Палітыка ВКЛ з 1380 па 1401 гг

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Віленская унія. Ад збліжэння да канфрантацыі.

Пасля падпісання 11 сакавіка 1401 г. уніі ў Вільні ўзаемадачыненні  ВКЛ і Ордэна набывалі іншы характар. На з’ездзе ў сталіцы былі скаладзены 3 дакументы – ад літоўскага баярства, ад Вітаўта і акт польскіх магнатаў, прывезены з Радамля. Ягайла афіцыйна перадаў Вітаўту «supremum prinsipatum» над землямі Русі і Літвы, хоць па смерці вялікага князя вярхоўная ўлада над ВКЛ павінна была вярнуцца да польскага караля. Фактычна гэта прызнанне раўназначнасці ВКЛ з Каронай і наданне Вітаўту пажыцевага тытула вялікага князя.

Ордэн устрывожана паставіўся да новай уніі, успрыняўшы яе як скрыты антынямецкі саюз. З Мальбарка  ў еўрапейскія дзяржавы, у тым  ліку ў Апостальскую сталіцу, паехалі  пасланцы, якія гаварылі, што польскі  кароль аб’яднаўся з русінамі і  нават з маскоўскім князем. Вялікі магістр скардзіўся на Вітаўта і  Ягайлу, сцвярджаў, што яго вайна  з імі цалкам легітымная, бо, маўляў, Польшча падтрымлівае паганцаў у  Літве і дапамагае сзізматыкам-русінам. Наогул, Віленская унія характарызавалася  як небяспечная для хрысціянства, бо да яе належаць ерэтыкі.

Адразу пасля уніі Вітаўт радыкальна змяніў свае дачыненні з  немцамі. Калі ў тым жа 1401 г. пачаліся хваляванні на ордэнскіх уладаннях  Жамойці, сам вялікі князь, які год  назад дапамагаў немцам утаймоўваць  жамойтаў, на гэты раз падтрымаў бунтаўнікоў і рэзкас парваў з рыцарамі. Жамойцкае паўстанне стала прычынай аднаўлення вайны з Ордэнам і новых серый знішчальных рэйдаў на ВКЛ. У тым жа годзе экспедыцыю на ВКЛ арганізавалі інфлянцкія рыцары, а прускае войска ўварвалася непасрэдна ў Беларусь.

Тэўтонцы дзейнічалі па старым сцэнарыі, кіруючыся прынцыпам «vide et impera». На гэты раз яны паспрабавалі выкарыстаць Вітаўтавага саперніка Свідрыгайлу. Свідрыгайла ж, за якім стаяла ўся Русь, літаральна звязаў рукі Вітаўту: ужо восенню 1401 г. узбунтаваліся адразу Падолле і Смаленск, так што Вітаўту давялося ў тым жа годзе тэрмінова арганізоўваць паход на смалян. На пачатку 1402 г. ордэнскі маршал некалькі дзен пустошыў ваколіцы Гародні.

Свідрыгайла адважыўся паўтарыць  шлях Вітаўта. У сакавіку 1402 г. ён з’явіўся ў Мальбарку і падпісаў умову  аб васальнай залежнасці ад Ордэна – на ўзор Салінскага дагавора. Тэўтонцы дапамагалі яму грашіма, накіроўвалі паслоў ва ўзбунтаваны Смаленск і на Падолле, арганізоўвалі ваенные акціі. Летам таго ж года з поўначы по Немане іх кантынгент рушыў на Вільню, але Вітаўт пашкодзіў рачные шляхі, і акцыя сарвалася. Дзеянні ВКЛ у адказ праводзіліся крайне рэдка.

Па ініцыятыве Свідрыгайлы  ўжо ў студзені 1403 г. прускі маршал Венер фон Тэтынг супольна з інфляцкім  магістрам Конрадам фон Вітынговэнам правеў двухтыдневы паход у ВКЛ, падчас якога захапіў 4 тыс. палонных. Помсцячы, Вітаўт ў красавіку ўдарыў па Інфлянтах спяшаўся ў Смаленск і адтуль назад. Аднак ужо 2 ліпеня паміж Вітаўтам і маршалам Ордэна быў падпісаны дагавор аб спыненні ваенных дзеянняў да асабістай сустрэчы з вялікім магістрам і абменне палоннымі. Сустрэча Конрада фон Юнгінгена і Вітаўта адбылася 8 верасня 1403 г. на Дубісе, праўда. Завяршылася яна безвынікова. У якасці прычыны гэтага фігуравалі падтрымка немцамі бунтоўнага Свідрыгайлы ды складаная сітуацыя ў Смаленску. З польскімі дапаможнымі фарміраваннямі Вітаўт у наступным годзе мусіў сілай падпарадкоўваць гэты горад.

