жыгімонт Аўгуст адмовіў Інфлянтам у дапамозе, параіўшы заключыць з Масквой пагадненне на любых умовах да 1562 г., а гэта значыць да сканчэння тэрміну літоўска-маскоўскага перамір’я. Для кіраўніцтва ВКЛ пачатак ваенных дзеянняў у Лівоніі быў вялікай нечаканасцю. Яно пэўна не разлічвала на такое хуткае разгортванне вайны з боку Масквы [6, с. 21].

     На  пачатку 1558 г. ВКЛ апынулася ў  складаным знешнепалітычным становішчы. Разам з абвастрэннем сітуацыі ў  Інфлянтах, зноў нагадала аб сабе і  праблема на паўднёвым памежжы. Нечаканая  выправа крымскіх татар у канцы 1557 г. у глыб Падолля і Валыні (па сведчаннях маскоўскага боку, татарскае войска дасягала 20 тыс. чалавек) прымусіла літвінаў чарговы раз звярнуць увагу на свае адносіны з Крымскім ханствам. Іх пагаршэнне скоўвала ініцыятыву кіраўніцтва ВКЛ на іншых напрамках.

     Прапанаваны Масквой у лютым 1558 г. антыкрымскі  саюз прымушаў задумацца аб выбары знешнепалітычных прыярытэтаў. Аднак, Жыгімонт Аўгуст выслаў у Стамбул  свайго пасланца са скаргай на варожыя  дзеянні крымскага хана Даўлет-Гірэя. У выніку мір з Асманскай імперыяй і яе васалам Крымскім ханствам быў пацверджаны, а набег 1557 г. ахарактарызаваны як прыкрае непаразуменне. Літвіны, такім чынам, здолелі забяспечыць сабе мір на паўднёвай мяжы. Адразу ж пасля гэтага да Масквы былі даведзеныя сведкі аб тым, што антыкрымскае пагадненне з ёю заключана не будзе. У Вільні існаванне Крымскага ханства разглядалася як стрымальны фактар, які не дазваляў Маскоўскай дзяржаве на поўную моц разгарнуць ваенныя дзеянні супраць Вялікага Княства [2, с. 202].

     Пасля безвыніковых перамоў аб вечным міры на пачатку 1559 г. літоўскія паслы упершыню звярнуліся да інфлянцкай праблемы. Акцэнтавалася ўвага Івана IV на недапушчэнне “хрысціянскага кровапраліцця”, і на кроўныя сувязях Жыгімонта Аўгуста з рыжскім архіепіспам Вільгельмам, што давала яму nравы заступіцца за Інфлянтаў. У Літве добра разумелі, што Маскоўскае княства пасля авалодання Інфлянтамі адразу распачне вайну з ВКЛ. Таму, вельмі важным быў перахоп ініцыятывы, а ліхаманкавы пошук кіраўніцтвам Інфлянцкага opдэна знешняй ваеннай дапамогі толькі ствараў спрыяльныя ўмовы для гэтага. Заключанае ў сакавіку 1559 г. шасцімесянае перамір’е з Маскоўскай дзяржавай дало Інфлянтам час для правядзення неабходных перамоў. Вынікам візіту лівонскага магістра Г. Кетлера ў Вільню стала заключэнне 31 жніўня 1559 г. дамовы, паводле якой тэрыторыя Інфлянцкага ордэна пераходзіла пад асабістую абарону Жыгімонта Аўгуста. На ўваход у інфлянцкі канфлікт была атрымана згода вальнага сейма ВКЛ. Літвіны абавязваліся абараняць інфлянтаў ад нападкаў праціўніка і вярнуць захопленыя маскоўскім войскам інфлянцкія землі на паўночным усходзе краіны. Узамен яны атрымлівалі пад грашовы заклад паўднёва-ўсходнюю частку тэрыторыі Інфлянтаў. Пасля сканчэння вайны Ордэн меў права выкупіць гэтыя землі. Да заканчэння маскоўска-інфлянцкага перамір'я, літвіны павінны былі паведаміць Маскве пра пераход Інфлянтаў пад абарону ВКЛ. Вызначэнне межаў паміж Інфлянтамі і ВКЛ адкладвалася на канец вайны. На такіх жа ўмовах праз два тыдні да Віленскай дамовы далучыўся рыжскі архіепіскап Вільгельм.

ІІ. Першы перыяд вайны(1558–1561): уступленне ВКЛ у Лівонскую вайну

     Заключэнне  Віленскай дамовы 1559 г. адзначыўся ўступленнем  ВКЛ у лік удзельнікаў Інфлянцкай вайны. Кіраўніцтва ВКЛ увяло на тэрыторыю Інфлянтаў свой вайсковы кантынгент, які замацаваўся ў паўднёва-ўсходніх раёнах, памежных з Масоўскай дзяржавай. Размяшчэнне ўласных гарнізонаў у інфлянцкіх землях з’яўлялася важнай задачай. У другой палове 1560 г. войскі Княства находзіліся ў новых умацаваных пунктах, у тым ліку ў Рэвелі, Вендэне, Вольмары і інш. Увогуле ж літоўская сфера ўплыву за 1560-1561 гг. працягнулася да лініі замкаў Пернава-Гельмэт-Эрмэс-Шванэнбург-Марыенгаўзен.