Але прынцыповасць пазіцый  Ордэна хутка змякчылася. Усяго за дзень пазней за дубінскую сустрэчу датуецца була рымскага папы Баніфацыя 9, які ўрэшце пагадзіўся з рэальным фактам хрысціянізацыі Літвы і забараніў  рыцарам ваенныя экспедыцыі супраць  ВКЛ. Пасланне з Апостальскай сталіцы, поўнае папрокаў у адрас крыжаносцаў, зрабіла моцнае ўражанне ў Ордэне, улады якога звярнуліся да папы з  апеляцыяй. Праўда, і ў самім Мальбарку  ўжо не працівіліся замірэнню  з Вітаўтам, бо якраз тады рыцары вялі барацьбу з Даніяй за Готланд. Асцярагаючыся экспансіі Кальмарскай уніі, рыцарская дзяржава імкнулася пашырыць свой тэрытарыяльны плацдарм у Балтыйскім рэгіене і яшчэ ў 1398 г. арганізавала вялікі паход сваіх сухапутных і марскіх сіл на Готланд. У 1403 і 1404 г. выправы паўтарыліся. Гэтыя паходы сталі самымі маштабнымі акцыямі Ордэна перад Грунвальдам. У выніку ўвесь Готланд – найважнейшы апорны пункт балтыйскага гандлю – быў заняты немцамі.

Для вырашэння канфлікту, што даволі – такі стаміў усіх, 18 мая 1404 г. у Раценж з’ехаліся першыя асобы ВКЛ, Кароны і Ордэна. Ягайла і Вітаўт паспелі паразумецца  са Свідрыгайлам, і той удзельнічаў на перамовах на іх баку. Раценжскі дагавор, падпісаны 22-23 мая 1404 г., пацвердзіў папярэднія ўмовы міру з Ордэнам і тыя ж межы: Вітаўт «навечна» саступаў немцам Жамойць да Невяжы і частку Судавіі. Карона шляхам выкупу вярнула сабе Добжынскую зямлю, але пацвердзіла ўмовы Калішскага трактата 1343 г., падпісанага яшчэ Казімірам 3. Саюз Свідрыгайлы з Ордэнам быў скасаваны.

Спачатку мірны дагавор  здаваўся трывалым. Калі летам 1404 г. узнялі паўстанне жамойты, падаўляць яго  маршалу Ордэна дапамагала літоўска-беларускае войска на чале з Вітаўтам.

У 1406 г., беручы ўдзел у  паходзе Вітаўста супраць вялікага князя маскоўскага, рагнецкі комтур прывеў пад Бранск на дапамогу Кейстутавічу цэлы аддзел нямецкіх рыцараў. У верасні 1408 г. двухтысячны ордэнскі кантынгент зноў дапамагаў вялікаму князю ў  акцыі супраць Масквы. А яшчэ раней  у лютым таго ж года, харугвы  ВКЛ удзельнічалі ў паходзе інфлянцкага  ландмайстра на Пскоўшчыну.

Аднак хутка канфлікт саюзнікаў  стаў набываць новую вастрыню, асабліва пасля прыходу да ўлады вялікага магістра Ульдрыха фон Юнгінгена. Летам 1409 г. у анексаванай Ордэнам Жамойці пачалося чарговае паўстанне, якое падтрымаў Вітаўт. Пасля таго як Ягайла запэўніў, што зойме бок Вітаўта Ў яго барацьбе за Жамойць, вялікі магістр Ульдрыха фон Юнгінген абвясціў першаму вайну. Так пачаласа «Вялікая вайна», што прывяла да рыдыкальнага вырашэння канфлікту даўніх антаганістаў Цэнтральна – Усходней Еўропы – Нямецкага Ордэна і славяна – балцкага блока [3, стр.122-124].

Вітаўт спадзяваўся ўмацаваць  свае пазіцыі ў Вялікім княстве  Літоўскім з дапамогай цэнтралізацыі  дзяржавы. Галоўную стаўку пры гэтым  ён зрабіў на літоўскіх феадалаў. Каб  зняць апазіцыю цэнтралізатарскай  палітыцы, Вітаўт рэкрутаваў ядро шляхецкага саслоўя, на якое думаў абапірацца пасля  скасавання сістэмы спадчыннага  надзельнага княжання. Інстытут княжання быў заменены інстытутам намесніцтва. Намеснікамі ў заходнерускія  княствы прызначаліся прадстаўнікі цэнтральнай улады, пераважна літоўскага паходжання. Але ж поўнай цэнтралізацыі  Вітаўту дасягнуць не ўдалося. Некаторыя  надзельныя княствы працягвалі адстойваць сваю незалежнасць, атрымалі абласныя прывілеі ў якасці гаранта сваіх  правоў. Асабліва доўгі час супраціўлялася Смаленская зямля. Тым не менш Вітаўту  ўдалося дасягнуць пэўных поспехаў ва ўмацаванні свайго становішча. А  перамога ў Грунвальдскай бітве 1410 г., дзе войскі Вялікага княства  Літоўскага адыгралі вызначальную ролю, узняла палітычны прэстыж дзяржавы і адлюстравалася на асабістым статусе  Вітаўта. Выкарыстоўваючы гэтыя  поспехі, Вітаўт робіць спробы перапыніць васальныя адносіны з Каронай  Польскай, дасягнуць поўнага суверэнітэту, ажно да стварэння асобнага каралеўства.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Заключэнне

Віленска-Радамская унія пацвердзіла адасобленасць і  суверэнітэт Вялікага Княства Літоўскага, а таксама правы вялікага князя  Вітаўта як самастойнага гаспадара  дзяржавы. Гэты дагавор ясна вызначыў сутнасць дзяржаўна – прававога  саюза Вялікага княства Літоўскага з Польшчай як персанальную унію дзвюх  дзяржаў над верхавенствам аднаго манарха.  У дагаворы рабілася спроба юрыдычна абгрунтаваць спадчынны характар вялікакняжацкай улады ў адносінах  да Ягайлы і яго спадчыннікаў, хоць феадалы, якія складалі кіруючыя вярхі  Вялікага княства Літоўскага, выступалі  за захаванне  старажытнай практыкі абрання вялікага князя. У сувязі з гэтым залежнасць вялікага князя Вітаўта ад караля Ягайлы пачала насіць у большай ступені намінальны характар і не мела вырашальнага значэння ў адносінах паміж абндзвюма дзяржавамі. Ва ўсіх унутраных справах Вітаў т Ягайла выступалі самастойнымі гаспадарамі сваіх дзяржаў.

Умовы уніі:

• дзяржавы павінны дзейнічаць разам супраць знешніх ворагаў;
• палякі абавязваліся не выбіраць караля без згоды феадалаў ВКЛ;
• пацвярджаліся правы Вітаўта на самастойнае кіраванне ў ВКЛ, але прызнаваліся спадчынныя правы Ягайлы (захоўваў тытул найвышэйшага літоўскага князя) ці яго нашчадкаў на Вялікае княства Літоўскае.

Унія юрыдычна замацавала саюз раўнапраўных дзяржаў, галоўная мэта саюза – барацьба з нямецкай агрэсіяй.

 

 

 

 

 

 

 

Cпіс літаратуры

1. Т.І. Доўнар. / Гісторыя  дзяржавы і права Беларусі. –  Мінск: Амалфея, 2007. – 400 с.

2. С. Ф. Шымуковіч. / Гісторыя Беларусі Курс лекцыйі У дзвюх частках Частка 1 4-е выданне, стэрэатыпнае. – Мiнск, 2007. – 68 с.

3. Ю. Бохан; рэд.кал.:М.  Касцюк (гал. рэд.) / Гісторыя Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беларусь у перыяд  ВКЛ. – Мінск: Экоперспектива, 2008. – 688 с.; іл.

4. Я.А. Юхно. / Кароткі нарыс  гісторыі дзяржавы і права  Беларусі. – Мінск, 1991. – 84-85.

5. А.Ф. Вішнеўскі. / Гісторыя  дзяржавы і права Беларусі. –  Мінск: ВП «Экаперспектыва», 2000. –  59-61 с.

6. И. В. Греков. /Очерки по истории международных отношений Восточной Европы 14-16 вв. – М., 1963. – 74 с.